Geloof of Wetenschap Een vals dilemma?

Geloof of Wetenschap
Een vals dilemma?
Dr. Taede A. Smedes
Faculteit Godgeleerdheid, KU Leuven
Simon van der Meer:
“Je moet schizofreen zijn om in God
te geloven én wetenschapper te
zijn”.
Herman Philipse:
“Atheïsme leidt tot zelfkennis,
terwijl het geloof blijft steken in
wishful thinking en atavistische
projecties”.
Piet Borst:
“Alle geloof is, wetenschappelijk
gezien, bijgeloof”.
Conflict?
• Enerzijds: Conflict tussen geloof en wetenschap
• Anderzijds: Dilemma: of je neemt natuurwetenschap serieus
(rationele optie), of je bent gelovig (irrationele optie)
Dus een KEUZE
Maar is die keuze eerlijk?
Middeleeuwen
• Natuurfilosofie
• Artesfaculteit: logica, ethiek, metafysica en
‘physica’ (= natuurfilosofie):
– voorbereidend voor de theologie
– feitjeskennis (Aristoteles)
– deductieve argumenten, geen empirisch
onderzoek
– theologie: naast fysieke werkelijkheid is
ook geloof en openbaring (d.w.z. de Bijbel)
bron van kennis over God
Middeleeuwen
• Natuurfilosofie & Bijbel: elkaar aanvullende bronnen voor
theologie
– In wereld werd iets van Gods wezen weerspiegeld
– Gods Logos (Rede) in de schepping kan door met rede
begiftigde mensen worden herkend
• Rede & religie gingen goed samen… toch?
Middeleeuwen
• ‘Anti-dialectici’ vs. ‘Dialectici’ :
Anti-dialectici: logica is gevaar voor geloof
– Bijv. Tertullianus: ‘credo quia absurdum’
– Gebruik van rede is zeer beperkt; houd het bij de Bijbel en
de interpretatie daarvan
Middeleeuwen
• ‘Anti-dialectici’ vs. ‘Dialectici’ :
Dialectici: grammaticale en logische analysen zijn juist
doorslaggevend voor theologische problemen
– Anselmus van Canterbury (1033-1109): ‘fides quaerens
intellectum’ en ‘credo ut intelligam’
– Thomas van Aquino (1225-1274)
• => (Voorwaardelijke) synthese van geloof en rede
Middeleeuwen
Spanningen:
1210: Parijs decreet tegen natuurfilosofische werken van
Aristoteles
1270: Tempier verbiedt 13 natuurfilosofische artikelen
– 1272: eed voor leden van artesfaculteiten dat ze zich niet aan
theologische kwesties zouden wagen
1277: Bisschop Tempier verbiedt 219 natuurfilosofische artikelen
op straffe van excommunicatie
Verlichting en daarna (17de-18de eeuw)
1648: einde dertigjarige (godsdienst)oorlog -> begin van
Verlichting
Zoektocht naar nieuw fundament:
• Gemeenschappelijke natuur van de mens
• Zoeken naar universele principes
• De mens is uitgangspunt
Verlichting en daarna (17de-18de eeuw)
‘Rede’ centraal
Seculier cultuurbewustzijn
• Plaats en rol van godsdienst in samenleving veranderen
Universele instantie: ‘het licht der rede’: het gezonde mensenverstand
Doorbraak mathematische wetenschappen (Descartes, 1596-1650)
Wetenschap wordt model van rationaliteit
Argwaan tegenover (de subjectiviteit van) confessioneel geloof
Fysico-theologie
• Correlatie tussen rationaliteit van de kosmos en menselijke vermogen om
rationaliteit te herkennen en te doorgronden
• Bernard Nieuwentijt (1654-1718): proefondervindelijk (= empirisch)
onderzoek leidt tot verheviging van Godservaring
• Anderen: Jan Swammerdam, Herman Boerhaave, Antoni van
Leeuwenhoek
• Grote rol voor verwondering (intuïtief):
– ‘God’ is geen conclusie van deductieve redenering, maar expressie van
verwondering
Natuurlijke theologie
William Paley (1743-1805)
Natuurlijke theologie
William Paley (1743-1805)
Natural Theology: Or, Evidences of the Existence and Attributes
of the Deity (1802)
Ontwerpargument (argument from design)
Uit biologische eigenschappen kunnen we afleiden:
– dat God bestaat
– hoe God is (eigenschappen)
Natuurlijke theologie
William Paley: natuurlijke theologie is het vinden van bewijzen voor
Gods bestaan vanuit de wetenschap
Paley koppelt kennis van God aan het ontbreken van
wetenschappelijke kennis
Bij Paley gaat het mis! -> schept de voorwaarden voor een conflict
John Henry Newman (1801-1890):
“… zoals mensen nu eenmaal zijn, is deze zogenaamde wetenschap in staat …
om zichzelf tegen het christelijk geloof te keren…”
Darwin rekent af met Paleys God
Charles Darwin (1809-1882):
Eerst aanhanger van Paleys natuurlijke theologie
1859: On the Origin of Species: afscheid van Paley
Publicatie van Origin voelt als ‘moordbekentenis’
N.B. Darwin is nooit atheïst geworden.
Darwin rekent af met Paleys God
Charles Darwin (1809-1882):
 ‘godsmoord’
 Darwin was de moordenaar van Paleys ontwerper-God
 Leemtes in wetenschappelijke kennis kunnen efficiënt
verklaard worden d.m.v. Darwins evolutietheorie
 Beroep op bovennatuurlijke ontwerper niet meer nodig
Beginnen bij wat er is
• Bonhoeffer: Gott als Lückenbüsser (‘gatenvuller-God’)
theologisch verwerpelijk
• De verwondering over wat is en dat het er is is de bron van
religie en uitgangspunt van een evt. dialoog tussen theologie
en natuurwetenschap
Naar een nieuwe integratie?
Ian Barbour (1923-)
John Polkinghorne (1930-)
Arthur Peacocke (1924-2006)
Naar een nieuwe integratie?
Barbours classificatie :
(1)
(2)
(3)
(4)
conflict,
boedelscheiding
dialoog
Integratie
=> Conflict-model tot ongeveer 1980 niet genoemd.
 Niet conflict is uitgangspunt voor zoektocht naar nieuwe
integratie, maar boedelscheiding.
Karl Barth (1886-1968) =>
natuurwetenschappen zijn irrelevant
voor de theologie
=> Boedelscheiding
Barbour c.s.:
zo wordt theologie irrelevant voor de cultuur; theologie komt
in cultureel isolement terecht
=> Dus op zoek naar nieuwe synthese
Naar een nieuwe integratie?
Theologie op het procrustusbed van de wetenschap:
Arthur Peacocke: christelijke eschatologie is ijdele
speculatie over de toekomst en kan beter
achterwege blijven.
Nancey Murphy en Robert John Russell: God werkt
slechts in de onbepaaldheid op quantumniveau –
een moderne versie van een God-van-de-gaten
Nancey Murphy: de neurowetenschappen hebben het zielsbegrip overbodig
gemaakt
Patricia Williams: de evolutietheorie heeft het theologisch spreken over de
erfzonde overbodig gemaakt
Naar een nieuwe integratie?
Wetenschap gerelativeerd/aangepast door de theologie:
John Polkinghorne:
chaostheorie toont ondichtbare gaten aan in
wetenschappelijke kennis ;
wetenschap kan Gods handelen niet langer uitsluiten
Intelligent Design & creationisme:
frontale aanval op de evolutietheorie
Naar een nieuwe integratie?
NEE!
Integratie is procrustusbed
- voor theologie (bijv. eschatologie)
- voor natuurwetenschap (bijv.
evolutietheorie)
Fundamentele probleem is: wijze
waarop over God wordt gesproken
Er wordt een concurrentieverhouding
tussen geloof en natuurwetenschap
verondersteld
Zoeken naar ondichtbare gaten in kennis
‘Constitutief verschil’
Geen concurrentie, geen rivaliteit tussen geloof & wetenschap, maar
verschillende taalregisters, verschillende perspectieven op de
werkelijkheid
Woorden die in een religieuze context gebruikt worden, hebben andere
betekenis dan in wetenschappelijk of dagelijks taalgebruik
Metaforen om dit verschil in perspectief te verduidelijken:
•
•
•
•
Landkaarten
Schilderij
Melodie
Verliefdheid
‘Constitutief verschil’
Landkaarten
‘Constitutief verschil’
Schilderij
‘Constitutief verschil’
Melodie
‘Constitutief verschil’
Verliefdheid
‘Constitutief verschil’
Gelovigen zien weliswaar wat een natuurwetenschapper ook ziet, maar ze
zien anders en méér. En juist dat méér, of die andersheid is ongrijpbaar.
– de clou van een mop
– de oplossing van een wiskundige vergelijking
– als een melodie
– als de schoonheid, eenvoud, en elegantie van een
natuurwetenschappelijke theorie of een wiskundige vergelijking
De dialoog doen
Voorbeeld:
• 1951: oprichting Commissie Geloof en
Natuurwetenschap
• 1965: publicatie twee bundels Geloof en
natuurwetenschap: Studies over de verhouding
van christelijk geloof en moderne
natuurwetenschap (red. C.J. Dippel en J.M. de
Jong)
=> Tenminste in staat zijn om verkeerde vragen uit
te sluiten
Conclusie
1.
Constitutief verschil tussen geloof en wetenschap in het oog
houden,
2. niet berusten in een kloof tussen beide
3.
intermenselijke communicatie
4.
een beter verstaan van elkaars perspectief
Dan kan tot het besef gekomen worden dat ‘geloof of wetenschap’ een
vals dilemma is.
Conclusie
“Wetenschap is niet de vijand, niet de concurrent, en ook niet de vreemde die
voor het christelijke geloof volstrekt irrelevant is, maar een partner in de
zoektocht naar een beter begrijpen van mens en wereld, ook al spreken beide
een andere taal en behoren de resultaten van de wetenschappelijke
zoektocht tot een ander taalregister.”
(L. Boeve, God onderbreekt de geschiedenis, 143).
Contact:
http://www.TASMEDES.nl
God en de menselijke maat: Gods handelen en
het natuurwetenschappelijk wereldbeeld
Zoetermeer: Meinema 2006
ISBN: 9021141132
Chaos, Complexity, and God: Divine
Action and Scientism
Leuven: Peeters Publishers 2004
ISBN: 9042915218