Egypte: Van „wereldbeste hervormer“ tot revolutionair

Marxisme versus complottheorieën
John Molyneux
Van de vrijmetselarij tot de Bilderbergconferentie: er zijn vele soorten complottheorieën. Ze komen voort uit het gevoel dat we geen controle hebben over onze eigen
maatschappij, en dat een kliek achter onze rug om de gang van zaken bepaalt. John
Molyneux stelt de vraag hoe bruikbaar deze theorieën zijn.
De laatste tijd steken steeds vaker samenzweringstheorieën de kop op, rond en binnen linkse
kringen. Dit heeft volgens mij een serieuze aanleiding. De wereld is in beroering en de
maatschappij valt op verschillende manieren uiteen: de economische crisis, de milieucrisis, de
crisis veroorzaakt door politieke vervreemding, een hele reeks aan schandalen, rellen,
enzovoorts.
Veel mensen vinden deze crises erg beangstigend. Als de arbeidersbeweging geen
duidelijke weg vooruit biedt, zoals momenteel in veel Europese landen het geval is, kunnen
deze mensen op allerlei plekken naar antwoorden gaan zoeken. Dit geldt vooral wanneer
mensen net geradicaliseerd zijn en links relatief zwak is.
Hoe begrijpelijk dit ook is, het is ook een probleem. Samenzweringstheorieën
belemmeren ons als we de wereld willen begrijpen en veranderen. Dit artikel gaat daarom
over wat er mis is met complotten als wereldbeschouwing. Ik zal uitleggen wat de
fundamentele verschillen zijn tussen marxistische analyse en samenzweringstheorie, en laten
zien waarom de eerste geworteld is in een veel dieper begrip van de maatschappelijke
structuur en van hoe macht werkt, dan de laatste.
Ik hanteer deze aanpak omdat er een aantal problemen zijn als je iets wil zeggen over
samenzweringstheorieën. Ten eerste zijn er erg veel samenzweringstheorieën, en zodra je een
geloofwaardig antwoord hebt geformuleerd op één theorie, komt er weer een nieuwe
bovendrijven. Ten tweede vergt het veel moeite en kennis om een theorie te weerleggen, hoe
idioot die ook is — zoals de theorie dat de piramides door aliens zijn gebouwd. Ten derde
denken ook marxisten dat er complotten zijn. Het is absoluut duidelijk dat politici, zakenlui,
de media en politie van tijd tot tijd samenzweren, bijvoorbeeld bij het Britse afluisterschandaal of om het publiek te misleiden over de oorlog in Irak.
De vraag is dus wat de essentiële verschillen zijn tussen samenzweringstheorieën in
het algemeen en het marxisme. Volgens mij zijn het de volgende acht punten:
1
Samenzweringstheorieën zijn gebaseerd op ‘bijzondere’ of ‘verborgen’ kennis. Socialisme en
marxisme zijn juist bewust gebaseerd op algemeen bekende en openbare feiten. Natuurlijk
bevat een boek als <i>Het Kapitaal</i>, Trotski’s <i>Geschiedenis van de Russische
Revolutie</i> of Harmans <i>A People’s History of the World</i> informatie die veel
‘gewone’ mensen niet kennen. Maar deze boeken worden gekenmerkt door de interpretatie
van feiten en verbanden, en niet door ‘verbazingwekkende’ openbaringen.
Dit is belangrijk, want om een groot publiek te bereiken en te kunnen beïnvloeden
moet een radicale kritiek op het systeem verbonden zijn met de ervaring van werkende
mensen. Het marxisme is in belangrijk opzicht vooral een generalisatie van de ervaring van de
arbeidersklasse. Daarom is het ook onmogelijk om grote aanhang te krijgen voor ideeën die
1
afhangen van uren speciaal onderzoek naar verborgen bewijs. Dit is niet het belangrijkste
kenmerk van een samenzweringstheorie, maar het is een bruikbare eerste aanwijzing.
2
Marxisten en aanhangers van samenzweringstheorieën hebben een heel verschillend beeld van
hoe de maatschappij wordt bestuurd. De kern van de meeste samenzweringstheorieën is dat
een kleine, geheime elite de wereld regeert: een groep mensen die allemaal met elkaar in
verbinding staan en die vrijwel alle belangrijke gebeurtenissen bepalen. Marxisten denken dat
maatschappijen bestuurd worden door heersende klassen die, hoewel ze een kleine
minderheid zijn (ongeveer 1 procent), toch uit een behoorlijk aantal mensen bestaan —
ongeveer 200.000 in Nederland, of een half miljoen in Groot-Brittannië.
Bovendien kunnen ze alleen heersen met behulp van staatsapparaten (met een leger,
politie, rechters, ministeries, enzovoorts) die hiërarchisch zijn opgebouwd, en bestuurd
worden door leden van de heersende klasse. Complottheorieën zijn op zichzelf ongeloofwaardig omdat zo’n kleine groep niet in staat zou zijn om alle nodige beslissingen te nemen
om een moderne maatschappij te besturen, of deze zelfs maar te overzien. En zelfs als dat
mogelijk was, zou zo’n kleine groep enorm instabiel en makkelijk omver te werpen zijn. In
werkelijkheid zijn de regimes van de grote kapitalistische landen (vooral de VS) sinds de
Tweede Wereldoorlog opmerkelijk stabiel.
3
Complottheorieën zijn gebaseerd op het idee dat de leden van de elite elkaar allemaal kennen
en in het complot zitten. Marxisten zeggen juist dat de heersende klasse verenigd wordt door
haar gemeenschappelijke belang, vooral het gezamenlijke belang om de arbeidersklasse uit te
buiten. Zo verklaren we waarom bedrijven en regeringen doen wat ze doen, zonder steeds
complotten te ontdekken. Ze worden zowel beperkt als gedreven door de logica van het
kapitalisme: de accumulatie van kapitaal via concurrentie. In samenzweringstheorieën heeft
het systeem geen objectieve logica, waardoor elk begrip van zijn ontwikkeling afhankelijk
wordt van het ontdekken van het meest recente complot.
4
Door de logica te begrijpen van kapitaalaccumulatie, die Marx zo uitgebreid onderzocht in
<i>Het Kapitaal</i>, begrijpen we niet alleen wat de heersende klasse verenigt, maar ook wat
zowel kapitalisten als staten onderling verdeelt. Dit verklaart de steeds terugkerende rivaliteit
en oorlogen tussen imperialistische mogendheden, die zo’n grote rol spelen in de moderne
geschiedenis.
Complottheorieën overschatten systematisch de eenheid (en dus de macht) van onze
heersers. Bij gebrek aan een analyse van de tegenstellingen binnen het kapitalisme die tot
crisis leiden (volgens marxisten zijn dit overproductie en de dalende winstvoet), moeten
samenzweringstheorieën teruggrijpen op ad hoc-verklaringen van economische crisis.
Soms beweren ze zelfs dat de crisis bewust is veroorzaakt (want alle belangrijke
ontwikkelingen moeten wel door de geheime heersers zijn gepland) — alsof het in het belang
van het systeem is om een grote recessie te hebben waarin voor triljoenen aan aandelenwaarde
verdampt en de productie afneemt.
De meeste samenzweringstheorieën overschatten hoeveel controle onze heersers
hebben over de geschiedenis. Het marxisme daarentegen verklaart juist waarom, in laatste
instantie, niemand het systeem controleert.
2
5
Samenzweringstheorieën zijn niet gebaseerd op een algemene theorie over de historische
ontwikkeling, maar op de overtuiging dat de geschiedenis een aaneenschakeling is van
complotten. Ze helpen ons totaal niet om de grote lijnen van de maatschappelijke en
historische ontwikkeling te volgen, zoals de oorsprong van de klassenmaatschappij, de
overgang van feodalisme naar kapitalisme, of de industriële revolutie.
Marxistische analyses van actuele situaties zijn gebaseerd op het historisch
materialisme, een algemene theorie die talloze historische studies van de hoogste kwaliteit
mogelijk heeft gemaakt, zoals <i>The Class Struggle in the Ancient Greek World</i> van
Geoffrey de Ste. Croix tot <i>A People’s History of the World</i> van Chris Harman.
Samenzweringstheorieën hebben niets vergelijkbaars voortgebracht.
6
Complottheorieën bieden meestal geen andere concrete strategie om de wereld te veranderen
dan mensen informeren over de samenzwering. Het marxisme daarentegen heeft gedurende
160 jaar een complete strategie ontwikkeld voor revolutionaire verandering, gebaseerd op
Marx’ theorie van klassenstrijd. Hier zijn gaandeweg de theorie van de massastaking
(Luxemburg), permanente revolutie (Trotski), de revolutionaire partij (Lenin), het eenheidsfront (Lenin en Trotski), en nog meer bij gekomen.
Het marxisme heeft als groot pluspunt een perspectief voor de uiteindelijke
omverwerping van het kapitalisme. Het kan concreet aangeven wat er vandaag en morgen
gedaan moet worden in het belang van de arbeidersklasse. Samenzweringstheorieën kunnen
dit absoluut niet.
7
Typerend voor complotdenkers is dat zij met twee maten meten als het aankomt op bewijs
voor hun theorie tegenover officiële verklaringen. Ze zetten voortdurend vraagtekens bij
verklaringen van de regering of de media over een gebeurtenis of situatie, of laten
inconsistenties zien.
Vervolgens geven ze zonder serieus bewijs hun eigen interpretatie. Als ze bijvoorbeeld
kunnen vaststellen dat, ondanks officiële ontkenning, vorige week een UFO boven
Amsterdam vloog, lijken veel complotdenkers te denken dat dit hun het recht geeft om vol
zelfvertrouwen (maar zonder bewijs) te verklaren dat hij van Mars kwam.
Marxisten bekritiseren niet alleen de gebruikelijke burgerlijke verklaringen van
gebeurtenissen, maar ze doen ook bijzondere moeite om hun eigen interpretaties te
onderbouwen. De enorme hoeveelheid werk die Marx besteedde aan Het Kapitaal is het
klassieke voorbeeld, maar er zijn vele andere, zoals <i>Het imperialisme als hoogste stadium
van het kapitalisme</i> van Lenin, <i>De geschiedenis van de Russische revolutie</i> door
Lev Trotski, <i>State Capitalism in Russia</i> van Tony Cliff en <i>Zombie Capitalism</i>
van Chris Harman.
8
En last but not least bevat de kern van veel samenzweringstheorieën een element van racisme,
meestal antisemitisme. Vaak blijkt de ‘geheime regering’ die zogenaamd het land of de
wereld bestuurt een Joods of zionistisch complot te zijn. Zo bestaat er een steeds terugkerende
obsessie met de familie Rothschild en de fantasie dat zij bijna alle banken in de wereld
controleren.
Het idee van een internationaal Joods complot om de wereld te overheersen heeft niets
te maken met een linkse kritiek op het zionisme als politieke beweging die heeft geleid tot de
3
stichting van de staat Israël en de onderdrukking van de Palestijnen. Het is een traditioneel
antisemitisch vooroordeel dat onzinnig en politiek gevaarlijk is, en dat progressieve mensen
heftig moeten bestrijden.
Dit zijn de belangrijkste verschillen tussen samenzweringstheorieën en het marxisme.
De huidige populariteit van complottheorieën is begrijpelijk. De marxistische theorie van
vervreemding kan goed verklaren waarom mensen het gevoel hebben dat de wereld beheerst
wordt door ongrijpbare krachten. Het marxisme biedt ook het beste kader om de samenzweringen te analyseren die wél bestaan: door ze te plaatsen binnen de fundamentele
drijfveren en tegenstellingen van het kapitalisme, in plaats van de samenzweringen zelf te
zien als de centrale drijvende kracht.
Samenzweringstheorieën belemmeren een goed begrip van de wereld en houden
mensen passief omdat elk perspectief voor verzet ontbreekt.
*
*
*
Dit artikel is een vertaling van
What is wrong with conspiracy theories?
van John Molyneux, 18 september 2011
4