sterrenstof thales zwolle

STERRENSTOF
September 2016
Jaargang 19 – 3
COLOFON
Sterrenstof is een uitgave van de Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde Thales en verschijnt 3
maal per jaar.
De vereniging heeft als doel het beoefenen en verbreiden van de weer- en sterrenkunde in
populair wetenschappelijke zin. Zij is opgericht op 10 oktober 1996 en ingeschreven bij de
Kamer van Koophandel te Zwolle onder nummer V62697. De vereniging is tevens een erkende
afdeling van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde.
Het lidmaatschap kan schriftelijk worden aangemeld bij het secretariaat.
De contributie bedraagt € 25,-* per jaar, jeugdleden tot 15 jr. € 10,-.
Het bedrag kan worden overgemaakt op girorekening NL45INGB0000947676 t.n.v. V.W.S.
Thales met vermelding van ‘Contributie 20xx” (jaartal s.v.p. vermelden).
*Voor betalingen na 1 maart bedraagt de contributie € 30,00, voor jeugdleden € 12,-.
Redactie Sterrenstof:
Hoofdredacteur Harry van der Werf,
Spui 13, 8032 VK, Zwolle
tel. 038-4541466,
email: harryvanderwerf@ hotmail.com
Redactielid
Frans Dijk,
Brahmsstraat 6, 8031 DB, Zwolle
tel. 038-4540202,
email [email protected]
Redactielid
Peter Simmering,
Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle
tel. 038-4526628,
email: [email protected]
THALES
Vereniging voor weer- en
sterrenkunde
ZWOLLE
Home-page: http://www.VWS-Thales.nl
01
Bestuur Thales:
Voorzitter
Gert Schooten,
Holtmate 14, 8014 HA, Zwolle
tel. 038-4652159
email: [email protected]
Secretaris
Francien Bunge,
Hoefblad 28, 8265 GM, Kampen
tel. 038-3318963
email: [email protected]
Penningmeester Theo van Deursen, Tolgaarderstraat 66, 8043 CJ Zwolle
tel. 06-22814271
email: [email protected]
Bestuurslid
Peter Simmering,
Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle
tel. 038-4526628,
email: [email protected]
Bestuurslid Harry van der Werf,
Spui 13, 8032 VK, Zwolle
tel. 038-4541466,
email: [email protected]
Bestuurslid
Wim de Ruiter
Zwin 9, 8032 EL, Zwolle
tel. 038-4541311
email: [email protected]
INHOUDSOPGAVE
Colofon
Van de voorzitter
Lezingen herfst 2016
Basiscursus Sterrenkunde
Thales Agenda Najaar 2016
Lezingen 2016 Triangulum Apeldoorn
Excursie naar het KNMI
20 jaar SOHO
Sportieve astrofotograaf
Exoplaneet Proxima Centauri b
Wat bracht ons de zomer van 2016 ?
Cryovulkanisme op Ceres!
NASA wil met drone Mars verkennen
Ontstaan zonnevlekken verloopt trager dan gedacht
Noordpool Jupiter voor het eerst gefotografeerd
Oudste fossielen op aarde gevonden
Van de voorzitter
Een mooie zomer gewenst!
Gert Schooten
01
02
03
04
04
04
05
06+07
07
08
09
11
11
11
12
13+14
Beste leden,
In het begin van de avond zat ik nog heerlijk ontspannen buiten, maar het koelde behoorlijk snel af.
Het licht van de volle Maan valt in mijn werkkamer terwijl ik dit type. Het belooft een heldere frisse
nacht te worden. We hebben een paar heerlijke zomerse dagen achter de rug en wie weet wat er nog
komen gaat. De zomer was overigens niet al te best. Het hangt er natuurlijk vanaf waar je van houdt,
maar velen vinden het jammer dat er meer regen en minder zon was dan gemiddeld.
Sommigen van ons hebben onlangs misschien de Perseïden kunnen waarnemen of er zelfs foto’s van
gemaakt. Anderen hebben misschien genoten van prachtige zonsondergangen, hevige onweersbuien
op afstand, laaghangende bewolking in de bergen of, al iets langer geleden, de Mercuriusovergang.
Hopelijk geen schade opgelopen door extreme weersomstandigheden zoals hagelpartijen, storm of
onweer.
Maar goed, genoeg teruggeblikt. Voor u ligt een nieuw nummer Sterrenstof met de informatie voor de
eerste helft van ons winterseizoen. Het programma ziet er goed en vertrouwd uit. Zoals gewoonlijk
komt de Waarneemgroep bijeen op de eerste dinsdagavond in de maand. Er zal, bij voldoende
belangstelling, weer een basiscursus Sterrenkunde worden aangeboden op de woensdagavonden. En
tenslotte is er weer een viertal interessante lezingen op specifieke donderdagavonden.
02
We hopen er gezamenlijk een mooi winterseizoen 2016-2017 van te maken en ik wens ons veel plezier
bij het beoefenen van onze hobby. Hopelijk komen we elkaar tegen op een van de bijeenkomsten.
Gert Schooten
Lezingen herfst 2016
22 september
27 oktober
24 november
15 december
Alle lezingen beginnen om 19.30 uur,
Locatie Doepark Nooterhof, Goertjesweg 1, 8013 PA Zwolle
Dr. Paul Wesselius, Tunguska, wat was dat?
In de zomer van 1908 lijkt het op 30 juni maar niet donker te willen worden. Een ooggetuige in
Groningen meldt dat de avondhemel op 30 juni heel rood was. Buiten de stad gekomen, zag hij dat de
hele noordelijke horizon fel gekleurd was. Seismometers slaan uit, luchtdrukmeters veranderen sterk
en magnetometers geven een afwijkend signaal.
In het dunbevolkte Siberië wordt een enorme explosie hoog in de lucht waargenomen en er
verschijnen ooggetuigenverslagen. Pas in 1921 wordt de interesse van een zekere Leonid Kulik
gewekt. Hij onderneemt een eerste expeditie in 1927.
Nu denkt men dat een brok steen van 30 meter diameter in onze dampkring op een hoogte van 8-10
km uiteen is gespat en tot atomen verdampt. De enorme schokgolf die dit veroorzaakte, vergelijkbaar
met het effect van een flinke waterstofbom, deed alle bomen van 2200 km2 bos omvallen.
Prof. Dr. L. G. Evers, Infrageluid in de atmosfeer
Geluid dat zo laag is dat je het niet kunt horen, wordt infrageluid genoemd. Het wordt op veel
manieren geproduceerd. Bijvoorbeeld bij vulkaanuitbarstingen en stormen. Maar ook vliegtuigen die
door de geluidsbarrière schieten en grote ontploffingen produceren de onhoorbare klanken. Enkele
diersoorten zoals walvissen en olifanten produceren ook infrageluid om te communiceren.
De lage tonen van infrageluid zijn moeilijk te detecteren, maar zijn wel tot heel ver van de bron terug
te vinden dankzij de grote golflengte.
R. Wielinga, De hemel in kaart; oude hemelkaarten en de naamgeving
Dankzij het sterrenkundig onderwijs en onderzoek in Utrecht heeft deze universiteit in de afgelopen
eeuwen een grote collectie sterrenkundige kaarten verzameld, die tot één van de omvangrijkste en
meest volledige van Nederland gerekend mag worden. Deze rijke collectie vormt het uitgangspunt
van deze lezing. Aan de hand van oude hemelkaarten ontdekken we wie de naamgevers waren van de
sterrenbeelden. We gaan op zoek op oude maankaarten naar het vrouwengezicht in de maan. En
pamfletten van bijzondere hemelverschijnselen, zoals zonsverduisteringen, blijken informatief voor
zowel de astronoom als voor de leek.
Voor deze lezing zijn de afspraken nog niet afgerond. Nader bericht volgt.
Basiscursus
Sterrenkunde
Email:
[email protected].
Dit najaar organiseert Thales opnieuw een Basiscursus Sterrenkunde.
In de cursus wordt de sterrenkunde op een populair wetenschappelijke wijze uitgelegd. De cursus
wordt op 10 woensdagavonden in het najaar gegeven door ervaren leraren uit eigen gelederen.
In de voorgaande jaren is voor deze cursus altijd ruime belangstelling geweest. Over kosten, data en
tijden is op dit moment nog onvoldoende informatie.
Vanaf nu kunnen leden zich wel al vrijblijvend opgeven bij het secretariaat.
Op een later tijdstip wordt iedereen per mail benaderd
Thales Agenda Najaar 2016
Zaterdag 29 oktober
Locatie: Doepark Nooterhof,
Goertjesweg 1, 8013 PA Zwolle.
1 ste week januari 2017
De Nacht van de nacht.
Aan het programma wordt nog gewerkt.
Wel proberen we net als de andere jaren met een aantal kijkers van leden aanwezig te zijn in de tuin
van de Nooterhof.
Alle leden krijgen nog per mail bericht en volg onze website: www.Thales
De nieuwe Sterrenstof
Lezingen 2016 Triangulum Apeldoorn
De lezingen zijn op donderdagavond, aanvang 19.30u.
8 september
13 oktober
17 november
8 december
Expeditie naar Spitsbergen
door dr. Peter Kuipers Munneke
De kosmische achtergrondstraling door Prof. dr. Bram Achterberg
Multiversum
door Prof. dr. John Heise
<in voorbereiding>
Raadpleeg altijd vooraf de website voor eventuele wijzigingen
http://www.triangulum.nl/
Afsluitdijk donker
Locaties
Het Hart van Eefde
’t Kristal te Apeldoorn
Het Hart van Eefde
’t Kristal te Apeldoorn
In de afgelopen maand is Thales benaderd door Rob Walrecht voor ondersteuning van een handtekeningenactie, die tegen de belichting is van
kunstwerken op de afsluitdijk. Het bestuur ziet geen aanleiding om hier als vereniging voor in actie te komen. Ook de KNVWS, neemt hier een
neutraal standpunt in. Leden kunnen zich individueel aanmelden op de site: https://afsluitdijkdonker.petities.nl. De actie sluit op 11 oktober 2016.
04
Excursie naar het KNMI
Theo van Deursen
Het bestuur heeft het voornemen om in
het voorjaar 2017 voor de leden van
Thales een excursie naar het KNMI in
De Bilt te organiseren.
Vooruitlopend op de excursie is prof. dr. L. G. Evers, onder meer werkzaam bij het KNMI, bereid
gevonden om donderdagavond 27 oktober om 19.30u een lezing te geven met de titel “Infrageluid in
de atmosfeer”. Meer informatie hierover vind u elders in Sterrenstof.
Deze rondleidingen, die steeds op een woensdag van 10:00 tot 14:30 uur plaatsvinden, zijn bedoeld
voor groepen belangstellenden in de KNMI-vakgebieden: meteorologie, klimatologie en seismologie.
Ze worden verzorgd door voormalig medewerkers. De bezoeker krijgt een presentatie over het
instituut met uitleg over zijn geschiedenis, de totstandkoming van de weersverwachting en het werk
van de seismoloog. In het historisch kabinet wordt de verzameling van zowel oude als nieuwe
instrumenten getoond, en wanneer het weer het toelaat, wordt op het meetterrein uitleg gegeven
over waarneemapparatuur. In dat geval bestaat de kans dat wij aanwezig kunnen zijn bij het oplaten
van een weerballon.
U reist op eigen gelegenheid naar
De Bilt, bij voorkeur carpoolend.
Dit omdat op het KNMI-terrein een
beperkte parkeermogelijkheid is.
Het seismologiegebouw en het
museum zijn niet toegankelijk voor
rolstoelgebruikers.
Voor slechthorenden zijn er geen
faciliteiten
Een vooraf te boeken lunch kost
€7,50 per persoon. Verder zijn er
geen kosten verbonden aan het
bezoek. De groepsgrootte is
minimaal 15 en maximaal 30
personen,
de
minimumleeftijd
bedraagt 16 jaar.
Het KNMI-gebouw gezien vanaf het
meetterrein
In verband met de groepsgrootte willen wij weten of er voldoende belangstelling is voor deze
excursie. Indien u belangstelling heeft, kunt u dit kenbaar maken door een email te sturen naar
[email protected]. Dit is vrijblijvend, maar bij over-intekening heeft u straks wel voorrang.
05
20 jaar SOHO
Gert Schooten
Ruim een half jaar geleden vierde de
SOHO, Solar and Heliosperic Observatory,
zijn verjaardag en er was flink wat te
vieren.
Deze gemeenschappelijke missie van de
ESA en NASA heeft in de afgelopen jaren
ongelofelijk veel nieuwe inzichten gegeven
in de eigenschappen en werking van de
Zon. En dan te bedenken dat de missie
oorspronkelijk bedoeld was voor ongeveer
twee jaar.
Vervolg op blad 07
06
In dit artikel een paar voorbeelden van bijzondere ontdekkingen. En dat begint natuurlijk met het
gezicht van de Zon. Met behulp van diverse filters kunnen daar buitengewoon mooie plaatjes van
gemaakt worden. Als voorbeeld een afbeelding van de corona van de Zon in deze missietijd. Het laat
het toe- en afname van de zonneactiviteit zien gedurende de 11-jarige zonnecyclus.
Ook over het binnenste van de Zon is ondertussen veel meer bekend geworden en dan vooral door
de techniek die helioseismologie genoemd wordt. Op vergelijkbare wijze als het bestuderen van het
binnenste van de Aarde wordt de Zon onder de loep genomen en zijn er zonbevingen gedetecteerd.
En verder een schat aan informatie over allerlei fysische grootheden als temperatuur, druk,
abundantie etc. SOHO heeft ook haar licht laten schijnen over het bekende zonneneutrinoprobleem.
Er was een groot probleem met de
verhouding van de drie soorten neutrino’s
die voorspeld werden door het theoretisch
natuurkundige “Standaard Model” en de
verhouding die op Aarde werd
waargenomen. Samen met behulp van
observatoria op Aarde heeft de SOHO data
aangeleverd waaruit bleek dat het
Standaard Model de aantallen goed
beschrijft, maar dat neutrino’s zulke
bijzondere deeltjes zijn dat er overgangen
tussen soorten plaats kunnen vinden. Deze
ontdekking heeft overigens in 2015 de
Nobelprijs opgeleverd voor de Japanner
Kajita en de Canadees McDonald.
Verder heeft SOHO onderzoek gedaan
naar de vraag waardoor de corona zo heet
kan worden (1-2 miljoen graden), terwijl de
oppervlaktetemperatuur van de Zon
“slechts” een kleine 6000 graden is. Er
blijkt een ingewikkeld proces (solar
braiding) gaande te zijn, veroorzaakt door
variatie in het magnetisme in en rond de
Zon. Grote verstrikte magnetisch
veldlijnen die als het ware een soort tornado’s zijn, kunnen worden verbonden met het
zonsoppervlak. Vanuit het binnenste van de Zon wordt dan energie van het magnetisch veld
aangevoerd die overgedragen wordt aan de dynamische magnetische corona en zorgt voor de
verhitting van de corona.
Vervolg van blad 06
20 jaar SOHO
Gert Schooten
Verder is de zonnewind, de stroom geladen deeltjes die door de Zon het Heelal wordt ingeblazen,
onderzocht. Een belangrijke bijdrage wordt ook geleverd voor het zogenaamde “space weather”.
Grote uitbarstingen op het zonsoppervlak (coronal mass ejections) kunnen grote negatieve
gevolgen voor de Aarde hebben. Tot slot nog de vermelding van de vele ontdekkingen van kometen
die SOHO gedaan heeft: meer dan 3000. Er zijn prachtige beelden van het verdwijnen van een aantal
van die kometen in de Zon.
Klik rustig nog eens rond op de site en bekijk hoeveel kennis, mooie plaatjes en filmpjes er
ondertussen beschikbaar zijn. Bron: http://soho.nascom.nasa.gov
Sportieve
astrofotograaf
Gert Schooten
Zie voor meer info:
www.darkskywalker.com en www.apod.nl.
07
In deze zomer is er veel aandacht voor sport. Allerlei professionele wedstrijden op diverse niveaus.
De winnaar van het prestigieuze golftoernooi voor professionals in de Verenigde Staten was dit jaar
Jimmy Walker. Hij heeft nog een grote passie en dat is het fotograferen van sterren, kosmische
wolken, nevels, supernova’s en sterrenstelsels. En dat doet hij bepaald niet onverdienstelijk, want
NASA gebruikte al een paar van zijn foto’s voor de rubriek Astronomy Picture of the Day. Zie
bijvoorbeeld hiernaast.
Walker won met het golftoernooi op de
beroemde baan van de Baltusrol Golf Club
dicht bij New York overigens een slordige 1,8
miljoen. Een astronomisch bedrag voor vele
sterrenkundeamateurs. Dan kun je
waarschijnlijk ook wel geschikte apparatuur
aanschaffen om je hobby uit te oefenen. Wat
trouwens niet wegneemt dat je natuurlijk ook
over de nodige expertise moet beschikken om
die prachtige beelden te maken. Daar kunnen
de amateurs van Thales over mee praten.
Exoplaneet
Proxima Centauri b
Dichterbij kan niet !
Op 24 augustus jl. werd officieel bekend
gemaakt dat bij de ster Proxima Centauri, de
ster die zich het dichtst bij ons zonnestelsel
bevindt, een exoplaneet ontdekt is. De
planeet wordt voorlopig Proxima b genoemd.
In het eerste kwartaal van 2016 ontdekte
men deze exoplaneet met telescopen van de
Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili.
Kleine schommelingen in de snelheid van de
rode dwergster Proxima Centauri, duiden op
de aanwezigheid van de planeet.
Harry van der Werf
Foto’s NASA
08
Deze planeet zou ongeveer 10%
groter zijn dan onze aarde.
Uitgaande van een rotsachtige
samenstelling is de massa van
Proxima b + 1,3 keer de massa van de
aarde.
Vermoedelijk is de planeet omgeven
door een dichte atmosfeer.
Proxima b draait in 11,2 dagen om
haar ster Proxima Centauri en
bevindt op 4,27 lichtjaren van ons
zonnestelsel.
De planeet moet zich in een
bewoonbare zone van de ster
bevinden, waardoor vloeibaar water aanwezig kan zijn op Proxima b. Een belangrijke voorwaarde voor leven zoals wij dat kennen. Proxima b is relatief gezien dicht genoeg bij de Aarde
voor toekomstige gedetailleerde studies met de huidige en toekomstige observatoria.
Een vraag die iedereen graag zo spoedig mogelijk beantwoord wil zien is: Kan er “leven” zijn op
Proxima b. Dat leven kan ook een andere vorm zijn, dan zoals hier op de Aarde.
Het type ster waar omheen de planeet zijn baantjes draait is geen ster zoals onze Zon, maar een
rode dwerg. Dat is een kleine, zwakke, lichte en relatief koele ster. Proxima Centauri heeft
vermoedelijk een oppervlaktetemperatuur van 2780 graden. Onze Zon heeft daar een
temperatuur van ongeveer 5500 graden Celsius. Door een lagere oppervlaktetemperatuur van de
ster moet de planeet behoorlijk dichtbij staan, wil hij warm genoeg zijn om bijv. water in vloeibare
vorm te houden. Daar komt bij dat zo ver men kan nagaan de meeste exoplaneten die op korte
afstand van hun rode dwergster staan niet om hun as draaien. Ze staan bijna allemaal altijd met
dezelfde kant naar de ster gericht, net als onze Maan naar de Aarde. De voorzijde te warm en de
achterkant te koud. Vermoed wordt dat een vaste dampkring en/of water in ondiepe zeeën
eventueel de warmte/koude -uitwisseling gunstig kunnen beïnvloeden.
En dan willen we er naar toe. Onze naaste buurster Proxima Centauri staat op een afstand van
40,565 biljoen kilometer (40.565.000.000.000 km). Een afstand waar zelfs het licht ruim 4,27 jaar
over doet. Ga daar maar aanstaan.
Over pakweg 100 jaar reizen we waarschijnlijk niet meer in kilometers, maar in de tijd!
Iets voor onze kinderen die tussen nu en twintig jaar geboren worden.
Ik ben te oud, ik blijf met beide benen op de grond staan.
Wat bracht ons
de zomer van 2016 ?
Wim de Ruiter
De zomer van 2016 laat plaatselijk grote verschillen zien.
In juni was het over ons hele land gemiddeld genomen zeer nat, somber en warm. Vooral in het
zuidoosten viel veel regen. In IJsselstein (Limburg) viel 277mm, de meeste neerslag sinds het
begin van de metingen in 1910. Het landelijke gemiddelde lag op 115mm, terwijl er normaal
gemiddeld 68mm valt. In 1998 was het record 138mm neerslag.
In de eerste 10 dagen van juni waren er grote verschillen in Nederland land. In de meeste
gebieden was het droog door een hoogdrukgebied in Noord Europa maar in het zuidoosten
plensde het af en toe met als gevolg, in de middag zware onweersbuien van een laagdruk- gebied
in Midden Europa. De rest van juni lag Nederland in de invloedssfeer van laagdruk-gebieden. Dit
leverde veel regen op. Vanaf 22 juni was het heel kort zeer warm wat resulteerde in zware
onweersbuien. Ook kwam hagel voor, zo groot als tennisballen. De gemiddelde temperatuur in De
Bilt lag op 16,8 graden Celsius (normaal 15,6 graden Celsius).
De Bilt noteerde in juni 5 zomerse dagen. De kust kende normale temperaturen terwijl het landinwaarts warmer was. De laagste temperatuur was op 10 juni in Woensdrecht, 5,6 graden
Celsius. De hoogste temperatuur 32,6 graden Celsius, in Arcen op 23 juni. Er waren slechts 162
uren zon (normaal 201 uren). Dus de maand juni was somber vooral in het zuiden van het land.
De zonnepanelen die nu 4 jaren op ons dak liggen, leverden dit jaar in juni en juli minimaal op.
Volgens het KNMI was juli: "een vrij warme en droge maand, maar lokaal waren er ook nu grote
verschillen in Nederland." De kust en het noorden waren vrij droog, terwijl in het zuiden en oosten
de meeste neerslag viel. De gemiddelde neerslag was 55mm en dat is vrij droog. Er was lokaal
veel wateroverlast. Het werd een wisselvallige maand wat de temperatuur betreft. De tweede
helft van de maand was warm met één landelijk tropische dag. Op 20 juli werd het 32,9 graden in
De Bilt en 35,2 graden in Eindhoven. De kust had met 245 zonuren de meeste zon. In het oosten
was minder zon, maar was het wel warmer.
Konden we deze zomer nog een hittegolf verwachten?
De maand augustus begon somber met gemiddeld 87 zonuren, Maar de tweede helft kende drie
zonovergoten periodes waarvan een met twee tropische dagen. Helaas net geen hittegolf.
Nu afwachten wat de herfst ons gaat brengen.
Een zonsondergang in juni 2016
Belterwiede - Giethoorn.
09
Wat is een hittegolf ?
De KNMI hanteert de volgende definitie voor een hittegolf:
"Ten minste vijf dagen achtereen waarop de maximumtemperatuur 25,0 °C of meer bedraagt
(zomerse dagen); waarbij ten minste op drie dagen de maximumtemperatuur 30,0 °C of meer
bedraagt (tropische dagen). Deze temperaturen worden op anderhalve meter boven het maaiveld
gemeten in een zogenaamde weerhut."
Cryovulkanisme op
Ceres!
Heeft deze dwergplaneet een
warm hart?
Harry van der Werf
Foto NASA
Ceres, met een diameter van slechts 974,6
kilometer, is in ons Zonnestelsel de kleinst
bekende dwergplaneet en de enige in de
planetoïdengordel.
Bron: www.scientias.nl/ en Wikipedia
10
Ahuna Mons is een vulkaan die vier
kilometer boven het oppervlak van de
dwergplaneet Ceres uitsteekt. Bizar
feitje: deze vulkaan is niet opgebouwd
uit lava – zoals aardse vulkanen – maar
uit ijs.
Volgens Prof. David Williams van de
staatsuniversiteit van Arizona, is
Ahuna de enige echte berg op Ceres.
“Deze koepel is waarschijnlijk ontstaan door cryo- of ijsvulkanisme.”
zegt hij.
Deze vorm van vulkanisme komt ook
voor op sommige ijsmanen, zoals
Europa,
Ganymedes,
Titan
en
Enceladus.
Deze
manen
bestaan
niet
uit
gesteenten, maar voor een groot deel
uit waterijs.
Foto NASA
Cryovulkanisme produceert geen magma in de vorm van vloeibaar gesteente, maar ijsmagma:
vloeibaar gesmolten ijsmateriaal.
De grote berg Ahuna is dus groot geworden door uitbarstingen met gesmolten ijsmateriaal. Het
bestaat niet alleen uit water, maar ook uit zouten en ammonia. Eenmaal boven het oppervlak van
Ceres vriest dit materiaal vast aan de berg, waardoor Ahuna Mons steeds groter wordt. De
vulkaan is ongeveer 3840 meter hoog.
“Dit is de enige cryovulkaan die is ontstaan uit een zoutige modderige mix”, vertelt Dawnwetenschapper Ottaviano Ruesch. “Daarnaast is deze vulkaan zeer recent ontstaan.” Op de berg
zijn namelijk maar een paar kraters te zien, die niet ouder zijn dan een paar honderd miljoen jaar.
In vergelijking: Ceres is ouder dan 4,5 miljard jaar.
Het feit dat Ahuna Mons een vulkaan is, kan grote gevolgen hebben voor hoe astronomen Ceres
gaan beoordelen. De dwergplaneet is geen bevroren wereld, maar is van binnen warm genoeg
om vloeibaar water of pekel lange tijd vast te houden. Dit verklaart waarom er zeer recentelijk
nog uitbarstingen plaatsvonden.
“We moeten de data nog beter bestuderen om meer te leren over het hart van Ceres”, zegt
Williams. NASA is van plan om de Dawn-ruimtesonde nog een jaar om Ceres te laten draaien. De
dwergplaneet gaat namelijk naar de zon toe, waardoor er wellicht het één en ander verandert op
het oppervlak. Misschien zien we wel vulkanische activiteit? “Dat zou een prachtig einde van de
missie zijn”, aldus Williams.
NASA wil met drone
Mars verkennen
Harry van der Werf
NASA werkt aan een helikopterdrone die
Mars moet gaan verkennen vanuit de lucht.
Door de Rode Planeet vanuit de lucht te
observeren zou men tot interessante nieuwe
inzichten kunnen komen.
Bron: nu.nl
Ontstaan zonnevlekken
verloopt trager dan gedacht
Harry van der Werf
Bron: astronieuws.nl
11
De drone wordt momenteel nog ontwikkeld
door NASA ’s JPL, Jet Propulsion Laboratory,
dat zich bezighoudt met het maken van
onbemande robots. De drone zal ongeveer een
kilo zwaar en 1,1 meter breed zijn. JPL
vergelijkt het uiterlijk van de drone met een
'kubusvormige tissuedoos' van middelmatige
grootte.
Op Mars hebben tot op heden alleen nog maar
voertuigen, zoals de Curiosity, rondgereden.
Maar het zicht van deze Marsrovers is beperkt
tot de camera's aan boord. Dan zijn er nog de
beelden van ruimtevoertuigen die op afstand om Mars heen draaien.
De drone zal niet zelfstandig rondvliegen boven Mars. Het idee is dat de drone de buurt rondom
rijdende voertuigen verkent, zodat er sneller kan worden bepaald welke plekken op de Rode
Planeet het onderzoeken waard zijn. Zo kunnen er snellere en efficiëntere routes worden
uitgestippeld. Hierdoor kunnen de afstand die Marsrovers per dag afleggen worden
verdrievoudigd, aldus de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie.
NASA experimenteert met verschillende manieren om het onderzoek op Mars te verbeteren. Zo
zal zij ook Microsofts holografische bril Hololens gaan gebruiken om virtueel rond te lopen op de
planeet.
Zonnevlekken, (relatief) donkere, koele plekken op de Zon, ontstaan door het opstijgen van
bundels van magnetische veldlijnen vanuit het inwendige van de Zon. Onderzoek door Duitse en
Amerikaanse wetenschappers toont nu aan dat het opstijgen van deze ‘magnetische fluxconcentraties’ veel langzamer verloopt dan voorspeld. Een duidelijk teken dat een magnetische
fluxconcentratie het zonneoppervlak heeft bereikt, is het ontstaan van gebieden van
tegengestelde magnetische polariteit. Deze polariteiten zijn goed te zien op de magnetische
kaarten die worden afgeven door de Helioseismic and Magnetic Imager (HMI). Een instrument van
de Amerikaanse zonnesatelliet Solar Dynamics Observatory.
De wetenschappers hebben deze kaarten gebruikt om zonnevlekken in wording op te sporen en
het moment van hun verschijning vast te stellen. Behalve magnetische kaarten maakt de HMI ook
foto’s van het zonneoppervlak. Deze gegevens zijn gebruikt om de horizontale stromingen rond
de opgespoorde magnetisch actieve gebieden te meten.
Eén van de teamleden voerde omvangrijke computersimulaties uit van opstijgende magnetische
fluxconcentraties en hun interacties met turbulenties in het plasma (heet geïoniseerd gas) onder
het zonneoppervlak. Deze simulaties lieten zien dat de sterkte van de horizontale stromingen
afhankelijk is van de opwaartse snelheid van de fluxconcentraties.
Door de uitkomsten van de computersimulaties te vergelijken met de waarnemingen, konden de
wetenschappers aantonen dat de fluxbuizen met een snelheid van hooguit 150 meter per seconde
opstijgen. Dat is ruim driemaal zo langzaam als de bestaande modellen aangeven voor het
ontstaan van magnetisch actieve gebieden op de zon.
Deze modellen zullen dus moeten worden bijgesteld.
Noordpool van Jupiter
Voor het eerst gefotografeerd
De Noordpool van de planeet Jupiter is
stormachtiger dan verwacht en lijkt ook
blauwer dan de rest van de planeet.
Ruimtesonde Juno van de NASA heeft
verschillende foto’s gemaakt van de
Noordpool van Jupiter. Het is de eerste keer
dat een ruimtesonde het noordpoolgebied
van deze planeet zo goed in kaart brengt.
Bewerkt door:
Harry van der Werf
Op 27 augustus voerde Juno de eerste scheervlucht uit
langs Jupiter. De minimale afstand tussen de
wolkentoppen en het ruimtevaartuig bedroeg op het
moment suprême slechts 4.200 kilometer. In totaal staan
er nog 35 scheervluchten gepland.
“We hebben voor het eerst een glimp opgevangen van
Jupiters Noordpool en dit gebied is absoluut uniek”, zegt
hoofdonderzoeker Scott Bolton van de Juno-missie. “Het
is er blauwer dan op de rest van de planeet. Ook zijn er
veel stormen op de Noordpool. We zien ook geen
bekende wolken-banden, zoals we gewend zijn van
Jupiter. Wie deze foto voor het eerst ziet, zal Jupiter niet
direct herkennen.”
Juno kiekt hier de Noordpool en de wolkenbanden
“Jupiter heeft geen soortgelijke hexagoon”, vervolgt
.
Bolton. “De grootste planeet van ons zonnestelsel is buitengewoon. We hebben gelukkig nog veel
meer scheervluchten op het programma staan om te ontdekken hoe uniek Jupiter is.” (Hexagoon
= regelmatige zeshoek)
“De wolken werpen een schaduw op lagere delen van de atmosfeer. Dit is een teken dat deze
wolken zich veel hoger bevinden”, aldus Bolton.
De Cassini-ruimtesonde heeft al regelmatig foto’s gemaakt van de polen van Saturnus. Op de
Noordpool van de ringenplaneet is een zeshoek te zien. Dit is een blijvend wolkenpatroon dat
twee keer zo groot is als de diameter van de aarde.
Juno heeft ook infraroodbeelden gemaakt van actieve gebieden op Jupiter, zoals van het
poollicht nabij de Zuidpool. Dit soort foto’s kunnen niet gemaakt worden vanaf de aarde.
“Nu met de Jovian Infrared Auroral Mapper (JIRAM) kan dit gelukkig wel”, zegt onderzoeker
Alberto Adriani van het Istituto di Astrofisica e Planetologia Spaziali in Rome. “De beelden zijn
zeer gedetailleerd, waardoor we veel kunnen leren over de vorm en dynamiek van aurora’s.”
Bronnen:
www.scientias.nl en
"Jupiter’s North Pole Unlike Anything
Encountered in Solar System" - NASA
12
De komende tijd kunnen we nog veel meer mooie foto’s verwachten van Juno. Sterker nog: vanaf
november mag jij bepalen waar de JunoCam op wordt gericht.
Zie hiervoor de website https:// www.scientias.nl/
Oudste fossielen op
aarde gevonden
Op Groenland zijn de oudste fossielen op
Aarde ontdekt. De Aarde was toen nog maar
0,8 miljard jaar oud. Het zijn mogelijk de
oudste tekenen van leven die op Aarde te
vinden zijn.
Bewerkt door:
Harry van der Werf
Bronnen: Wikipedia, NRC.NL
Vervolg op blad 14
13
De fossielen zijn resten van een laagje bacteriën dat 3,7 miljard jaar geleden in een ondiepe zee
groeide. Tot nog toe waren de oudste resten van leven 3,48 miljard jaar oud, gevonden in
Australië. De nieuwe vindplaats in Groenland is het enige bekende gesteente op aarde dat nog
ouder is én fossielen kan bevatten. Het ligt op de ‘Isua Greenstone Belt’ in het zuidoosten van
Groenland, een gebied kleiner dan 15 bij 15 kilometer.
Door het opwarmen van het klimaat verdwijnen er op Groenland vlaktes met eeuwige sneeuw. In
2014 legde een regenbui een rotsformatie bloot. Daar zagen de Australische geologen Allen
Nutman en Vickie Bennett een sedimentlaag die eruit zag als een laagje bacteriën dat groeide in
een ondiepe zee, een zogeheten ‘stromatoliet’.
Ademnood
De jonge aarde was een prachtige planeet, zegt Martin Van Kranendonk, (Canadees/ Australische
geoloog met Nederlandse ouders) over de aarde van 3,7 miljard jaar geleden. Een groene zee
onder een oranje lucht was het kleurenpalet.
Er was geen zuurstof en de atmosfeer bestond uit methaan (aardgas), zwaveldioxide, stikstof en
veel kooldioxide.
De combinatie van kooldioxide en gebrek
aan zuurstof kleurde de lucht oranje.
Ademhalen was onmogelijk. In zee was
veel ijzer uit gesteenten opgelost,
waardoor het water groen kleurde.
Die kleur verdween 2,5 miljard jaar
geleden, toen bacteriën zuurstof gingen
produceren. Het ijzer oxideerde en sloeg
neer.
Er was ook al land, dat vergelijkbaar is
met kale vulkanische rotsen zoals op
Hawaï of de Galapagoseilanden. Daar
leefde niets.
De zon scheen 30 procent minder fel dan
nu. Maar koud was het niet, vanwege de
grotere hitte van de aardmantel en door
de vele broeikasgassen in de atmosfeer.
Het Australische team vond drie rotsen
met stromatolieten op één helling in Isua.
De fossielen zijn gesteentelagen van één of twee meter lang. Er zijn geen cellen of andere
organische resten overgebleven. Er zijn „belangrijke aanwijzingen” dat hier microben aan het
werk zijn geweest, oordeelt vakgenoot Abigail Allwood, van het Jet Propulsion Lab van de NASA.
Vervolg van blad 13
Oudste fossielen
aarde gevonden
op
Zij ontdekte van de nu een-na-oudste
stromatolieten op aarde, uit Australië. Een
analyse liet zien dat het gesteente is
gevormd in een zee. Het heeft nog de
oorspronkelijke samenstelling als bijna vier
miljard jaar geleden. Dat is uitzonderlijk.
Als de ontdekking stand houdt, is dit bijna
de oudst mogelijke tastbare herinnering
aan de begintijd van het leven. Uit de
genetische stamboom van het leven op
aarde is af te leiden dat de eerste levende
organismen ongeveer 4 miljard jaar
geleden ontstonden.
Het is bijna onwaarschijnlijk om fossielen te
vinden die ouder zijn dan 3,8 miljard jaar.
Deze fossielen zullen nog lang een
referentiepunt blijven. We kennen geen
geschikte rotsen die ouder zijn. In de
aardmantel verzonken, weggeslagen door
meteorieten of extreem vervormd door
verhitting.
14
De Groenlandse rotsen waarin de fossielen gevonden zijn, zijn in de geschiedenis van de Aarde wel
bedolven geraakt en verhit, maar zijn niet heter geweest dan 550 graden. Daardoor is het
gesteente (dolomiet) en de structuur bewaard gebleven.
Een oerzee vol leven
De fossielen tonen dus aan dát er leven was, maar ze suggereert ook dat het leven al wijd
verspreid was. De oerzee waarin de fossielen zijn gevormd, lijkt qua koolstof-samenstelling op die
van moderne zeeën. Dat is een aanwijzing dat er in die zee van 3,7 miljard jaar geleden al evenveel
organismen leefden als nu.
Een oerzee vol leven. Dat lijkt niet bepaald op een weifelend begin van het leven op een
onherbergzame aarde. Daar zal nog veel over gediscussieerd worden.
Niemand weet overigens hoe die organismen eruit zagen, behalve dat ze klein en simpel waren
zoals bacteriën. Uit de fossielen is nauwelijks iets over hun stofwisseling af te leiden. „Misschien
deden ze aan fotosynthese”, zegt Van Kranendonk. „Je zou uit de kegelvorm van de bultjes kunnen
afleiden dat de organismen naar het zonlicht toe groeiden.”
Abigail Allwood van NASA zet in haar commentaar een andere grote stap. Deze ontdekking,
suggereert ze, vergroot de kans dat er op Mars ook ooit leven is geweest. Als er zó snel na het
begin van de aarde leven verscheen, is het ontstaan van leven dus niet lastig. „Dan is het leven
geen veeleisend, aarzelend, onwaarschijnlijk iets. Geef het leven één kansje, en het gaat ermee
aan de haal.”
Overzicht van de evolutie van het leven op de Aarde in jaren geleden:
4,5 miljard: ontstaan van de aarde.
4 miljard: ontstaan van leven. Geschat via genetische stambomen moderne organismen.
3,8 miljard: oudste teken van leven. Blijkt uit samenstelling van Groenlandse rots.
3,7 miljard: oudste fossielen in Groenland. Het zijn ‘Stromatolieten’ matten van bacteriën.
2,4 miljard: bacteriën brengen zuurstof in de atmosfeer.
2 miljard: ontstaan van cellen met kern. De voorlopers van planten, dieren en schimmels.
1,2 miljard: oudste onomstreden meercellig leven: de alg Bangiomorpha.
600 miljoen: eerste fossielen van dieren.
425 miljoen: eerste leven op het land: dieren (een miljoenpoot) en nietige plantjes.
66 miljoen: dinosaurussen stierven uit. Vogels en moderne zoogdieren werden divers.