Herdenkingsconcert 4 mei 2006 REQUIEM VAN FAURÉ Programma Fauré, I : Introit et Kyrie Fauré, II : Offertorium Poulenc, « Litanies à la Vierge Noire » Fauré, III: Sanctus Fauré, IV: Pie Jesu Fauré, V: Agnus Dei Holleman, « Etre » Fauré, VI : Libera me Fauré, VII: In paradisum Wagenings Kleinkoor o.l.v. Rob Holleman Met medewerking van Ali Hendriksen (sopraan), Peter Duyster (bariton) en Bas Groenwoud (organist) 1 Wagenings Kleinkoor Sopranen Gerda van Loo Ilse Geijzendorffer Karin Winkler Lidwien Verdonk Marieke van Heerde Marijn van der Veen Tallien van de Wal Alten Brigitte Sijm Dieuwke Klaver Ineke Aalderink Joke van den Hengel Karen Krijgsveld Margreet Kaemingk Marianne de Rijk Marieke de Groot Tenoren Johan Ploegaert Liesbeth van Agt Rik Huiskes Anneke Haan Jan Burema Bassen Freek Verkerk Gerd-Jan de Wit Hjerre van de Berg Jaap Wattel Ken Giller Maarten Jongsma Het Wagenings Kleinkoor werd 24 jaar geleden opgericht op initiatief van een aantal leden van de Wagenings Studenten Koor en Orkest Vereniging (WSKOV). Het koor verzorgt jaarlijks een tot twee concerten. De periode van de gezongen muziek varieert van gregoriaans tot hedendaags. Het koor zingt veelal a capella koormuziek maar heeft ook tijdens eerdere concerten samengewerkt met instrumentale ensembles of solisten. In 2004 heeft het Wagenings Kleinkoor, in samenwerking met het Torenkamerkoor, eveneens het concert op 4 mei verzorgd. Toen stond op het programma diverse stukken van Arvo Pärt, Johannes Brahms, Felix Mendelssohn-Bartholdy, John Tavener en Robert Pearsall. Op dit moment vormen de tenoren binnen het koor de minderheid. Voor deze gelegenheid hebben zich enkele tenoren van het Cantatekoor aangesloten bij het Wagenings Kleinkoor. Nieuwe tenoren – en ook hoge sopranen – worden hierbij uitgenodigd om kennis te komen maken met het koor. Hiervoor kunt u contact opnemen met onze secretaris Rik Huiskes; hij is te bereiken op email-adres [email protected] of per telefoon op 0317-424438. Nadere info, foto’s en ook de muziek zelf zijn te vinden op onze website: www.wageningskleinkoor.nl. 2 Rob Holleman (Dirigent) Rob Holleman (1963) studeerde aan de conservatoria van Amsterdam en Utrecht, alwaar hij zich bekwaamde als pianist, organist, kerkmusicus en koordirigent. Docenten waren o.a. Hans Dercksen, Jan Huizing, Daan Manneke, Maurice Pirenne, Jan Raas, Charles de Wolff, Kees van Houten, Willem Tanke en Krijn Koetsveld. Daarnaast legde hij zich, middels verdere opleidingen en cursussen, toe op orgelimprovisatie en –interpretatie en kinderkoordirectie. Hij behaalde de diploma’s ‘Docentschap koristenopleiding’, ‘Dirigent voor koor en instrumentale ensembles’ en ‘Docentschap A.M.V’. Hij volgde tweemaal de Kurt Thomascursus en diverse studiedagen voor koordirectie. Als musicus is Rob Holleman sinds 1979 actief als docent, leider, begeleider en uitvoerder. Geïnteresseerd in de technische kant van de piano volgde hij de opleiding voor pianotechniek in Amsterdam en slaagde voor de titel Certified Pianotuner voor de VvPN. Grote voorliefde van Holleman is het uitvoeren van het gregoriaans en het componeren van gelegenheidsmuziek. Speciaal voor dit concert vandaag heeft hij de muziek gecomponeerd passend bij het gedicht ‘Être’ van de Paul Eluard. Als kerkmusicus is hij werkzaam als dirigent-organist aan de Bonaventurakerk te Woerden en heeft aldaar een groot gemengd koor. Daarnaast heeft hij per november 2005 heeft hij een nieuwe uitdaging gevonden bij het Wagenings Kleinkoor. Ali Hendriksen (Sopraan) Ali Hendriksen is in 1997 afgestudeerd voor docerend musicus solozang. Voor verdere studie nam ze zanglessen bij Catharine Patriasz en volgde ze diverse malen zomerzangcursussen bij Cora Canne Meijer. Irene Maessen is op dit moment haar coach. Als soliste verleent ze regelmatig haar medewerking aan recitals en concerten, bijvoorbeeld aan het Mendelssohn-festival in Wageningen, regionale orkesten en diverse Mozart operaprogramma’s. Ze geeft recitals met organist en pianist Leander van der Steen, o.a. in het Beauforthuis te Austerlitz. Ook treedt zij samen op met pianist Roland Aalbers (liederen en opera) en het mannenkoor KNA te Oosterbeek. Met Jeroen Snijders verzorgt zij de vriendenavonden van “De vrienden van het Lied”. Het hedendaags repertoire heeft zeker ook haar interesse, waarmee ze tezamen met componist/pianist Sjoerd Albeda optreedt. Ali Hendriksen maakt deel uit van het Pietro Metastasio Ensemble, een kamermuziekensemble met een gevarieerd repertoire voor piano, klarinet/bassethoorn en zang, die in het gehele land optreedt o.a. in de Grote Kerk van Noordwijk in het winterprogramma met werken zoals: Der Hirt auf dem Felsen, Berceuse van Diepenbrock etc. Tevens zingt ze bij het Bachkoor Holland o.l.v. diverse dirigenten, zoals Charles de Wolff en Jan Willem de Vriend en recent met Roy Goodman. Sinds 1998 is Ali verbonden aan het Centrum voor muziek, dans theater en beeldende kunst ’t Venster te Wageningen als docente klassieke zang. Met ingang van dit seizoen in de functie als hoofd van de afdeling Muziek. Bij ‘t Venster is zij verantwoordelijk 3 voor diverse stemvormings- en koorscholingsopleidingen en is zij contacpersoon voor koren in de regio. Tevens heeft ze de leiding over een vocaal ensemble en heeft ze een privé lespraktijk, zangstudio ala’LI, te Lunteren. Peter Duyster (Bariton) De Bariton, Peter Duyster, begon zijn zangopleiding bij Lia van der Velde in Den Haag, en voltooide zijn Docerend Musicus opleiding aan het Sweelinck Conservatorium te Amsterdam bij Udo Reinemann. Hij voltooide zijn Masters aan het Conservatorium van Amsterdam in samenwerking met de Staatliche Hochschule für Musik in Karlsruhe, Duitsland waar hij studeerde bij Hartmut Höll en Mitsuko Shirai. Gedurende deze tijd volgde Peter ook lessen aan het Conservatoire National de Metz (Frankrijk) waar hij de eerste prijs in Lied en Opera en de Prix Supérieur behaalde. Als concertzanger zong Peter Orff’s Carmina Burana in het Concertgebouw te Amsterdam onder leiding van Sam ten Velde, en in de Benelux met Gijs Leenaars, Johan Sonneveld and Marc Sierens. Ook Mendelssohn’s Paulus, Fauré’s Requiem, Bach’s Weihnachtsoratorium, Telemann’s Matthäus Passion, en werken van componisten als Dvorak, Charpentier, Vaughan Williams, Liszt en Poulenc. Hij werd verscheidende malen uitgenodigd in het festival Heures Romantiques en Touraine, Frankrijk waar hij Mozart aria's, Mozart’s Grabmusik, en Lieder uit Mahler's Knaben Wunderhorn zong. Peter werkte in een productie van Benjamin Britten’s Midsummer Night’s Dream die gedirigeerd werd door Kenneth Montgomery in regie van Nicolette Molnár. Hij vertolkte de rol van David in Barber’s A Hand of Bridge, dirigent: Bas Pollard met regie van Jan Bouws, wat door de VPRO uitgezonden werd op televisie. Als zanger van hedendaagse muziek zong Peter stukken van Gubaidulina, Otto Ketting, Pederecki (Lucas Passie) en de première van Paul Engel’s Boehlendorff in Duitsland. Als liedinterpreet vertolkte Peter les Banalités van Poulenc voor Radio France. In duo met de pianist David Bollen werd hij uitgenodigd door het Goethe instituut te Amsterdam, culturele instellingen, de “Vrienden van het Lied” en het concertgebouw in Amsterdam. Bas Groenewoud (Organist) Bas Groenewoud is met piano begonnen bij Jan van Stokkum te Bussum. Zijn interesse ging ook uit naar orgel, en enige tijd later kreeg hij van dezelfde docent orgelles. Enkele jaren later besloot hij te wisselen van docent en is hij in de leer gegaan bij Bernard Bartelink, waar hij zich verder heeft ontwikkeld om te kunnen gaan studeren aan het Utrechts Conservatorium. Hier heeft hij een jaar les gehad van Rocus van den Heuvel, de jaren erna zijn Willem Tanke en Jan Welmers zijn docenten geweest. Bij deze laatste docent volgde hij vrije improvisatie. In 1997 studeerde hij af aan het Utrechts Conservatorium. In 1999 volgde hij een masterclass bij de Amerikaanse organist Thomas Murray. Bas speelt voornamelijk duitse en franse orgelliteratuur van componisten zoals Felix Mendelssohn, Max Reger, César Franck, Ch.M. Widor, Louis Vierne, Charles 4 Tournemire, Jean Langlais en Olivier Messiaen Hij is thans als vaste organist verbonden aan de St. Willibrordkerk te Utrecht en aan de Heilig Hartkerk te Hilversum. Tevens vormt hij samen met Jos Beijer het professionele orgelduo Musica Animalis. Het requiem Het Requiem, letterlijk “eeuwige rust”, is een onderdeel van de Katholieke eredienst, eigenlijk een Mis voor de Doden. Veel componisten zijn door dit thema geïnspireerd, en hebben het vaste stramien en de bijbehorende Latijnse teksten voorzien van muziek. De vorm van de mis is zo oud al het katholieke geloof zelf, en de teksten hebben zowel voor de gelovige als voor de ongelovige een hoog ritueel-gehalte. Niettemin zijn de componisten, die zich door de Requiem-mis hebben laten inspireren (Mozart, Verdi, Fauré, om de bekendste maar te noemen), erin geslaagd geniale muziek te produceren, met alles wat daarbij hoort aan lyriek, grootse dramatische uitbarstingen, verstilde schoonheid, en zelfs humor. De emotionele expressie van het muzikale Requiem door de jaren heen loopt volstrekt parallel met de muziekgeschiedenis. Functioneel als onderdeel van de kerkelijke liturgie in de Barok en vooral symbolisch in de klassieke periode. Pas in de romantiek werd Requiem-muziek bedoeld om aanwezigen zèlf te beroeren. Daarmee werd het Requiem een onderdeel van een meer persoonlijke rouwverwerking, zowel in dramatisch opzicht als in het benadrukken van de schoonheid van het sterven: het tijdelijke voor het eeuwige verruilen. Het requiem van Fauré Gabriel Fauré (1845-1924) Fauré’s opvattingen over de requiemmis wijken sterk af van de gebruikelijke. Dat is vooral toe te schrijven aan zijn eigen relativerende godsdienstige opvattingen, die van mildheid getuigden en wars waren van dogmatiek. Hij paste ook de tekst van de requiemmis aan om daarmee een grotere muzikale doorzichtigheid en betere verstaanbaarheid te bereiken. Hij liet het complete Dies Irae en het Benedictus weg, maar voegde twee delen toe: een Libera Me (zoals ook Verdi deed) en een In Paradisum. Het Libera Me is oorspronkelijk een gesproken tekst, die na de mis volgt en het In Paradisum wordt uitgesproken buiten de kerk bij de eigenlijke begrafenis. Hij legt hiermee de nadruk op de dood als bevrijding en als toegangspoort tot de hemel. De angst voor de Dag des Oordeels, nog prominent aanwezig in de Requiemcomposities van Berlioz en Verdi, verschuift hierdoor naar de achtergrond. Het Requiem van Fauré eert de overledenen en biedt tegelijk troost aan de overlevenden. Deze stemmige compositie ontstijgt het strikt religieuze kader en daarom toepasselijk om uit te voeren op de dag van de Nationale Dodenherdenking. 5 Litanies a la Vierge Noire, Notre Dame de Rocamadour Francis Poulenc (1899-1963) De muziek van Francis Poulenc (1899 - 1963) wordt gekenmerkt door twee tegengestelde karakters. Enerzijds is er een aanstekelijke vrolijkheid. Vaak klinken de straat, het circus en de music-hall mee in zijn muziek, die grappig en vulgair maar ook elegant en sensueel kan zijn. De andere Poulenc is er een van een vrome ernst. De musicoloog Ilande Rostand zei het aldus: "In Poulenc wonen twee zielen - die van een monnik en die van een kwajongen”. Zijn inspiratie is primair melodisch/vocaal. Hij beschouwde zichzelf dan ook vooral als liedcomponist. Daarbij zijn harmonieën een belangrijk element in zijn stijl: van mierzoet tot provocerend dissonant en vaak close-harmony, maar ondanks de variëteit altijd duidelijk herkenbaar. Grote voorbeelden voor Poulenc waren Satie en Stravinsky, evenals diverse meesters uit de renaissance en de barok, die zijn neoklassieke stijl bepalen. In de late jaren '30 bleek Poulenc plotseling een componist van een veel grotere ernst dan velen hadden verwacht. Van grote artistieke invloed werden zijn samenwerking met de dichter Paul Eluard en met de zanger Pierre Barnac die in 1935 ontstond. De dreiging van de tweede wereldoorlog viel samen met een grote persoonlijke crisis, waarbij de dood van een intieme vriend door een auto-ongeluk (1936) hem enorm aangreep. Poulenc maakte een pelgrimstocht naar Rocamadour waar het beeld van de Zwarte Maagd wordt vereerd. Hij had daar een mystieke ervaring, en schreef vervolgens zijn Trois Litanies à la Vierge Noire Notre-Dame de Rocamadour (1936). Être Gedicht van Paul Eluard, op muziek gezet door Rob Holleman, 1963 – heden Paul Eluard werd geboren in Geboren in Saint Denis op 14 december 1895 als Eugène Grindel. Deze Franse dichter behoorde aanvankelijk tot de kring van het surrealisme, waarin hij een van de belangrijkste figuren was. Van nature begaan met het lot van de mensheid, werd zijn poëzie in de jaren dertig steeds meer politiek geëngageerd: hij nam deel aan de Spaanse Burgeroorlog en werd tijdens de bezetting van Frankrijk met Louis Aragon de grote dichter van het verzet. Hij was mede-uitgever van het illegale ‘Les lettres françaises’. en werd lid van de communistische partij. Paul Eluard is een van de sterkste en zuiverste vertegenwoordigers van de Franse dichtkunst van zijn tijd. Hij overleed te Charenton-le pont op 18 november 1952. Speciaal voor dit concert heeft Rob Holleman dit gedicht op muziek gezet. 6 Volgorde van het programma De twee werken van Poulenc en Holleman zijn tussen de onderdelen van het Requiem van Fauré geschoven. Dit doet zeer zeker geen afbreuk aan de dodenmis, immers tijdens een mis zijn altijd onderbrekingen zoals voor het gebed en het behandelen van bijbelteksten. De stukken zijn zodanig ingepast dat de opbouw van de mis intact is gebleven. 7 I Introit et Kyrie Heer geef hen de eeuwige rust en het eeuwige licht verlichte hen. U komt de lofzang toe, God in Sion, en de bedewens, U gedaan, worde vervuld in Jeruzalem: hoor mijn gebed, alles wat vlees is, zal tot U komen. Heer, ontferm U, Christus, ontferm U. Requiem aeternam dona eis Domine: et lux perpetua luceat ei. Te decet hymnus, Deus in Sion et tibi reddetur votum in Jerusalem: exaudi orationem meam, ad te omnis caro veniet. Kyrie eleison, Christe eleison II Offertorium O Domine Jesu Christe, Rex gloriae, libera animas defunctorum de poenis inferni, et de profundo lacu. Libera eas de ore leonis, ne absorbeat (eas) tartarus, ne cadant in obscurum. Hostias et preces tibi, Domine, laudis offerimus: Tu suscipe pro animabus illis, quarum hodie memoriam facimus. Faceas, Domine, de morte transire ad vitam. Quam olim Abrahae promisisti, et semini ejus. O Domine Jesu Christe, Rex gloriae, libera animas defunctorum de poenis inferni, et de profundo lacu: ne cadant in obscurum. Amen. O Heer Jezus Christus, Koning van de glorie, bevrijd de zielen van de overledenen van de pijnen van het vuur, en uit de diepe poel. Verlos ze uit de muil van de leeuw, opdat de afgrond hen niet verzwelge, opdat zij niet storten in de duisternis. Wij dragen offergaven en gebeden op, U Heer tot lof. Aanvaard ze voor die zielen die wij vandaag gedenken. Doe hen, Heer, van de dood overgaan naar het leven. Zoals Gij ooit aan Abraham beloofd hebt en aan zijn nakomelingen. O Heer Jezus Christus, Koning van de glorie, bevrijd de zielen van de overledenen van de pijnen van het vuur, en uit de diepe poel; opdat zij niet vallen in de duisternis. Amen. 8 Litanies à la Vierge Noire Notre-Dame de Roc-Amadour Seigneur, ayez pitié de nous, Jésus-Christ, ayez pitié de nous Jésus-Christ, écoutez-nous. Jésus-Christ, exaucez-nous. Heer, ontferm u over ons, Jezus Christus, ontferm u over ons Jezus Christus, luister naar onze smeekbeden, Jezus Christus, verhoor ons gebed. Dieu le père, créateur, ayez pitié de nous. Dieu le fils, rédempteur, ayez pitié de nous. Dieu le Saint-Esprit, sanctificateur, ayez pitié, ayez pitié de nous. Trinité Sainte, qui êtes un seul Dieu, ayez pitié de nous. God de vader, schepper, ontferm u over ons God de zoon, verlosser, ontferm u over ons God de Heilige Geest, heiligmaker, ontferm u over ons Heilige Drie-eenheid, die één God zijt, ontferm u over ons. Sainte Vierge Marie, priez pour nous, Vierge reine et patronne, priez pour nous. Vierge que Zachée le publicain nous a fait connaître et aimer, Vierge à qui Zachée ou Saint Amadou releva ce sanctuaire, Priez pour nous. Heilige Maagd Maria, bid voor ons, Maagd Koningin en Beschermvrouwe, bid voor ons. Maagd die wij kennen en beminnen door toedoen van Zachëus, de tollenaar, Maagd, voor wie Zachëus of Sint Amadour dit toevluchtsoord heeft gesticht, bid voor ons. Reine du sanctuaire, que consacra Saint Martial et où il célébra ses saints mystères, Reine, près de la quelle S’agenouilla Saint Louis vous demandant le bonheur de la France, Priez pour nous, priez pour nous. Reine à qui Roland consacra son épée, priez pour nous. Reine, dont la bannière gagna les batailles, priez pour nous. Reine, dont la main délivrait les captifs, priez pour nous. Koningin van het heiligdom, gewijd door Sint Martialis en waar hij het misoffer vierde Koningin voor wie koning Lodewijk de Heilige neerknielde toen hij U om voorspoed voor Frankrijk vroeg, bid voor ons. Koningin aan wie Roland zijn zwaard wijdde, bid voor ons. Koningin, wier banier veldslagen won, bid voor ons. Koningin, wier hand gevangenen bevrijdde, bid voor ons. Notre Dame, dont le pèlerinage est enrichi de faveurs spéciales. Notre Dame, que l’impiété et la haine ont voulu souvent détruire. Notre Dame, que les peuples visitent comme autrefois, priez pour nous, priez pour nous. Onze Lieve Vrouw, die ons bijzondere gunsten schenkt op onze bedevaart. Onze Lieve Vrouw, die dikwijls door goddeloosheid en haat werd bedreigd. Onze Lieve Vrouw, die nog steeds door vele mensen wordt bezocht, bid voor ons. 9 Litanies à la Vierge NoireNotre-Dame de Roc-Amadour (vervolg) Agneau de Dieu, qui effacez les péchés du monde, Pardonnez nous, pardonnez nous. Agneau de Dieu, qui effacez les péchés du monde, Exaucez nous, exaucez nous. Agneau de Dieu, qui effacez les péchés du monde, ayez pitié de nous, ayez pitié de nous. Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, bid voor ons. Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, verhoor ons. Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, ontferm u over ons.. Notre Dame, priez pour nous, afin que nous soyons dignes de Jésus Christ. Onze Lieve Vrouw, bid voor ons, opdat wij Jezus Christus waardig zijn. III Sanctus Heilig, Heilig, Heilig is de Heer, de God der Heerscharen. Vol zijn hemel en aarde van uw heerlijkheid. Hosanna in den hoge. Heilig. Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth. Pleni sunt coeli et terra gloria tua. Hosanna in excelsis. Sanctus. IV Pie Jesu Goedaardige Heer Jezus, geef hen de eeuwige rust. Amen. Pie Jesu Domine, dona eis sempiternam requiem. Amen. V Agnus Dei Lam Gods, dat wegneemt de zonden van de wereld, geef hen de rust, de eeuwige rust. Het eeuwige licht verlichte hen, Heer, bij Uw heiligen in eeuwigheid, omdat Gij goed zijt. Geef hen de eeuwige rust, Heer, en het eeuwige licht verlichte hen. Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona eis requiem, sempiternam requiem. Lux aeterna luceat eis, Domine, Cum sanctis tuis in aeternum, quia pius es. Requiem aeternam dona eis, Domine, et lux perpetua luceat eis. 10 Être ÊTRE ZIJN Le front comme un drapeau perdu Met mijn voorhoofd als een verloren vlag Je te traîne quand je suis seul Sleep ik je mee als ik alleen Dans des rues froides Door koude straten ga Des chambres noires En duistere kamers En criant misère Mijn ellende uitschreeuwend Je ne veux pas les lâcher Ik wil ze niet loslaten Tes mains claires et compliquées Jouw heldere, ingewikkelde handen Nées dans le miroir des miennes Ontstaan in de spiegel van de mijne Tout le reste est parfait Al het andere is volmaakt Tout le reste est encore plus inutile Al het andere is nog nuttelozer Que la vie Dan het leven Creuse la terre sous ton ombre Graaf de aarde weg onder je schaduw Une nappe d'eau pres des seins Een plas water bij je borsten Où se noyer Om in te verdrinken Comme une pierre Als een steen. 11 VI Libera me Libera me, Domine, de morte aeterna, in Verlos mij, Heer, van de eeuwige dood, die illa tremenda: op die vreselijke dag: Quando coeli movendi sunt et terra: wanneer de hemelen en de aarde geschokt zullen worden, Dum veneris judicare saeculum per als Gij het tijd-al komt richten door het ignem. vuur. Tremens factus sum ego, Ik ben tot beven gebracht et timeo, en ik ben bang, dum discussio venerit, als de beoordeling zal komen, atque ventura ira. en de dreigende toorn. Dies illa, dies irae, calamitatis et Die dag, dag van toorn, rampspoed en ellende, miseriae, dies magna et amara valde. grote en zeer bittere dag. Requiem aeternam dona eis Domine, Geef hen de eeuwige rust, Heer, et lux perpetua luceat eis. en het eeuwige licht verlichte hen. Libera me, Domine, de morte aeterna, in Verlos mij, Heer, van de eeuwige dood die illa tremenda, op die vreselijke dag, quando coeli movendi sunt et terra: wanneer de hemelen en de aarde geschokt zullen worden, Dum veneris judicare saeculum per als Gij het tijd-al komt richten door het ignem. vuur. Libera me, Domine, Verlos mij, Heer, de morte aeterna, van de eeuwige dood, libera me, Domine. verlos mij, Heer VII In paradisum In paradisum deducant te Angeli: in tuo adventu suscipiant te Martyres, et perducant te in civitatem sanctam Jerusalem. Chorus Angelorum te suscipiat, et cum Lazaro quondam paupere aeternam habeas requiem. Mogen de Engelen u het paradijs binnenleiden; mogen de Martelaren u bij uw komst ontvangen en u voeren in de heilige stad Jeruzalem. Moge het koor der Engelen u opnemen en moge u, met de eens zo arme Lazarus, de eeuwige rust hebben. 12