Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 16.3, 131

Artikel: Voor alles rebels. Emma Goldman in Amerika en Rusland 1885-1921
Auteur: Mary Holthuis
Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 16.3, 131-141.
© 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam
ISSN 0165-7518
Abstract: Not available.
Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van
de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar
verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan
actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een
breder publiek te presenteren.
Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het
machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de
redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn
verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op
www.skript-ht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam •
www.skript-ht.nl • [email protected]
MARY HOLTHUIS
Voor alles rebels
Emma Goldman in Amerika en Rusland 1885-1921
De Amerikaanse anarchiste Emma Gk)Idman (1869-1940) werd door FBItopman J. Edgar Hoover de gevaarlijkste vrouw van de Verenigde Staten
genoemd. In 1919 liet hij haar deporteren naar de Sovjet-Unie. Tot die tijd
had ze dertig jaar lang op de barricaden gestaan om te ageren tegen de
Amerikaanse regering, tegen de monopoliepositie van grote industrieën en
tegen Amerika's imperialisme. In Rusland groeide ze, na een opmerkelijke
periode van steun aan het bolsjewistische regime, uit tot een van de eerste
progressieve critici van de nieuwe communistische staat. De geschiedenis van
een geboren staatsvijand.
Haar deportatie naar de Sovjet-Unie werd door Goldman als
hoogst kwetsend ervaren. In 1885 was zij vanuit Petersburg
vol verwachting aangekomen in de Verenigde Staten. Haar
aanvankelijke optimisme over het land van de vrijheid en de
welvaart was al snel weggeëbd, maar dat er voor haar geen
plaats meer was, kwam als een bijzondere teleurstelling. De
deportatie was voor haar eens te meer een bewijs van Amerika's politieke intolerantie. Vanwege haar vermeende betrokkenheid bij talloze aanslagen en haar onverzoenlijke houding
tegenover de autoriteiten werd ze door de pers al jaren afgeschilderd als het prototype van een aartsrevolutionair. Velen
waren in 1919 dan ook blij eindelijk verlost te zijn van 'Red
Emma'.
Goldman zelf vestigde haar hoop op een nieuw beloofd
land. Niet alle anarchisten zagen de komst van de marxistische heilstaat met veel enthousiasme tegemoet, maar Goldman meende dat de Sovjet-Unie een aantal belangrijke anarchistische principes had gereaUseerd. Weer bleken haar verwachtingen een illusie. In 1921, twee jaar na haar aankomst,
verliet ze ontgoocheld het land.
Eenmaal in West-Europa ü ^ ok ze van leer tegen de bolsjewistische politiek. Ze was een van de eerste Russisch sprekende buitenlanders die de mogelijkheid hadden gehad om
door de verschillende republieken te reizen. Daardoor had ze
vele niet-partij leden ontmoet en oog gekregen voor de antagonie tussen het centrale bestuur in Moskou en de situatie op
het platteland. Niet alleen de bolsjewieken, maar ook linkse
Westerse intellectuelen moesten het ontgelden. Ze was ervan
131
overtuigd dat deze "salesmen of the revolution" verblind
waren door de Russische propaganda. In hun naïviteit schetsten zij een ideaalbeeld van de situatie en konden zij de berichten over politieke onderdrukking en terreur enkel zien als
"startproblemen". Hierdoor waren zij, aldus Goldman, verant1 R. Drinnon, Rebel In Paradise. woordelijk voor de instandhouding van de Russische myt
biography of Emma Goldman Emma Goldman was op 27 juni 1869 in Kovno in Litou(New York 1976) 248-251.
.
.
.
wen geboren als middelste telg in een Russisch-joods gezin.
De armoede en de pogroms die volgden op de moord van
tsaar Alexander II in 1881 waren voor haar redenen om naar
Amerika te emigreren. Op zestienjarige leeftijd kwam ze aan,
in een tijd van arbeidsonlusten en werkstakingen. In 1885
speelde de Haymarket-affaire in Chicago, een rechtszaak
waarbij vier anarchisten ten onrechte ter dood veroordeeld
werden. De strijd om de invoering van de acht-urige werkdag
was in Chicago de inzet geweest van een staking waaraan
65.000 arbeiders deelnamen. Op het moment dat een honderdtachtig man sterke politiemacht de menigte uit elkaar
132
Bloedbad op de
Haymarket (1886)
2. Over de Haymarket affaire, zie
H. ZInn, A people's history of the
United States (New York 1980)
264-266.
3. G. Woodcock, Anarchism. A
history of libertarian ideas and
movements (Cleveland 1962) 460.
133
wilde drijven, explodeerde een bom temidden van de agenten.
Hoewel zij niet aanwezig waren geweest bij de staking,
werden acht prominente anarchistische leiders oimiiddeilijk
gearresteerd. De vier niet-geëxecuteerden verdwenen voor
jaren in de gevangenis.^
Goldmans verontwaardiging over deze zaak bracht haar er
in 1889 toe contact te zoeken met de anarchistische beweging. Deze had zich sterk ontwikkeld na 1880, toen de socialistische arbeiderspartij werd opgespütst in een reformistische
en een revolutionaire tak.^ De anarchistische revolutionairen
waren overwegend arme, ongeschoolde immigranten uit OostEuropa en Italië. Goldman maakte kennis met de Duitse
immigrant Johann Most, die grote invloed op haar en de
gehele anarchistische beweging in Amerika zou hebben. In
hetzelfde jaar ontmoette ze de Rus Alexander Berkman
(1870-1936), haar kameraad voor het leven en tot 1892 haar
geliefde. Most ontdekte in Goldman een meeslepend en
humoristisch spreekster. In 1890 zond hij haar op pad langs
de verschillende industriële centra in Amerika om propaganda
te maken voor 'de zaak'. Behalve voor de gebruikelijke
anarchistische thema's als de afschaffing van het kapitalisme
en de gecentraliseerde staatsmacht voerde ze in de loop der
jaren ook propaganda voor zaken die binnen de anarchistenbeweging controversieel waren, zoals het recht op abortus,
de gratis verstrekking van contraceptieven, vrije liefde en
homoseksualiteit.
Anarchiste gezocht
4. D. DeLeon, The Ameiican as
anarchist. Reflections on indegenlous radicalism (Baltimore 1978)
94.
5. E. Goldman, Anarchism and
other essays (New York 1969) 50.
6. Zie over de Affaire McKinley: A.
Wexler, Emma Goldman. An
intimate life (New York 1984) 100112.
134
De Haymarket-affaire was de eerste in een reeks van drie
gebeurtenissen tussen 1895 en 1901 die leidden tot een felle,
anti-anarchistische hetze en uiteindelijk tot de verdwijning
van de beweging." De tweede gebeurtenis vond plaats in
1892. Toen trof Goldman samen met Berkman voorbereidingen om Henry Clay Frick, de directeur van Carnegie Steel in
Pittsburg, te gaan vermoorden. Frick had de lonen van zijn
arbeiders drastisch verlaagd zonder daarover met de vakbonden te hebben onderhandeld. Een staking werd hardhandig
neergeslagen door Fricks privélegertje; negen arbeiders vonden daarbij de dood. Goldman en Berkman verkeerden op het
moment van de staking in een ménage k trois met een kunstschilder. Ze verkochten de ijssalon die ze gedrieën dreven en
van het geld fabriceerden ze, met behulp van Mosts handleiding 'Revolutionare Kriegswissenschaften', een bom. Berkman, die uiteindelijk de verantwoordelijkheid voor de aanslag
op zich nam, slaagde er niet in om Frick te vermoorden. Hij
werd tot 22 jaar gevangenis veroordeeld waar hij er veertien
van zou uitzitten.
Ook Goldman werd in 1893 tot celstraf veroordeeld, omdat
ze werklozen had opgeroepen werk en voedsel te eisen.
Tijdens deze gevangenisperiode van een jaar kwam ze tot de
conclusie dat geweld geen doeltreffend middel was om veranderingen af te dwingen. Ze distantieerde zich van de opvatting dat een anarchist een compromisloze revolutionair moest
zijn. Anarchisme was in haar ogen in de eerste plaats een
sociale filosofie, die gebaseerd was op vrijheid van het individu, economische gelijkheid en het ontbreken van gezag.'
Het derde incident dat bijdroeg tot toenemende intolerantie
ten opzichte van radicalen was de moord op president
McKinley in 1901.* Tot Goldmans verbazing las zij kort na
de aanslag in een krant "Moordenaar van McKinley anarchist. Bekent te zijn aangezet door Emma Goldman. Vrouwelijke anarchiste gezocht". Hoewel ze de moordenaar Czolgosz
niet kende, trachtten de autoriteiten ook haar veroordeeld te
krijgen, omdat Czolgosz tot zijn daad gekomen zou zijn na
het bijwonen van een van haar lezingen. Een golf van antianarchistische sentimenten, niet in de laatste plaats tegen
9A A
MOTHER EARTH
Vol. Vtl.
JUNE. 1913
Na. 4
I. PATRIOTISM IN ACTION '
7. Idem, 122.
8. In 1918, tijdens de hoogtijdagen
van de Red Scare, werd de
Immigration Act van kracht Deze
wet maakte het nfmgelijk immigranten uit te wijzen die lid waren van
organisaties die als staatsgevaarlijk werden beschouwd.
Goldman, volgde op de dood van McKinley. Zijn opvolger
Roosevelt nam in 1901 het initiatief tot de Anarchist Exclusion Act. Met deze wet werd zichzelf als anarchist afficherende bezoekers de toegang tot de VS geweigerd.
De repressie van politiek radicalisme zowel in de VS als
ook in Rusland, waar op de 'bloedige zondag' in januari
1905 pogingen tot democratisering hardhandig de kop in
waren gedrukt, was voor Goldman aanleiding om actie te
voeren voor de vrijheid van meningsuiting. Ze werd de drijvende kracht achter de Free Speech League. Hierdoor kwam
ze in contact met liberalen en raakte ze ervan overtuigd dat
het ideaal van universele vrijheid en gelijkheid een belangrijke bindende factor was voor liberalen en anarchisten. Deze
toenadering was voor Goldman in 1906 mede aanleiding tot
het oprichten van Mother Earth, een politiek tijdschrift dat in
de loop der tijd vooral sociaal-culturele thema's besprak.'
Ook de lezingen die ze in het land gaf, gingen niet uitsluitend
over politiek, maar ook over literatuur, seksualiteit en geboortenbeperking. Omdat ze zich bij dit laatste onderwerp niet
beperkte tot de theorie maar ook praktische aanwijzingen gaf,
belandde ze in 1916 voor de zoveelste keer in de gevangenis.
In 1917 werden Goldman en Bericman nog eens tot twee
jaar gevangenisstraf veroordeeld. Vanaf het uitbreken van de
Eerste Wereldoorlog hadden de twee zich intensief bezig
gehouden met anti-militaristische propaganda. Toen zij in
1917, na de Amerikaanse oorlogsverklaring aan Duitsland,
ook nog de No Conscription League oprichtten, een bond die
dienstweigeraars bijstand verleende, was voor de autoriteiten
de maat vol. Op initiatief van J. Edgar Hoover werkte justitie
tijdens hun gevangenisperiode aan een procedure om hen het
land uit te zetten. Goldman werd al jaren beschouwd als een
luis in de pels van de Amerikaanse samenleving en nu werd
gebruikt gemaakt van de pas ingevoerde Immigration Act om
Amerika te verlossen van de "bommengooiende terroriste".*
Anarchisme van het individu
De geschiedenis van het anarchisme als een van het socialisme onafhankelijk opererende beweging is terug te voeren
op de Eerste Internationale, die in 1864 bijeenkwam in Paft M. Salormn, Emma Goldman rijs.' Toen werden zowel de persoonlijke vijandschap tussen
(Boston 1978)41. , . ,
T-,,
i j ^
^ u-
^
j
i v -
Marx en Bakoenin als de tegenstellingen tussen de autoritaire
staatsopvattingen van Marx enerzijds en de libertaire van
Proudhon en Bakoenin anderzijds op de spits gedreven. In
135
MOTHER EARTH
1872 leidde dit tot een breuk. Marxisten hielden het kapitalistische systeem verantwoordelijk voor de ellende van de
arbeidersklasse; anarchisten waren van mening dat de oorzaak
gezocht moest worden in het bestaan van de staat zelf, of
deze nu kapitalistisch of communistisch georiënteerd was.
Met de theorieën van Proudhon, Bakoenin en Kropotkin
was Goldman bekend. Deze stamvaders van de beweging
beschouwden het anarchisme als een sociale revolutieleer,
niet als een theorie ter rechtvaardiging van extreem individualisme. Goldman verklaarde zich vooral verbonden te voelen
met het anarcho-communistische ideaal van Kropotkin. Hij
predikte geen geweld zoals Bakoenin, maar benadrukte de
evolutionaire ontwikkeling van een samenleving. Wanneer
een evolutionair proces geblokkeerd werd door ingrijpen van
de staat, was een natuurlijke revolutie onvermijdelijk. Dit was
volgens Goldman ook tijdens de Oktoberrevolutie in Rusland
gebeurd. De grondslag van Kropotkins theorie was coöperatie, niet competitie, binnen een federale stiiictuur waarin
mensen in kleine gemeenschappen samenwerkten op basis
van vrijwilUgheid.
10. In 1886 woonde Goldman een
aantal lezingen van Freud bij In
Wenen. Daar raakte ze bekend
met het werk van Ibsen, Strindberg
en bovenal van Nietzsche, wiens
Also sprach Zarathustra ze regelmatig citeerde.
11. Goldman, Anarchism and other
essays, 77.
Goldman deelde echter niet Kropotkins vertrouwen in de
solidaire kracht van de massa. Evenmin beperkte haar visie
op het anarchisme zich tot een uitsluitend economische interpretatie van sociale ongelijkheid. Culturele, psychologische en
seksuele factoren verdienden volgens haar minstens evenveel
aandacht in het proces van emancipatie. Voor een anarchocommuniste legde ze opvallend veel nadruk op het belang
van individuele verantwoordelijkheid in het maken van keuzes. De opvatting dat anarchisme een persoonlijke bevrijding
van heersende conventies moest zijn, ontstond onder invloed
van de ideeën van Max Stimer, "de egoïst onder de anarchisten", en van niet-anarchisten als Nietzsche, Ibsen en
Freud.'" In het artikel 'Minorities versus majorities' uit 1911
toont zij zich, anders dan haar meer collectivistische kameraden, veel sceptischer over het emancipatoire vermogen van
het collectief dan men, gezien haar onvermoeibare pogingen
om de massa te mobUiseren bij stakingen en protestdemonstraties, zou verwachten. Zo schreef ze: "I insist (...) the mass
itself is responsible for this horrible state of affairs. It cUngs
to its masters, loves the whip and is the first to cry Crucify!
the moment a protesting voice is raised against the sacredness
of capitalist authority or another decayed institution"." Goldmans inzet voor de arbeidersstrijd was vooral gemotiveerd
door een principiële afwijzing van elke vorm van autoriteit.
Toch verwachtte Goldman bij aankomst in de marxistische
Sovjet-Unie in 1919 dat het Russische volk een aantal belangrijke anarchistische principes had gerealiseerd. Autoriteit
136
in de vorm van centrale staatsmacht, privé-eigendom en
religie waren immers na de revolutie formeel verdwenen.
Lenins Aprilthesen waren met veel enthousiasme onthaald
door de bevolking: alle macht aan de sovjets, vrede voor
allen, land voor de boeren, de macht in bedrijven aan de
arbeiders en zelfbeschikkingsrecht voor de nationale minderheden. Al met al leken dergelijke berichten een voorbode van
de vurig gehoopte 'totalitaire democratie' van directe actie,
12. Zie voor Goldmans Ideeén sabotage e n vrije verkiezingen.'^
over totalitaire democratie: 'Anar-
^
,j„
i
r-i
j
i
*u
i *
j
u i •
chism,whatn really stands tor', In: Goldman was aanvankelijk dan ook vastbesloten de bolsjeAnarchism arKI other essays. wieken te steunen, getuige het artikel 'The truth about the
Boylsheviki', dat ze al in 1918 schreef Hierin weerlegde ze
de kritiek van de anarchisten dat Lenin, eenmaal sterk in het
zadel, het staatsmarxisme zou invoeren. Veel van haar geestverwanten, die de theorie van het marxisme hadden afgedaan
als Duitse metafysica, "will soon come to appreciate that the
Boylsheviki represent the most fundamental, far-reaching and
all-embracing principles of human freedom and economic
13. E. Goldman, The truth about
the BoylshevikI (New York 1918)
11.
137
weU-being.'"'
^ j
j j
i
J T - I *
J
i/ri
Gedurende de eerste maanden in Petrograd en Moskou
overtuigden de bolsjewieken Goldman van de noodzaak van
een strakke organisatie. Een federale, decentrale inrichting
van het land was niet mogelijk zolang de continuïteit van de
revolutie op het spel stond. De geallieerde blokkade, de
burgeroorlog en de dreiging van de geaUieerden die de antibolsjewistische oppositie in deze oorlog steunden, brachten de
verworvenheden van oktober in gevaar. Tegelijkertijd werd
Goldman geconfronteerd met de alomtegenwoordige bureaucratie en de verschrikkelijke hongersnood in de steden. Toen
ze ontdekte dat de partijfunctionarissen zelf wel degelijk in
welstand leefden, twijfelde ze meer en meer aan de koers van
de bolsjewieken. Het contrast met haar optimistische verwachting, zoals beschreven in 'The truth about the Boylsheviki' kon niet groter zijn. Tijdens een reis van vier maanden
door de Oekraïne werd haar duidelijk hoe systematisch en
omvangrijk de bolsjewistische vervolging van politieke tegenstanders was.
Goldmans bereidheid om de bolsjewieken het voordeel van
de twijfel te gunnen kwam definitief ten einde met de geweldsescalatie in Kronstadt. Deze matrozeimiuiterij maakte
een verpletterende indruk op haar en op Berkman, die de
bolsjewieken tot dan toe had verdedigd met leuzen als "historische noodzakelijkheid" en "het doel heiligt de middelen."
De ontkenning van de meest elementaire vrijheden werd haar
daar volledig duidelijk. Lenin, Trotski en Zinovjev, de president van de Petrogradse sovjet, interpreteerden de vrijheidseisen van de opstandige matrozen als een contra-revolutionair
14. Zie voor Goidmans en Berkmans beleving van de Kronstadtaffaire: E. Goldman, Mijn leven. Deel
2 (Weesp 1985) 364.
15. Zie Drinnon, Rebel In Paradise. 245.
complot. Dat de opstandelingen tijdens de oktoberdagen in
1917 een substantiële bijdrage hadden geleverd aan de overwinning van de bolsjewieken, verhinderde niet dat ze, op
instigatie van Trotski, werden neergeschoten "als fazanten".'"
In december 1921 verliet Goldman de Sovjet-Unie, volkomen gedesillusioneerd maar vastbesloten om de wereld op de
hoogte te stellen van de politieke terreur van de communistische partij. Vanuit Zweden schreef ze haar eerste artikelen
voor de New York World, een blad dat ze zelf nogal reactionair vond. Ze wilde een zo breed mogelijk publiek bereiken;
daarom gaf ze de voorkeur aan een beü-ekkelijk conservatief
boven een anarchistisch tijdschrift. Vanaf 26 maart 1922
verschenen de eerste artikelen. De World kopte: "Russian
revolution a failure, says miss Goldman, and slain by the
bolsheviki themselves." Ondanks psychische en fysieke
uitputting begon ze in de zomer van 1922 met het schrijven
van een boek over het Russische debacle. Toen het af was
constateerde ze gedeprimeerd dat het een vlak en kleurloos
relaas was geworden. Haar uitgever Brainard dacht er hetzelfde over en verkocht het door aan een andere uitgever, Doubleday and Page, die het in november 1923 publiceerde.
Bij ontvangst van het eerste exemplaar bleek tot Goidmans
ontzetting dat de oorspronkeUjke titel van het boek My two
years in Russia was veranderd. Haar uitgever had er de iets
meer pakkende titel My disillusionment in Russia aan gegeven. Tot overmaat van ramp waren twaalf hoofdstukken op
de redactie zoek geraakt, waardoor het boek tamelijk onvolledig was. Ironisch genoeg bleken maar twee recensenten dit
te hebben opgemeilct." De ontbrekende hoofdstukken werden
later teruggevonden en gebundeld onder de titel My further
disillusionment in Russia.
Bolsjewieken, vijanden van de revolutie
De Russische revolutie was de laatste beproeving voor Goldmans idealen. Hier kwamen haar anarchistische principes het
meest uitgesproken in botsing met het gezag. Na haar ervaringen met de communisten bleef zij overtuigd van de noodzaak de gecenti^aliseerde staat en politieke partijen af te
schaffen. Ze constateerde dat de bolsjewieken vijanden waren
van de revolutie; de Oktoberrevolutie en de partij hadden
compleet tegenovergestelde belangen vertegenwoordigd.
Goldman hoe de maanden na oktober in het teken van bevrijding hadden gestaan. Directe actie en sabotage van de
138
Status quo waren het gevolg van de spontane initiatieven van
het volk. Sovjets waren opgericht, boeren hadden het land
onteigend en arbeiders hadden fabrieken overgenomen. Het
ongeorganiseerde karakter van deze directe democratie was
de bolsjewieken echter een doom in het oog. De machtsovername ontaardde in een paranoïde bestrijding van zogenaamde
contra-revolutionaire complotten. De communistische partij,
"the Jesuit order in the Marxian church", had met haar centrale controle en uitschakeling van politieke tegenstanders de
16. Idem, 237, 238. verworvenheden van de revolutie teniet gedaan.'*
Niet alleen werd Goldman bevestigd in haar wantrouwen
tegen de ongelimiteerde macht van de staat, ook haar scepsis
over het kritische vermogen van de massa bleef bestaan. Het
gebrek aan scholing, ook in de politiek, was een belangrijke
oorzaak van de mogelijkheid tot machtsconcentratie van de
communistische partij. De communisten hadden bijvoorbeeld
een klassiek demagogische Iruc uitgehaald door haat te kweken tegen de intelligentsia. Ze hadden de gemakkeUjk te
manipuleren, onwetende massa doen geloven dat alleen
fysieke arbeid telde en dat onderwijs en cultuur luxe-bezighe17. E. GoMman, My disillusion- den waren van de verwende bourgeois." Door een wig te
ment in Russia (Londen 1925) drijven tussen de intelligentsia en het proletariaat saboteerd
256.
,
,..
.
,
1•1 1
•1 .
.
.
.•
1 . 1
1
de partij iedere mogelijkheid tot reconstructie van het land.
De algemene stemming over het Russische experiment was
onder progressieven in Europa gunstig en velen wilden niets
weten van Goldmans kritiek op het systeem. Zij meenden dat
het revolutionaire Rusland weliswaar te kampen had met een
moeilijke start, maar uiteindelijk de goede kant opging. Goldman verweet hen zozeer in de ban te zijn van de "bolsjewistische mythe" dat ze geen bezwaar hadden tegen de schijnbare
noodzaak van dictatuur en terreur in het Sovjet-regime. De
pacifist en filosoof Bertrand Russell schreef haar dat ieder
nieuw regime wreedheden begaat jegens de bevolking. Hoewel hij evenmin veel goeds van de bolsjewieken verwachtte,
meende hij dat er in Rusland geen beter alternatief voor
handen was. Hij geloofde dan ook niet dat haar inspanningen
18. R. Drinnon en A. Drinnon ed., voor het lot van politieke gevangenen enig effect sorteerd
Nowhere at home. Letters from De reactie van de communisten was te voorzien: ze verkla
exile of E a Goklman and
i
J ^ J
/TI
U A
*
A t r<
ij„
. „ ,
„, „ , den
dat iedereen in HMoskou
had geweten
dat Goldman
in
Alexand er erkm an (New or
°
1975) 37. dienst stond van de Amerikaanse geheime dienst" Tot haar
19. Goldman, Mljn leven. Deel 2, teleurstelling veroordeelden ook anarchisten haar boek. Ze
433. kreeg van hen het verwijt enkel oog te hebben gehad voor
het lot van een handvol politieke gevangenen zonder toe te
geven dat de bolsjewieken enorme economische inspanningen
hadden geleverd.
In de periode van haar vertrek uit de Sovjet-Unie tot aan
haar dood heeft Goldman consequent gestreden voor haar
m m
B
Y
k
139
principes. Dit kwam vooral tot uiting in haar onvermoeibare
inzet voor de vrijlating van politieke gevangenen. Na Hitlers
machtsovername trok ze door Europa om lezingen te houden
over de dreiging van het fascisme. In 1936, kort nadat Berkman zelfmoord had gepleegd, raakte ze betrokken bij de
Spaanse anarchisten die deel uitmaakten van de progressieflinkse Volksfrontregering. De tegencoup van generaal Franco
deed haar besluiten om in London leiding te geven aan het
propagandabureau van de anarchistische Federacion Anarquista Iberica en Confederacion Nacional del Trabajo. In
Canada, waar ze in 1940 naar toe ging om steun te zoeken
voor de Spaanse Republikeinen, werd ze in februari getroffen
door een hartinfarct. Drie maanden later stierf ze in Toronto.
Van Goldman kan niet gezegd worden dat ze een nieuwe
invalshoek aan de bestaande anarchistische theorieën heeft
toegevoegd; ze moet vooral gezien worden als een activiste.
In haar anarchisme-in-de-praktijk was ze zeer consequent;
van haar zestiende tot haar zeventigste kwam ze overal op
voor de vrijheid en de gelijkheid van het individu in het
collectief De geschiedenis van het anarchisme is er een van
overwegend mislukkingen. Anders dan socialisten wezen
anarchisten grote, genationaliseerde ondernemingen en massaproduktie af ten gunste van kleinschalige, decentrale produktie. In de loop van de twintigste eeuw stonden anarchisten
meer en meer geïsoleerd in deze visie. Men verweet anarchisten gebrek aan realiteitszin doordat zij de onvermijdelijke
consequenties van het moderniseringsproces weigerden te
accepteren. De onuitvoerbaarheid van anarchistische idealen
heeft ertoe geleid dat het nauwelijks nog een factor van
politieke betekenis is geweest in de jaren na de Tweede
Wereldoorlog. Voor jongeren heeft het anarchisme de laatste
decennia echter nog regelmatig een inspirerende invloed
gehad ter rechtvaardiging van hun verzet tegen de burgerlijke
samenleving. Aan het begin van de jaren zeventig vond de
Goldman-revival plaats aan de Amerikaanse universiteiten.
De crisisstemming over de langdurige Amerikaanse inmenging in Viemam leidde daar tot een groeiend onbehagen over
het optreden van de regering en een algehele aversie tegen
autoritair machtsvertoon. Goldman voldeed in meerdere
opzichten aan het beeld van een onconventionele pacifist,
iemand die zich niet wenste te compromitteren en streed voor
haar principes. Haar politieke engagement in combinatie met
haar zelfbewuste seksualiteit maakte haar, vooral in de ogen
van feministes een heldin van buitenproportionele omvang.^"
„/, ,, . r, .. ...j u •„ ,20. Het Duitse tijdschrift Emma,
r
r
o
door feministe Allee Schwartzer Ook na haar dood bleef Goldman zo een symbool van de
opgericht, fweft zijn naam aan strijd voor persoonlijke vrijheid.
Goldman te danken.
140