Elektromagnetische velden op het werk

ARBEIDSVEILIGHEID
Fysische agentia
Elektromagnetische
velden op het werk
Op 1 juli is het Arbobesluit gewijzigd in verband met regels voor blootstelling aan elektromagnetische velden (EMV). Ook wel fysische agentia
genoemd. In dit artikel legt Ben Sponselee uit wat de regels zijn voor
werknemers, die worden blootgesteld aan de EMV-risico’s. Met name in
arbeidssituaties, zoals bij zend- en radarinstallaties, lassen, inductieverwarming, elektrolyse en magnetic resonance imaging (MRI) kunnen
sterke bronnen voorkomen.
tekst: Ben Sponselee
Overal waar sprake is van elektrische stroom of zendsignalen ontstaan elektromagnetische velden. Bij huishoudelijke apparatuur waarbij relatief kleine elektromotoren, transformatoren of zenders worden
toegepast, zoals mixers en computers, is de sterkte
van deze elektromagnetische velden te laag om bekende effecten op de gezondheid te veroorzaken. Als
de velden sterk genoeg zijn ontstaan elektrische
stroompjes, die tintelingen of pijn kunnen veroorzaken, of neemt het lichaam energie op waardoor het
opwarmt. Een te sterke stijging van de lichaamstemperatuur kan leiden tot schadelijke gezondheidseffec-
16
ten. Elektromagnetische velden die zwakker zijn dan
de wettelijke blootstellinglimieten hebben deze effecten niet. Zodra de blootstelling ophoudt, houden de
effecten ook op. Er is en wordt wetenschappelijk onderzoek gedaan naar mogelijke langetermijneffecten
op de gezondheid van kortdurende of chronische
blootstelling aan elektromagnetische velden in arbeidssituaties. Tot nu toe is daarin niet bewezen dat
blootstelling aan elektromagnetische velden schadelijk
is voor de gezondheid of veiligheidsrisico’s kan veroorzaken als de sterkte van de velden lager is dan de limieten waar het Arbeidsomstandighedenbesluit naar
verwijst.
Wettelijke voorschriften
Beroepen met een verhoogd risico
Het “Besluit van 4 mei 2016 tot wijziging van het Arbeidsomstandighedenbesluit in verband met de vaststelling van regels met betrekking tot de blootstelling van werknemers
aan de risico’s van elektromagnetische velden” is op 1 juli 2016 in werking getreden.
Onder andere is een Afdeling 4b “Elektromagnetische Velden” toegevoegd aan hoofdstuk 6 van het Arbeidsomstandighedenbesluit. Dit stelt eisen aan het gebruik van toestellen die schadelijke elektromagnetische velden kunnen uitzenden. Voor jongeren
onder de achttien jaar is het verboden om met apparaten te werken die schadelijke
elektromagnetische velden kunnen uitzenden.
Sterke elektromagnetische velden zijn onder andere te
vinden binnen hoogspanningsstations en transformatorhuisjes, of in de buurt van zendinstallaties en bepaalde ziekenhuisapparatuur zoals een MRI-scanner.
Ook bij elektrisch lassen en industriële verwarmingstechnieken heb je te maken met sterke elektromagnetische velden. Werknemers die met deze bronnen
werken kunnen gezondheidsschade ondervinden als
niet de juiste maatregelen worden getroffen. Het gaat
SAFETY!/NR.6/2016
Niet-ioniserende straling
bijvoorbeeld om elektromonteurs, lassers en medisch
personeel. Sterke statische magnetische velden, zoals
die van de magneet van een MRI-scanner, kunnen
misselijkheid, duizeligheid of verlies van evenwicht
veroorzaken. Deze effecten treden vooral op bij snelle
bewegingen in het magnetische veld.
Laagfrequente velden kunnen ontstaan als bijproduct
van elektrische stromen die regelmatig wisselen van
richting. Voorbeelden van sterke bronnen van laagfrequente velden in de werkomgeving zijn elektrolyse-installaties, inductieverwarmers en lasapparatuur. Laagfrequente velden hebben frequenties van 0 tot 10
megahertz. Als de velden sterk genoeg zijn, kunnen
ze leiden tot duizeligheid, het zien van lichtflitsen en
pijn of tintelingen door prikkeling van zenuwen.
Radiofrequente elektromagnetische velden kunnen
bewust worden opgewekt om informatie te verzenden.
Voorbeelden van sterke bronnen van radiofrequente
velden zijn radarantennes en zendinstallaties voor omroep of mobiele telecommunicatie. Radiofrequente
elektromagnetische velden hebben frequenties van
100 kilohertz tot 300 gigahertz. Als de velden sterk
genoeg zijn, kunnen ze leiden tot oververhitting van
het lichaam en schade aan weefsels en organen.
Veiligheidsrisico’s
Naast directe effecten op het lichaam kunnen elektromagnetische velden ook indirecte effecten veroorzaken, die een veiligheidsrisico kunnen zijn. Denk aan
contactstromen, vonkontladingen, opwarming van metalen implantaten of storing van medische toestellen,
zoals een pacemaker. Ook als elektromagnetische velden in de werkomgeving niet sterk genoeg zijn om gezondheidseffecten te veroorzaken, kunnen risico’s
voor werknemers optreden. Elektromagnetische velden met frequenties van 1 tot 400 hertz kunnen elektrische velden of stromen in het hoofd veroorzaken.
Als deze velden en stromen sterk genoeg zijn, kan het
netvlies gestimuleerd worden, waardoor je lichtflitsen
kunt zien. Hoewel deze effecten niet schadelijk zijn
voor de gezondheid, kunnen ze wel veiligheidsrisico’s
geven door verlies van evenwicht of een schrikreactie.
Daardoor kan een werknemer bijvoorbeeld vallen of
de controle over een gevaarlijk werktuig verliezen. De
bepalingen voor elektromagnetische velden in het
Arbeidsomstandighedenbesluit dienen ervoor om
deze veiligheidsrisico’s te voorkomen.
Indirecte effecten
Indirecte effecten ontstaan via beïnvloeding door elektromagnetische velden van voorwerpen en apparatuur
die op hun beurt een risico kunnen geven voor de gezondheid of veiligheid van werknemers. Dit zijn:
■■ Elektrische schokken of verbranding door contactstromen of vonkontladingen, die kunnen optreden
door nadering of aanraking van geleidende voorwerpen.
■■ Storing van medische elektronische apparatuur en
andere apparaten.
■■ Storing van actieve geïmplanteerde medische toe-
Officiële waarschuwingsborden voor directe en indirecte risico’s van elektromagnetische velden in arbeidssituaties.
Bron: SZW Elektromagnetische velden
stellen, zoals pacemakers en defibrillatoren.
■■ Storing van medische hulpmiddelen die op het lichaam worden gedragen, zoals insulinepompen.
■■ Opwarming of verplaatsing van passieve medische
implantaten zoals metalen kunstgewrichten, botpennen, draden of platen.
■■ Opwarming of verplaatsing van metalen voorwerpen of deeltjes in het lichaam zoals granaatscherven, piercings en tatoeages.
■■ Projectielwerking van ferromagnetische voorwerpen in een statisch magnetisch veld, bijvoorbeeld
een wegschietende ijzeren brandblusser.
■■ Onbedoeld afgaan van elektrische ontstekingen
door geïnduceerde velden.
■■ Brand of ontploffingen als gevolg van ontbranding
van brandbare materialen of explosieven door vonken als gevolg van geïnduceerde velden, contactstromen of vonkontladingen.
RI&E
Het Arbeidsomstandighedenbesluit geeft nadere voorschriften en regels bij de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) voor elektromagnetische velden in de
werkomgeving. Allereerst beoordeel je als werkgever
de blootstelling van werknemers. De beoordeling, meting en berekening van de blootstelling aan elektromagnetische velden moet je door deskundigen laten
uitvoeren. Dit is niet eenvoudig. Daar is een helder
stappenplan voor nodig. Allereerst moet je:
■■ Alle relevante bronnen en frequenties van de velden identificeren.
■■ De meetprocedure duidelijk omschrijven, bijvoorbeeld op basis van Europese normen.
■■ De meetapparatuur moet geschikt zijn voor de frequenties die je meet en moet gekalibreerd zijn.
■■ Bij het interpreteren van de resultaten moet je rekening houden met de meetonzekerheid.
■■ Ook moet je aandacht besteden aan de context
SAFETY!/NR.6/2016
17
ARBEIDSVEILIGHEID
waarin de metingen worden uitgevoerd:
➤➤ Op welke plaats wordt gemeten?
➤➤ Kunnen voorwerpen in de omgeving de meting
beïnvloeden en welke limieten zijn van toepassing?
De omstandigheden waarin de apparatuur dat de velden veroorzaakt, wordt gebruikt en de aard van de
werkzaamheden van de werknemer bepaalt mede de
blootstelling van werknemers aan elektromagnetische
velden. Deze combinatie van arbeidsmiddelen (alle op
de arbeidsplaats gebruikte machines, installaties, apparaten, transportmiddelen en gereedschappen), werkomstandigheden en werkzaamheden is “de werkomgeving”. Apparatuur die elektromagnetische velden
produceert moet je goed onderhouden en gebruiken
volgens de instructies van de fabrikant.
Grenswaarden en actieniveaus
Het Besluit beoogt de hoogte van de blootstelling aan
elektromagnetische velden te beperken tot grenswaarden voor blootstelling. Dit zijn beperkingen aan de fysische effecten die elektromagnetische velden in het
lichaam opwekken. Er zijn twee soorten grenswaarden:
1. Grenswaarden voor effecten op de gezondheid
hangen samen met effecten die schadelijk zijn
voor de gezondheid, zoals stimulering van de zenuwen en spierweefsel of opwarming. Grenswaarden voor effecten op de gezondheid mogen niet
worden overschreden.
2. Grenswaarden voor effecten op de zintuigen hangen samen met voorbijgaande verstoringen van de
zintuiglijke waarneming, bijvoorbeeld duizeligheid
of het zien van lichtflitsen. Grenswaarden voor effecten op de zintuigen mogen alleen worden overschreden als maatregelen zijn genomen om veiligheidsrisico’s te voorkomen en de grenswaarden
voor effecten op de gezondheid niet worden overschreden. Voorbeelden van veiligheidsrisico’s zijn
vallen door duizeligheid of verlies van controle over
gereedschap door een schrikreactie.
Uit de grenswaarden zijn actieniveaus afgeleid in termen van de sterkte van de elektromagnetische velden
buiten het lichaam, die gemakkelijker te meten is. Als
de actieniveaus worden overschreden, moet je als
werkgever maatregelen nemen om de blootstelling te
verlagen, tenzij je kunt aantonen dat de grenswaarden
niet worden overschreden en veiligheidsrisico’s zijn
uitgesloten. Bij elektromagnetische velden met frequenties van 1 hertz tot 10 megahertz wordt onder
andere onderscheid gemaakt tussen lage actieniveaus, die zijn afgeleid uit de grenswaarden voor effecten op de zintuigen, en hoge actieniveaus, die zijn
afgeleid uit de grenswaarden voor effecten op de gezondheid. Bij elektromagnetische velden met frequenties van 100 kilohertz tot 300 gigahertz zijn er actieniveaus voor opwarming, die zijn afgeleid uit de
grenswaarden voor opwarming (‘thermische effecten’).
18
SAFETY!/NR.6/2016
Definitie Elektromagnetische velden
Statische elektrische, statische magnetische en
tijdsafhankelijke elektrische, magnetische en elektromagnetische velden met frequenties tot 300 GHz..
Maatregelen
Voor alle werkomgevingen waar risico’s van elektromagnetische velden kunnen optreden moet je als
werkgever op basis van de Arbeidsomstandighedenwet en het Arbeidsomstandighedenbesluit maatregelen nemen. Waar overschrijdingen van grenswaarden
of andere risico’s kunnen optreden moet je als werkgever maatregelen nemen om de blootstelling of de
risico’s te verminderen. Voor de volgorde van maatregelen geldt de arbeidshygiënische strategie. Bij technische en organisatorische maatregelen heeft collectieve bescherming van alle werknemers de voorkeur
boven individuele bescherming.
■■ Voorbeelden van maatregelen aan de bron zijn:
➤➤ Uitschakelen.
➤➤ Lager vermogen instellen.
➤➤ Vervangen door een bron met zwakkere velden.
➤➤ Stroomonderbreking (interlock) bij verbreken
van de afscherming; passend onderhoud plegen.
■■ Voorbeelden van technische maatregelen:
➤➤ Bron afschermen.
➤➤ Plaatsen van hekken.
➤➤ Op grotere afstand plaatsen van bedieningspaneel.
➤➤ Verwijderen van materiaal dat elektromagnetische velden reflecteert.
➤➤ Aarden ter voorkoming van secundaire bronnen, contactstromen of vonkontladingen.
➤➤ Automatiseren van de werkzaamheden.
■■ Voorbeelden van organisatorische maatregelen:
➤➤ Waarschuwingsborden of – signalen plaatsen.
➤➤ Vloermarkeringen aanbrengen.
➤➤ Werknemers instrueren om afstand te houden.
➤➤ Toelatingsprocedure instellen.
■■ Voorbeelden van persoonlijke beschermingsmiddelen:
➤➤ Isolerende veiligheidsschoenen.
➤➤ Isolerende veiligheidshandschoenen.
➤➤ Afschermend pak tegen radiofrequente velden.
Voorlichting en instructie
Werkgevers moeten op basis van de Arbeidsomstandighedenwet en het Arbeidsomstandighedenbesluit
werknemers voorlichten en instrueren.
■■ Informeer werknemers die mogelijk worden blootgesteld aan risico’s van elektromagnetische velden
informeren over:
➤➤ De mogelijke schadelijke directe en indirecte
effecten en hoe die kunnen worden opgespoord en gemeld.
➤➤ De grenswaarden en actieniveaus.
Niet-ioniserende straling
➤➤ De geïnventariseerde risico’s en beheersmaatregelen.
■■ Geef voorlichting over werknemers met een verhoogd risico en over de omstandigheden waarin zij
in aanmerking komen voor gezondheidsonderzoek.
■■ Instrueer werknemers die mogelijk worden blootgesteld aan risico’s van elektromagnetische velden
over veilige werkmethoden om de risico’s tot een
minimum te beperken. Je zorgt er bijvoorbeeld
voor dat werknemers:
➤➤ Kennisnemen van bedienings- en veiligheidsvoorschriften.
➤➤ Een veilige werkwijze aanleren.
➤➤ Defecte apparatuur kunnen herkennen.
➤➤ Rapporteren over onveilige situaties of mogelijke blootstelling hoger dan de actieniveaus.
identificeer
werkomgevingen
werkomgeving
in kolom 1?
(groen)
De Arbeidsomstandighedenwet bevat mogelijkheden
voor het aanvragen van vrijstelling of ontheffing van
specifieke voorschriften. •
Voor Nederlandse bedrijven is de gids Elektromagnetische velden in arbeidssituaties opgesteld.
Deze is bedoeld voor werkgevers die willen bepalen of
werkomgeving
in kolom 5?
(rood)
nee
ja
nee
werkomgeving
in kolom 4?
(oranje)
ja
nee
ja
werknee
omgeving
in kolom 2 of 3?
(blauw)
ja
beoordeel
blootstelling
(zie 1 )
neem
beheersmaatregelen
Het Arbeidsomstandighedenbesluit bepaalt dat de
werkgever bij de RI&E, bij het plan van aanpak en bij
voorlichting en opleiding aandacht besteedt aan de
mogelijke gevolgen van blootstelling aan elektromagnetische velden voor de gezondheid en veiligheid van
werknemers met een verhoogd risico. De wetgever
heeft niet gespecificeerd wat je in de context van elektromagnetische velden onder werknemers met een
verhoogd risico moet verstaan. Categorieën werknemers met een verhoogd risico zijn:
■■ Onderhoudsmedewerkers.
■■ Werknemers met medische toestellen en implantaten:
➤➤ Actieve medische toestellen.
➤➤ Passieve medische implantaten.
➤➤ Geleidende of versterkende voorwerpen.
■■ Jeugdige werknemers.
■■ Zwangere werknemers.
Het Besluit omschrijft ook werkomgevingen met afwijkende regels. Dat zijn:
■■ MRI: Apparatuur voor magnetic resonance imaging
(MRI) wordt vooral gebruikt om afbeeldingen te maken van het inwendige van het lichaam voor medische diagnoses of behandelingen. MRI-apparatuur
maakt gebruik van sterke elektromagnetische velden met verschillende frequenties. De in de richtlijn
gegeven grenswaarden mogen worden overschrijden, mits de omstandigheden dit rechtvaardigen en
de werkgever kan aantonen dat de werknemers voldoende beschermd zijn tegen mogelijke risico’s.
■■ Strijdkrachten: Bij de Landmacht, Luchtmacht,
Marine en Marechaussee kunnen bronnen van
sterke elektromagnetische velden worden gebruikt.
START
ja
hoger dan
actieniveau of
grenswaarde
?
neem
beheersmaatregelen
nee
beoordeel
blootstelling
(zie 2 )
ja
hoger dan
actieniveau of
grenswaarde?
risico?
nee
neem
beheersmaatregelen
ja
toelichting:
1 beoordeel of hoge actieniveaus of actieniveaus
voor thermische effecten worden overschreden;
bij overschrijding blootstelling verminderen of
toetsen aan grenswaarden voor gezondheidseffecten (zie paragraaf 3.2 en Bijlage 1)
2 beoordeel of lage actieniveaus worden
overschreden; bij overschrijding risico’s
beoordelen en veiligheidsmaatregelen nemen
of blootstelling verminderen of toetsen aan
grenswaarden voor veiligheidseffecten
(zie paragraaf 3.2 en Bijlage 1)
beoordeel
bijzondere
risico’s
(zie 3 )
bijzonder
risico
?
nee
neem
beheersmaatregelen
beoordeel
risico’s
indirecte
effecten
(zie 4 )
3 beoordeel situatie voor werknemers met
bijzondere risico’s zoals implantaten
(zie hoofdstuk 7)
4 beoordeel risico’s van indirecte effecten
zoals contactstromen, vonkontladingen en
ontstekingen (zie paragraaf 2.4)
EINDE
ja
nee
risico
indirecte
effecten
?
Het flowdiagram geeft in vereenvoudigde vorm per categorie werkomgeving aan
welke aspecten in de RI&E aan bod kunnen komen.
Bron: SZW Elektromagnetische velden
er voor hun werknemers risico’s van elektromagnetische velden in de werkomgeving kunnen zijn.
Elektromagnetische velden in arbeidssituaties. Beknopte gids voor de Nederlandse situatie juli 2016 is
te downloaden via de website van de Inspectie SZW.
Ben Sponselee is directeur/senior consultant
bij SafeMade HSE Consultancy en coördinator van de
afdeling NIS van de Nederlandse Vereniging voor Stralingshygiëne (NVS).
SAFETY!/NR.6/2016
19