Basisprincipes van het Belgische aansprakelijkheidsrecht: soorten

Basisprincipes van het Belgische aansprakelijkheidsrecht: soorten en
exoneratie van aansprakelijkheid
Inleiding
Zoals steeds dient men voor een goed begrip van het recht een onderscheid te maken tussen de
feitelijke realiteit en de juridische realiteit. De eerste is meestal concreet en de tweede abstract
en dat is eenvoudig te verklaren: rechtsregels dienen een zekere mate van abstractheid of
algemeenheid te hebben om een veelheid aan concrete situaties te kunnen omvatten en regelen.
Dit is bij uitstek het geval in het aansprakelijkheidsrecht.
Dit leidt vaak tot de kritiek dat het recht ‘complex’, ‘onvoorspelbaar’ of ‘onduidelijk’ is, terwijl de
verklaring eerder is dat men soms moet aanvaarden dat het recht een zeer lange
ontstaansgeschiedenis heeft en men eerst de grote structuren en basisprincipes moet leren
kennen vooraleer men verder in detail kan treden en men ‘het recht’ (1) echt kan leren begrijpen.
Veel onbegrip heeft vaak oorsprong in onwetendheid, en onwil om dat in te zien.
Men kan het recht vergelijken met de structuur van een oude boom die beschikt over talrijke
wortels, een dikke stam, honderden grote takken, duizenden kleine vertakkingen en uiteindelijk
miljoenen bladeren met daarin fijne nerven. Of met de menselijke anatomie waarin het hart
uitmondt in slagaders, aders, bloedvaten en uiteindelijk dunne haarvaten. Anders gezegd: men
moet eerst de grote lijnen leren kennen voordat men zich kan wagen aan de kleinste details en
finesses.
Voor een goed begrip van het aansprakelijkheidsrecht is dit niet anders en past het om de
onderdelen en enkele principes op een rijtje te zetten.
Soorten van Aansprakelijkheid
Als een niet-jurist de term ‘aansprakelijkheid’ aanhaalt wordt dit vaak gedaan in algemene
bewoordingen, zonder dat men stilstaat bij de juridische complexiteit van dit begrip en bij het feit
dat er verschillende soorten van aansprakelijkheid bestaan die door compleet verschillende
regels, rechtbanken en procedures worden beheerst.
Zo dient men een duidelijk onderscheid te maken tussen de burgerrechtelijke aansprakelijkheid,
de strafrechtelijke aansprake-lijkheid en de tucht-rechtelijke aansprake-lijkheid. Vereenvoudigd
1
LexGO sprl - www.lexgo.be - (c) 2017 - All rights reserved
kan men stellen dat de burgerrechtelijke aansprakelijkheid wordt geregeld door bepalingen van
het Burgerlijk Wetboek (en procesregels uit het Gerechtelijk Wetboek), de strafrechtelijke
aansprakelijkheid door bepalingen van het Strafwetboek (en procesregels uit het Wetboek van
Strafvordering) en de tuchtrechtelijke aansprakelijkheid door allerhande deontologische
bepalingen eigen aan de beroepsgroep (2). Een inbreuk op deze verschillende bepalingen kan
dan leiden tot de betreffende soort van aansprakelijkheid.
Een verder onderscheid dient gemaakt te worden binnen de categorie van de burgerrechtelijke
aansprakelijkheid tussen de contractuele en de buitencontractuele (ook wel genaamd delictuele)
aansprakelijkheid. Er is zelfs een derde subcategorie genaamd de semi-delictuele of quasicontractuele aansprakelijkheid.
De contractuele aansprakelijkheid is deze die volgt uit de inbreuk op een contractuele bepaling;
de buiten-contractuele aansprakelijkheid is deze die volgt uit de inbreuk op de algemene
zorgvuldigheidsnorm of een bindende wettelijke bepaling.
De buitencontractuele aansprakelijkheid noemt men ook de aansprakelijkheid uit ‘onrechtmatige
daad’ en om deze vast te stellen moet er een fout en schade worden bewezen, en een
oorzakelijk verband tussen deze fout en deze schade.
De quasi-contractuele aansprakelijkheid tot slot is een ietwat hybride categorie waarin men
traditioneel de volgende topics onderbrengt: de zaakwaarneming, de on-verschuldigde betaling
en de verrijking zonder oorzaak. Vooral sinds de invoer van het elektronische betalingsverkeer
heeft deze relatief onbekende vorm van aansprakelijkheid aan belang gewonnen nu er dagelijks
een enorm aantal betalingstransacties plaatsvinden en daarbij het aantal fouten
–onverschuldigde betalingen- is toegenomen.
Naast deze soorten van aansprakelijkheid worden ook verdere opdelingen gemaakt naar gelang
de aansprakelijkheid ontstaat door de eigen fout of door deze van anderen. Tussen
aansprakelijkheid van particulieren, ondernemingen of van overheden. Tussen aansprakelijkheid
wegens fout of een foutloze aansprakelijkheid.
Uitsluiting of Exoneratie van Aansprakelijkheid
Nu de verschillende vormen van aansprakelijkheid werden toegelicht, kan nagegaan worden in
welke mate men deze aansprakelijkheden contractueel kan beperken of uitsluiten, ook wel
‘exoneratie van aansprakelijkheid’ genoemd.
2
LexGO sprl - www.lexgo.be - (c) 2017 - All rights reserved
De principes die de exoneratie van aansprakelijkheid beheersen vindt men niet ergens netjes
opgesomd in één of andere wet of wetboek maar zijn her en der verspreid in rechtspraak,
rechtsleer en wetgeving.
Mogelijkheden tot beperking of uitsluiting van aansprakelijkheid verschillen vooreerst naargelang
de soort van aansprakelijkheid, hetgeen meteen verklaart waarom we daar hoger aandacht aan
hebben besteed.
Een eerste principe is dat er geen beperking of uitsluiting mogelijk is van strafrechtelijke of
tuchtrechtelijke aansprakelijkheid. Men neemt immers aan dat het strafrecht en tuchtrecht tot het
publiek recht behoren en dat soort recht heeft doorgaans een dwingend karakter waarvan men
contractueel niet kan afwijken.
Daarentegen beschouwt men de burgerlijke aansprakelijkheid, met name de contractuele en de
buitencontractuele aansprakelijkheid, als aanvullend recht waarvan men dus wel (in bepaalde
mate) kan afwijken. Exoneratiebedingen terzake zijn in beginsel geldig (3) en komen dus zeer
vaak voor in contracten en algemene voorwaarden.
De mate waarin men zijn contractuele of buitencontractuele aansprakelijkheid kan exonereren is
echter aan beperkingen onderworpen.
Ten eerste mag een beperking of uitsluiting van contractuele aansprakelijkheid er niet toe leiden
dat de verbintenissen van een contractspartij worden uitgehold. Wie een bewaakte parking
uitbaat en vervolgens alle aansprakelijkheid uitsluit voor inbraken of schade aan geparkeerde
voertuigen holt hiermee zijn contractuele verplichtingen uit.
Ten tweede mag men niet zover gaan dat eigen opzettelijke fout of bedrog wordt uitgesloten:
dergelijke clausule zou ingaan tegen de openbare orde en is dus nietig. Eigen zware fout of
bedrog van aangestelden mag dan weer wel worden uitgesloten volgens het Hof van Cassatie.
Ten derde bestaan er ook in het gemeen privaat recht bepalingen die een dwingend karakter
hebben waarvan men niet contractueel mag afwijken (bijvoorbeeld de tienjarige aansprakelijkheid
van aannemer en architect uit artikelen 1792 en 2270 van het Burgerlijk Wetboek).
Ten slotte dient men rekening te houden met verschillende bijzondere wetten uit het privaatrecht
die dwingende bepalingen kunnen bevatten (bijvoorbeeld bepalingen uit het Wetboek
Economisch Recht inzake consumentenbescherming en de daar opgenomen soorten van
verboden clausules in B2C contracten, of bepalingen uit de Wet Productaansprakelijkheid die
verbieden dat aansprakelijkheid wordt uitgesloten door producenten voor schade veroorzaakt
door een gebrekkig product).
3
LexGO sprl - www.lexgo.be - (c) 2017 - All rights reserved
Besluit
Aansprakelijkheid heeft vele gezichten en bij de redactie van contracten en algemene
voorwaarden moet men de nodige aandacht besteden aan de soort aansprakelijkheid en de
mate waarin de aansprakelijkheid al dan niet kan worden beperkt of uitgesloten. Als men de
hoger aangehaalde principes niet respecteert riskeren clausules immers nietig te zijn en dus niet
afdwingbaar.
Naast de opmaak van goede aansprakelijkheidsclausules kan men een bijkomende bescherming
bekomen door bepaalde vormen van aansprakelijkheid te verzekeren. Zowel in de private sfeer
als de professionele sfeer is dit ten zeerste aan te raden.
Aangezien er een nieuwe tekst werd aangekondigd van zowel het Burgerlijk Wetboek als het
Strafwetboek valt af te wachten welke impact deze zullen hebben op de huidige
aansprakelijkheidsregels.
Eindnoten:
(1) De term ‘recht’ op zich is overigens zeer misleidend want men verwart dit al te vaak met rechtvaardigheid of recht-lijnigheid terwijl dit eerder subjectieve invullingen zijn. Men vergeet ook al te
vaak dat men niet alleen rechten heeft maar ook plichten…een oud zeer want men noemt de
universiteitsopleiding ook vaak ‘Rechten’, wellicht omdat de term ‘Rechtsgeleerdheid’ wat
oubollig is geworden.
(2) Voornamelijk beoefenaars van een vrij beroep kunnen een tuchtrechtelijke aansprakelijkheid
oplopen omdat zij vaak onderworpen zijn aan een eigen deontologie of plichtenleer zoals bvb.
advocaten, artsen, architecten, cijferberoepers, notarissen, gerechtsdeurwaarders en
vastgoedmakelaars. Maar ook functionarissen zoals politieagenten, ambtenaren en rechters
riskeren soms tuchtsancties bij inbreuken op de beroepsnormen.
(3) W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2001, 112.
4
LexGO sprl - www.lexgo.be - (c) 2017 - All rights reserved