Forum Hadriani Festival 2017 Herleef en beleef de tijd en het

Forum Hadriani Festival 2017
Salve!
Herleef en beleef de tijd en het leven van de
Romeinen
tijdens het Forum Hadriani Festival!
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.1
Forum Hadriani Festival 2017
Zomer 2017
Dit unieke Festival over het voormalige Forum Hadriani zal het grootste
Romeinse Spektakel worden welke nog nooit eerder in Nederland op een
dergelijke grootschalige wijze is uitgevoerd!
Doelstelling: een jaarlijks terugkerend hoogwaardig cultureel evenement,
landelijk toonaangevend op dit thema.
4 Weekenden lang kunnen bezoekers uit het gehele land kennis maken
met het dagelijkse leven tijdens deze bijzondere en adembenemende
periode uit de geschiedenis van Voorburg
Data:
22-23 juli
2017/29-30 juli
2017
5-6 augustus
2017/12-13 augustus 2017
Tijden Zaterdagen: 11.00 uur - 23.00 uur
Tijden zondagen:
11.00 uur - 19.00 uur
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.2
Forum Hadriani Festival 2017
Locatie’s:Park Vreugd en Rust, Herenstraat e.o. in het Huygenskwartier
te Voorburg
Organisatie: Rob Andeweg Produkties
Salve! Oftewel wees gegroet, Welkom!
Beleef de op de volgende pagina’s omschreven onderdelen met eigen
ogen!
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.3
Forum Hadriani Festival 2017
De Geschiedenis
Forum Hadriani
was een Romeinse stad in
de provincie Germania Inferior, op de plaats
van het huidige Voorburg-west (gemeente
Leidschendam-Voorburg). Forum Hadriani was
de meest noordelijk gelegen Romeinse stad
(municipium) op het vasteland van Europa.
Romeinse Generaal Corbulo
Forum Hadriani was oorspronkelijk een nederzetting van de Germaanse stam
der Cananefaten, die in het westelijk kustgebied van Germania Inferior
woonden. Zij hadden hun dorp langs het kanaal van Corbulo gebouwd.
Romeinse Waterweg
Deze waterweg was rond 50 n. Chr. door de Romeinse generaal Corbulo
aangelegd en vormde een belangrijke economische verbinding tussen het
fort Matilo aan de Rijn (bij Leiden) en de Maas (bij Naaldwijk). De
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.4
Forum Hadriani Festival 2017
Cananefaten waren bondgenoten van de Romeinen en leverden onder
meer soldaten voor de hulptroepen van de legioenen.
Keizer Hadrianus/Stadsrechten
In 121 en 122 maakte keizer Hadrianus
een
grote
rondreis
langs
de
noordwestelijke grenzen van het Rijk,
hierbij deed hij ook de Cananefaatse
nederzetting aan. Tijdens dit bezoek
verleende de keizer hen marktrechten
en gaf het dorp zijn naam, Forum
Hadriani (Markt van Hadrianus). De
nederzetting werd hierop geheel
herbouwd volgens Romeins ontwerp.
Keizer Hadrianus
Waarschijnlijk kreeg Forum Hadriani tijdens het bewind van Antoninus Pius,
rond het jaar 150 stadsrechten en werd een Municipium. Forum Hadriani werd
daarmee de meest noordelijke Romeinse stad op het Europese vasteland.
Vanwege de Municipium-status wordt Forum Hadriani wel als de op een na
oudste stad van Nederland beschouwd, na Noviomagus, het huidige
Nijmegen.
Door zijn economische betekenis werd Forum Hadriani een belangrijke lokale
stad. Om deze reden staat Forum Hadriani ook vermeld op de Peutinger
kaart, een soort routekaart uit de Romeinse tijd.
Peutinger
Kaart
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.5
Forum Hadriani Festival 2017
Inmiddels is beargumenteerd dat de stad vanaf het einde van de tweede
eeuw n. Chr. naast een stedelijke functie ook een militaire context kreeg,
vooral als logistiek centrum ten behoeve van het leger, maar ook als
onderdeel van de militaire infrastructuur van het gebied.
De stad
Met een oppervlakte van ongeveer 300 bij 400 meter was Forum Hadriani niet
echt een grote plaats. Toch waren alle specifieke eigenschappen van
Romeinse stad aanwezig. Er was een stadsmuur met meerdere poorten en er
lag een dubbele gracht om de stad.
Binnen de muren was een recht stratenpatroon waarlangs diverse stenen
gebouwen en tempeltjes waren gebouwd. Er stonden een badhuis, een
herberg en woonhuizen. In totaal woonden er ongeveer 1000 mensen.
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.6
Forum Hadriani Festival 2017
Badhuis
Herberg
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.7
Forum Hadriani Festival 2017
Een Romeinse Dag
Het eerste uur
Na het
opstaan nam de heer snel een ontbijt. Hij at snel, want er stonden al clientes
op hem te wachten. Hij was hun beschermheer: bij de dagelijkse groet gaf hij
hen vaak wat geld of voedsel om de dag door te komen.
Het tweede tot en met het zesde uur
De heer liet zich ‘s
morgens ook scheren door een kapper. Nadien ging de patronus aan het
werk. Vaak hield dat in dat ze hun administratie in orde brachten. Vele
mensen gingen ook op het Forum Romanum. De Romeinse meester werd
hierbij begeleid door zijn clientes. Rond het zesde uur namen ze een
middagpauze om te eten.
Na de middag: Het zevende uur
Na de pauze werkten ze nog maar even door, tot het einde van het zevende
uur. Het werd namelijk veel te warm om te werken.
Het achtste uur
Op het
achtste uur gingen ze naar de thermen, de grote badhuizen waar ze konden
uitrusten, sporten, zich laten masseren, babbelen,…
In de namiddag konden ze ook andere dingen doen, zoals wandelen,
gezelschapsspelen spelen,… of naar het circus, amfitheater of het theater
gaan als daar spelen georganiseerd werden.
Het negende tot en met het twaalfde uur
Na het bezoek aan de
thermen gingen de Romeinen eten. Voor de rijken was het avondeten een
echt diner, waar altijd gasten uitgenodigd werden. Hierbij werd veel gegeten
en gedronken.
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.8
Forum Hadriani Festival 2017
’s Nachts
‘s
Nachts kwam de rijke Romein best niet meer buiten. Er was geen verlichting in
de straten, en het was er ook gevaarlijk.
De Behuizing
Over het leven van de gewone burger in Nederland in de Romeinse tijd is
weinig bekend. Vaak komt bij opgravingen alleen de pracht en praal naar
boven. Maar het unieke plaatsje Forum Hadriani, het huidige Voorburg, geeft
een beeld van het leven van de gewone man.
Na de komst van de keizer kreeg de nederzetting een Romeinse make-over.
Deze herinrichting van Forum Hadriani moet een uitzonderlijke en feestelijke
gebeurtenis zijn geweest. Waarschijnlijk was Hadrianus zelf aanwezig bij de
officiële stichting en de daarbij behorende religieuze plechtigheden.
Onderdeel van de herinrichting was namelijk de aanleg van een symbolische
stadsgrens in de vorm van een enkele gracht. Later kwam daar een
stadsmuur met bijbehorende poorten bij.
Zo’n relatief sterke verdediging was bijzonder. De drassige grond en de
schaarste aan steen vormden bepaald geen ideale situatie voor de bouw
van een stadsmuur. In het huidige Voorburg zijn geen sporen van de
stadsmuur meer te vinden. Wel is in het park Arentsburgh een deel van de
muur weergegeven met blauwe stenen.
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.9
Forum Hadriani Festival 2017
Een gewoon huis bestond uit een zuilengalerij en drie vertrekken. Het voorhuis
deed vaak dienst als winkel of opslag. In de winkels werden vooral
ambachtelijke producten verkocht. Er bestond geen supermarkt en voor
bijna ieder product bestond een aparte winkel. Het middenhuis vormde het
centrale woonvertrek met haard en huisaltaar, soms met kleine slaapkamers.
Het achterhuis was vaak de ontvangstkamer van de heer des huizes. Deze
kamer was het mooist versierd.
Het Dagelijkse leven/SPELEN
Het dagelijks leven biedt de Romeinse soldaten en inwoners van de
kampdorpen en steden een breed scala aan vermaak. Voor stedelingen is
een bezoek aan het badhuis vaak een vast onderdeel van de dag. Hier is het
niet alleen mogelijk om uitgebreid te baden, maar ook om te vergaderen,
sporten en luisteren naar voordrachten.
Gladiatorengevechten
Andere
vormen van vermaak zijn openbare spelen zoals gladiatorengevechten,
theatervoorstellingen en spelletjes die thuis kunnen worden gespeeld.
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.10
Forum Hadriani Festival 2017
PRACHT EN PRAAL IN THEATERS
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.11
Forum Hadriani Festival 2017
Beroemd badhuis
Naast huizen bevatten Romeinse steden vaak een aantal vaste onderdelen.
Zo moet Forum Hadriani als civitashoofdstad een forum, badhuizen, tempels,
havenwerken, watervoorziening, riolering en grafvelden hebben gehad.
Mogelijk had de stad ook een amfitheater. Op de plek waar tegenwoordig
het park Arentsburg ligt, was vroeger het badhuis te vinden.
De buitenkant van het badhuis voorspelt op geen enkele manier de pracht
en praal van de binnenkant. Het badhuis was vaak de aangewezen plek om
publiekelijk te pronken met bouwkundige hoogstandjes. Het badhuis van
Forum Hadriani had dan ook de fraaiste wandschilderingen, de dikste zuilen
en de meest geavanceerde technische installatie. Dit alles dankten de
inwoners aan de investeringen van Hadrianus.
In het badhuis baadden rijk en arm gebroederlijk naast elkaar. Zelfs slaven
werden meegenomen. Een badhuis was meer dan alleen een plek om te
baden. Het was een sociale ontmoetingsplek met winkels, een sportveld en
eetgelegenheden. De baden hadden zo’n belangrijke sociale functie, dat
sluiting van de baden werd gezien als zware straf voor de gemeenschap.
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.12
Forum Hadriani Festival 2017
Water als bron van inkomst
Net buiten de stad lag een kanaal met daaraan de haven van Forum
Hadriani. De haven vormde de belangrijkste levensader van de stad en
zorgde ervoor dat Forum Hadriani zich kon ontwikkelen. Het kanaal verbond
de haven met het Kanaal van Corbulo. Uit opgravingen blijkt dat visvangst
een belangrijke rol speelde in de haven. Een deel van de bewoners werkte
vermoedelijk ook in de haven of als visser.
Kanaal en Beschoeiingspalen Kanaal van Corbulo
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.13
Forum Hadriani Festival 2017
Opgraving Kanaal van Corbulo
De Voeding
De
Romeinen
waren
veel
bezig
met
eten.
Daardoor
ontstonden
tafelmanieren. Ze aten net als wij drie maaltijden op een dag: het jentaculum
(ontbijt), het prandium (lunch) en de cena (avondmaal). De eerste twee
maaltijden waren meestal eenvoudig. De laatste maaltijd (de cena) was
behoorlijk uitgebreid. De Romeinen hadden ook een soort voorloper van wat
tegenwoordig bij ons een snackbar heet, genaamd een thermopolium. Hier
werd rond het middaguur een lunch gegeten. Ook haalden de minder rijke
Romeinen
hadden
die
hun
zelf
geen
maaltijden
keuken
in
het
thermopolium.
De Voeding
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.14
Forum Hadriani Festival 2017
De Romeinse eetkamer
De cena (het avondmaal) werd door de rijkere Romeinen genuttigd in een
speciale eetkamer genaamd triclinium. ‘s Zomers aten ze buiten in een
zomertriclinium. Een triclinium was een kamer met aan drie kanten een bed of
ligbank (triclinia). Er zijn ook triclinia met ronde tafels waarbij de drie
rustbedden zijn vervangen door één halfcirkelvormige sofa (stibadium).
Eigenlijk de lounge van nu!
Romeinse Eetkamer
De tafel en aanligbedden konden zowel van hout als steen (gemetseld) zijn.
Soms werden ze in de muur gebouwd om ruimte te besparen. De matrassen
en kussens waren meestal erg luxe met allerlei versieringen. In ieder bed
konden drie mensen liggen: in totaal vonden dus negen mensen een
ligplaats aan tafel. Als er meer dan negen eters waren, werden er extra
ligbanken bijgezet. Wel werd er meestal een maximum van twaalf eters
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.15
Forum Hadriani Festival 2017
aangehouden. Aan één kant van de tafel was ruimte voor de bediening.
Hoe aten de Romeinen?
Voordat er van het triclinium gebruik werd gemaakt, werden de schoenen
uitgetrokken en de voeten gewassen. Daarna werden de gasten één voor
één aangekondigd door een nomenclator (namennoemer). Hij mocht zelf
bepalen waar iedereen moest gaan zitten. Meestal had iedereen al een
vaste plaats, omdat er een soort verschil van status was. De belangrijkste
ligplaats was de bank tegenover de vrije tafelkant. Op deze ligbank lag
meestal de gastheer met de belangrijkste gast rechts van hem. De minst
belangrijke plaats was op het linker bed aan de linkerkant.
triclinium
De gasten lagen met het hoofd naar de tafel toe en gebruikten hun
linkerhand om hun hoofd te steunen en de rechter hand om te eten. Aan de
rand van de eetkamer zaten de kinderen, vrouwen en slaven op krukken.
Rond de 2e eeuw v.Chr. mochten de vrouwen ook bij de mannen aan tafel
liggen, maar de kinderen en slaven nog niet. Dit betekent dus dat zij een
minder belangrijke positie hadden.
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.16
Forum Hadriani Festival 2017
Op sommige feestdagen mochten de slaven ook aan tafel liggen.
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.17
Forum Hadriani Festival 2017
.
De Kleding
De Romeinse kleding was niet zozeer gebonden aan gelegenheden, als wel
aan de status van de drager.
Vrijwel alle mannen droegen een tunica, een lang wollen hemd tot op de
knieën, met korte mouwen, en een ceintuur om het middel. Voor slaven,
kinderen en eenvoudige Romeinen was dat het enige kledingstuk.
Voorname Romeinse mannen droegen over de tunica een toga, een lange,
rechthoekige wollen lap, in plooien gedrapeerd. Die meterslange lap stof was
niet zo praktisch en werd dan ook voornamelijk bij officiële gelegenheden
gedragen.
Een toga was een manier om je status uit te drukken. Voor verschillende
groepen waren er verschillende toga's.
Vrouwen droegen een tunica die was afgeleid van de Griekse
peplos: Een rechte lap tot op de voeten. die om het lichaam
werd gevouwen en op de schouders vast gestoken met twee
spelden (fibulae).
Voorname getrouwde Romeinse vrouwen droegen over de
tunica een stola, een gedrapeerde lap. Voorname vrouwen
benadrukten hun status en rijkdom vooral met ingewikkelde
kapsels en prachtige sieraden.
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.18
Forum Hadriani Festival 2017
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.19
Forum Hadriani Festival 2017
Het Onderwijs
Kinderen uit de rijkere
families konden na de
lagere school naar een
vergelijkbaar iets als het
middelbaar onderwijs. Tot
ze 15 jaar waren, konden
ze daarvoor naar een
grammaticus. Hij
onderwees hen in de talen
Latijn en Grieks.
Vaak waren deze grammatici Grieken die vrijgelaten waren na een tijd als
slaaf gefungeerd te hebben.
Als de leerlingen het Latijn schrijfmatig tamelijk onder de knie hadden, en ook
de grondbeginselen van het Grieks doorhadden, begonnen ze met het
literatuuronderwijs. Dat hield in: standaard de Ilias en de Odyssee van
Homerus.
Andere vakken, bijvoorbeeld aardrijkskunde en geschiedenis, kwamen wel
aan de orde maar dan ook alleen als het iets te maken had met de literatuur
zelf. Zo werden de leerlingen ingeleid in de Griekse mythologie, het theater,
de wetenschap, filosofie enzovoorts. Maar natuurlijk ook de geschiedenis van
hun eigen voorouders, de Romeinse geschiedenis.
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.20
Forum Hadriani Festival 2017
Telraam
Forum (Markt)
.
Een Romeins forum was in een
Romeinse
stad
het
centrale
marktplein. Op het forum werd
gehandeld en werden justitiële en
officiële
burgerlijke
bijeenkomsten
gehouden.
Het woord stamt oorspronkelijk af van
het
Latijnse
woord
ferre,
dat
"wegbrengen" betekent (in de zin dat
mensen hun spullen naar de markt
brengen).
Het Romeinse forum was een aanpassing van het Griekse Agora.
Oorspronkelijk werd op een forum handel gedreven, maar later kregen deze
pleinen meer een politieke functie.
Het Forum veranderde zo van een marktplaats in het politieke en justitiële
centrum van de stad, waar de senaat bijeenkwam in de curia en recht werd
gesproken in de basilica.
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.21
Forum Hadriani Festival 2017
Taverne
Een
veelbezochte
eetgelegenheid
in
de
Romeinse
tijd
was
de
taverna.Taverna betekent eigenlijk ‘winkel’ en dat was het in feite ook: kleine
winkeltjes aan de straat waar je eten kon kopen: de snackbar van de
oudheid! Een taverna was meestal zeer eenvoudig ingericht. Kenmerkend
was de L-vormige bar die aan de straatkant was geplaatst. Daarin zaten
grote aardewerk kruiken gemetseld waar voedsel of drank in bewaard werd.
Klanten hingen aan de bar en dronken zo een beker Romeinse wijn of aten
een kom puls (een brij van gerst of tarwe). Er werden voornamelijk kleine
gerechten geserveerd zoals een kom bonen, erwten of linzen, omeletten,
gemarineerde groenten, eieren, olijven en gedroogde vruchten.
Gerechten als geroosterd of gekookt vlees, worst, salade, ham, varkenskop
en paling waren meestal ook te verkrijgen.
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.22
Forum Hadriani Festival 2017
Het eten was er veel eenvoudiger dan in de rijke villa’s. De kok in de taverne
kookte met wat er voorhanden was: wilde kruiden, knollen en graan of linzen
vormden de basis. Het was ook een ontmoetingsplek voor handelaren.
Dag:
Datum:
Tijden:
Zaterdag
22 juli 2017
11.00 uur – 23.00 uur
Zondag
23 juli 2017
11.00 uur – 19.00 uur
Zaterdag
29 juli 2017
11.00 uur – 23.00 uur
Zondag
30 juli 2017
11.00 uur – 19.00 uur
Zaterdag
5 augustus 2017
11.00 uur – 23.00 uur
Zondag
6 augustus 2017
11.00 uur – 19.00 uur
Zaterdag
12 augustus 2017 11.00 uur – 23.00 uur
Zondag
13 augustus 2017 11.00 uur – 19.00 uur
Entree’s Evenementengebied:
Stationsplein Voorburg --> Herenstraat ( via de Herenstraat Raadhuisstraat,
Sionsstraat, Vlietstraat, Kleine Haven bereikbaar)
Oosteinde
--> Herenstraat
Parkweg
--> Franse Kerkstraat
-->Van Schagenstraat
--> Wielemakersslop
--> Park Vreugd en Rust
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.23
Forum Hadriani Festival 2017
Programma-onderdelen en bijbehorende locaties:
Stationsplein:
Romeinse Eetkamer + Badhuis + School
Romeinse Behuizing
Herenstraat/Franse Kerkstraat:
Forum(Markt)
Park Vreugd en Rust:
Arena met Gladiatorengevecht
Taverne
Behuizing
Museum Swaensteijn:
Romeinse Vondsten
Schagenstraat/Wielemakersslop:
Romeins amusement
Kleine Haven:
Historische Romeinse boot + rondvaarten
Gehele gebied:
Romeinse Burgers, Centuria, Romeinse
Spelen
Concept en productie: Stichting Educatie, Cultuur en Burgerschap © 2016
pag.24