Planten voor de wetenschap

FOTO: ERIC GOUDA
FOTO: ERIC GOUDA
Planten voor de ­wetenschap
De botanische tuin van de Universiteit Utrecht bestaat dit jaar 375 jaar.
Daarmee behoort ze samen met die van Amsterdam en Leiden tot de
oudste botanische tuinen van de wereld. Een botanische tuin is er niet
alleen om mooi te zijn, maar dient vanouds vooral het onderwijs en het
onderzoek aan de universiteit. Daardoor verandert de tuin voortdurend
van aanzien en blijft ook de collectie planten niet hetzelfde. Dat is een van
de belangrijkste redenen waarom zulke historische tuinen vergeleken met
bijvoorbeeld landgoederen maar zelden een echt oude aanleg hebben.
Gerard van
Buiten
12
I
n 1638 wordt Hendrik de Roy,
beter bekend als Henricus Regius,
aan­gesteld als bijzonder hoog­leraar
geneeskunde aan de nog jonge
Utrechtse universiteit. Naast zijn werk
in de geneeskunde krijgt hij nadrukkelijk ook de opdracht ‘dat hij des somers
de studerende jeucht oock in botanicis
exerceren sal’, waarmee de plantkunde
in Utrecht officieel is begonnen. In het
OnzeEigenTuin/Winter 2013
voorjaar van 1639 wordt voortvarend
een Hortus medicus ingericht op een
bolwerk aan de stadswal, Sonnenborgh. In deze eerste Utrechtse hortus
worden vooral planten verzameld die
in de geneeskunde worden gebruikt.
Utrechtse archieven vermelden dat
de hortulanus uit Leiden in het voorjaar van 1639 met een grote partij
zaden naar Utrecht is gekomen om
de collectie van Regius een vliegende
start te geven. In de oudste catalogus
van Regius (1650) worden 678 soorten
vermeld, vooral medicinale planten.
Plantensystematiek Gedurende de
Gouden Eeuw worden steeds meer
exotische gewassen van over de hele
wereld in Nederland geïntroduceerd,
waardoor de plantenverzamelingen
sterk veranderen. Leiden en Amsterdam
lopen daarin voorop, maar ook in
Utrecht breidt de collectie zich snel uit.
De beschrijving en logische indeling van
al deze nieuwe soorten ontwikkelt zich
tot een nieuwe wetenschap: de plantensystematiek. De tuin op het bolwerk
wordt al snel te klein en verhuist in
1724 naar een grotere locatie in de stad.
Daar wordt een met turf gestookte kas
gebouwd voor een aanzienlijke collectie
Surinaamse planten, gekocht uit een
particuliere verzameling. Deze vroege
band met de Amerikaanse tropen is
Links: Aechmea maasii, herbariummateriaal in 1992 in Brazilië
verzameld door professor Maas (holotype Utrecht)
Aechmea maasii, levende plant opgekweekt uit zaad dat tijdens
dezelfde expeditie van deze plant werd verzameld
Rotstuin Na 1964 is de botanische
tuin in verschillende fasen verplaatst
naar het nieuwe universiteits­centrum
de Uithof. De rotstuin die toen werd
aangelegd vormt het hart van de
huidige tuin, waar bezoekers op ruim
7 hectare een wereldreis door het
plantenrijk kunnen maken. De huidige
collectie omvat meer dan 7000 planten­
soorten van over de hele wereld en
wordt nog steeds gebruikt voor plantkundig onderwijs en onderzoek.
De laatste decennia hebben botanische
tuinen er twee belangrijke functies
bijgekregen: het veilig stellen van met
uitsterven bedreigde plantensoorten en
bezoekers bewust maken van de enorme
variatie in het plantenrijk en hoe
belangrijk het is om die te beschermen.
Om ervoor te zorgen dat ­botanische
tuinen niet allemaal hetzelfde
verzamelen zijn er binnen de ­Stichting
Nationale Plantencollectie (SNP) in 1988
afspraken gemaakt over de ver­deling
van collecties over de aan­gesloten
tuinen. De Botanische Tuinen in
Utrecht herbergen momenteel 15 bij
de SNP geregistreerde collecties.
Veel van de planten in
de kassen zijn tijdens
expedities verzameld
Neotropische planten De tropische plantencollecties in Utrecht zijn hoofdzakelijk gericht op Zuid- en Midden-Amerika.
Dat komt vooral doordat het voormalige
Instituut voor Systematische Plantkunde in Utrecht zich in haar onderzoek op de tropen van Zuid-Amerika
heeft gericht. Veel planten in het
kassencomplex zijn verzameld tijdens
de vele expedities die zijn ondernomen.
Van flink wat nieuw beschreven soorten
zijn dus zowel herbariummateriaal

als levende planten in de collectie
FOTO: HET UTRECHTS ARCHIEF
FOTO: GERARD VAN BUITEN
Herbarium Na een relatief rustige
tijd waarin op verzamelgebied niet
veel gebeurt in Utrecht treedt in 1859
Miquel aan als directeur. Miquel is een
invloedrijk botanicus in de 19de eeuw
en erg geïnteresseerd in de flora van de
koloniën. Hij publiceert onder andere
een flora voor Nederlands-Indië en
een werkje over planten uit Suriname.
In zijn tijd neemt ook het herbarium
van de Utrechtse universiteit, dat een
jaar of zestig daarvoor was opgericht,
enorm toe in belang en omvang. Naast
de levende planten in de tuinen worden
ook gedroogde planten verzameld en
in omvangrijke collecties ondergebracht. Gedroogd plantenmateriaal
is lang te bewaren, het materiaal is
altijd beschikbaar om te bestuderen
en gemakkelijk over grote afstanden te
versturen. Het Utrechts herbarium is
sinds een aantal jaren onderdeel van
het Nationaal Herbarium in Leiden.
FOTO: GERARD VAN BUITEN
in de loop der eeuwen steeds sterker
geworden. Doordat in 1767 de grote
oranjerie wordt gebouwd kunnen er
nog meer niet winterharde soorten
aan de collectie worden toegevoegd.
Linnaeus, die de systematische plantkunde een enorme impuls gaf door een
eenvoudige indeling van de plantenwereld voor te stellen, brengt in 1735
een bezoek aan de Hortus. Hij sluit
daarbij vriendschap met Van Wachendorff, die op dat moment directeur
is. Ook Van Wachendorff houdt zich
bezig met systematiek en komt in 1747
met een ‘eigen’ indeling in zijn ‘Horti
Ultrajectini Index’, de tuincatalogus.
In 1796 wordt in Utrecht een lijst
met beschikbare zaden gedrukt en
verstuurd om met andere tuinen en
verzamelaars te kunnen ruilen. Dit
is waarschijnlijk de eerste gedrukte
zaadlijst ter wereld die is uitgegeven.
Daarmee begint de eeuwenlange
traditie van botanische tuinen om
jaarlijks zaden uit te wisselen, iets
dat ook nu nog volop gebeurt.
De oude Utrechtse Hortus aan de Nieuwegracht rond 1933, nu de tuin van het Universiteitsmuseum
Deel van de Bromeliacollectie in de kassen op de Uithof
OnzeEigenTuin/Winter 2013
13
we
G
N
40
'H%ROGHULN
FOTO: GERARD VAN BUITEN
aanwezig, afkomstig van deze expedities! Van een aantal van deze soorten
is elders weinig of geen ­materiaal
in botanische tuinen te vinden.
Een van de SNP collecties onder
die ‘neotropische’ planten zijn de
­Bromeliaceae, planten uit de Ananas­
familie. Op een uitzondering na
komen alle soorten van deze familie
uit Midden- en Zuid-Amerika, waar het
Penstemon barbatus in de rotstuin, Fort Hoofddijk, de Uithof
grootste deel groeit als epifyt of lithofyt,
op bomen respectievelijk rotsen. Deze
Vruchtboomkwekerij
&uit ongevan gemaakt als blijvende referentie
van wordt opgebouwd en onderhouden.
bijzondere collectie bestaat
Hoveniersbedrijf
voor de beschrijving, het zogenoemde
Een voorbeeld van zo’n collectie in
veer 1000 verschillende soorten. Het
‘holotype’, het unieke voorbeeld.
de rotstuin is het geslacht Penstemon,
grootste deel van deze planten is in
speciale vaste plantenkwekerij
waarvan een paar cultivars als sierplant
het wild verzameld en van elke plant is
Dieptespecialisaties Ook de planten in
bekend zijn. De collectie omvat ongeprecies bekend waar, wanneer en door
Het grootste sortiment vruchtbomen van Nederland.
(hoek Westelijke
de rotstuinVlaamseweg
vormen een8verzameling
die Randweg),
veer 50 Haarlem
botanische soorten die in ons
wie. Voortdurend worden er nieuwe
tel. 023-5248665 / email: [email protected]
Al meer dan 20
jaar
een
begrip
in
Friesland.
als geheel onderdeel
is
van
de
N
­
ationale
klimaat
redelijk in leven te houden zijn.
planten aan de collectie toegevoegd,
geopend: vr 09.00-18.00 uur, za 09.00-17.00 uur
Plantencollectie. Ongeveer 2500 soorten
Zaden van planten uit deze collecties
waarna
in hetvanaf
kader van
het kwekerij
onder• Levering
direct
eigen
NIEUW! NU
OOK
ZUID-HOLLAND!
gebergteplanten uit gematigde streken
worden zoveel mogelijk verzameld en
zoek
nogINregelmatig
nieuwe
soorten
• Ca. 250
soorten
inheemse
planten
van
de
hele
wereld
hebben
hier
een
uitgewisseld met botanische tuinen over
worden
beschreven
en
gepubliceerd.
• Diverse bloemenmengsels
Bezoekadressen:
nieuw
thuis
gevonden.
Binnen
die
groep
de hele wereld. Op die manier worden
Elke
keer
wanneer
een
nieuwe
soort
• Hét adres voor wilde bloemenzaden
* Fryslân:
* Zuid- Holland:
zijn weer een aantal ‘dieptespecializeldzame
eneen
soms
bedreigde
wordt beschreven
aan de 3
Een sieraad voor
uw tuin,
thuis
voor uw soorten
dieren
Boskwei
1A of variëteit
Broekhústerwei
11
Floreslaan
9262
Sumar
8495 SX
HJ Aldeboarn
3131 NA Vlaardingen
saties’, plantenfamilies of -geslachten
in
ieder
geval
in
botanische
collecties
hand van een plant
uit de collectie,
www.debolderik.net
• [email protected]
* naar eigen ontwerp * indien gewenst: montage
waar met extra aandacht een collectie
veilig gesteld voor de toekomst. n
wordt
ook herbariummateriaal
Postbus
11 –er1693
ZG – Wervershoof
* zelf op te bouwen, complete wanden
Gerard van Buiten
is werkzaam als hortulanus
bij de Botanische Tuinen
van de Universiteit Utrecht.
www.uu.nl/botanischetuinen
ursery the illows
Auke Kleefstra
fie
PREFAB TUINHUIZEN EN DIERENVERBLIJVEN
Voor
openingstijden
en meer informatie, kijk op:
Telefoon:
0228-583465
www.vruchtboom.nl
Op ons atelier in het landelijke
Westbroek
Utrecht) geven
we
fietsenberging
met
een(bijgroen
dak
in oktober weer drie
PIETER
van inlands hardhout en
met een opbergdeur
uitgevoerd en geplaatst
naar uw wensen in een
hoogwaardige afwerking
DE KONING
Tuincursussen
U
Vruchtboomkwekerij &
Hoveniersbedrijf
www.japansetuinen.nl
Auke Kleefstra
Het grootste sortiment vruchtbomen van Nederland.
• Plantenkennis
t o m a3l avonden
i n e
wallisweg332avonden
b rotterdam tel: 010-2457095 www.tomaline.nl [email protected]
• Tuinonderhoud
• Ontwerpen 4 avonden
T
Voor meer informatie kijk op: www.bghijink.nl
Vraag onze gratis folder aan of kom kijken, graag na telefonische afspraak (ma t/m za)
Timmerbedrijf B.G. Hijink: Gelkinkweg 4, 7095 CB De Heurne (Dinxperlo) 0315-651060
I
N
E
Caroline
Pluvier
Tuinen
Pieter’s ervaring
als Natuurrijke
ontwerper, hovenier
en docent is natuurlijk
Al meer dan 20 jaar een begrip in Friesland.
PIETER DE KONING
NIEUW!
N
Bezoekadressen:
* Fryslân:
Japanse
ontwerp-advies-aanleg-onderhoud
essentieel.
Maar er is meer! De groepen zijn klein, de sfeer is
informeel en er is veel ruimte voor vraag & antwoord.
Bel voor informatie of een folder:
Belangstelling?
Bel of kijk op onze website.
Hoogte Kadijk 202 – 1018 BW Amsterdam
Dr. Welfferweg 11b, 3615 AK Westbroek (Utr.), tel: 0346 - 28 21 40
020
4272210 – www.carolinepluvier.nl
www.carolinepluvier.scarlet.nl
www.koningtuinen.nl
lid vakgroep wilde weelde www.wildeweelde.nl
Dr. Welfferweg 11 B
3615 AK Westbroek
(Utr.),
0346 - 28
Voor openingstijden
en meer
informatie,
kijk21
op:40
T
U
I
N
E
Voor meer informatie kijk op: www.bghijink.nl
Sinds 1892 uw tuinspecialist!
ursery the illows
38a/b - Zeist Yerseke
speciale Odijkerweg
vaste plantenkwekerij
(nabij station Driebergen-Zeist)
Tel. (0118) 38 16 62
Fax (0118) 38 16 08
Vlaamseweg 8 (hoek Westelijke
Randweg), Haarlem
0343-513741
tel. 023-5248665 / email: [email protected]
www.kwekerijabbing.nlwww.pekaar.com
geopend: vr 09.00-18.00 uur, za 09.00-17.00 uur
DjYZglZihZZcoZaYoVbZGdoZc
W ^ _ 7 Z a a Z : e dWilde
f j Z Planten
G d o Z ckwekerij
`lZ`Zg^_
N
Nu ook: Ambachtstraat 56, Hillegom
www.vruchtboom.nl
Een sieraad voor uw tuin, een thuis voor uw dieren
Vraag onze gratis folder aan of kom kijken, graag na telefonische afspraak (ma t/m za)
Timmerbedrijf B.G. Hijink:TUINARCHITECTUUR
Gelkinkweg 4, 7095 CB De Heurne (Dinxperlo) 0315-651060
* Zuiden meditatieve tuinen
zijn Holland:
Boskwei
1A
Broekhústerwei
11
Floreslaan 3
een specialisme van Pieter de
Koning
Tuinen,
9262
Sumar
8495 SX
HJ Aldeboarn
3131
NA Vlaardingen
TUINMARKT
PREFAB TUINHUIZEN
EN DIERENVERBLIJVEN
naar eigen ontwerp * indien gewenst: montage
KWEKERIJ * zelf op te bouwen, complete
wanden ZEIST
*
NU OOK IN ZUID-HOLLAND!
De Kleine Plantage
Handerweg 1, Eenrum
[email protected]
www.dekleineplantage.nl
open
wo-za van 9.00-17.00
Wij worden lyrisch van planten en tuinen. Wij verliezen
ons in de schoonheid van het land. Wij houden van het
dromerige waas van grassen, van mooi en sprekend
blad, van de explosie in de zon en de ingetogenheid in
Deschaduw.
heliant
voordewilde
de
We kweken
planten planten,
waar we van houden.
We
hebben
een
mooi
bedrijf
en we genieten
bijzondere kruiden, bijenen ervan
als anderen zich laven aan onze passie.
verfplanten,
varens,
U
bent van harte welkom.
Wilde Planten kwekerij
stinsenbollen
en -planten.
‘De natuur als inspiratiebron voor uw tuin'
Verzending per post.
Ontwerp
Informatie vindt U op www.deheliant.nl,
Beplantingsplan
T 06 24 28
88 06
I www.trifoliumtuinontwerp.nl
Advies
of63bel
364 302 55, Nils van Ligten,Ecologisch
Wapserveen
Vruchtboomkwekerij &
Hoveniersbedrijf
KW