Vermeende signalen van seksueel misbruik Paul

Vermeende signalen van seksueel misbruik
Paul van den Eshof & Nicole Nierop (coördinatoren)
Landelijke Expertisegroep Bijzondere Zedenzaken
Utrecht, 27-04-2012
Overzicht onderwerpen
•
•
•
•
•
•
•
Inleiding
De psychologie rond de aangifte
Landelijke Expertisegroep Bijzondere Zedenzaken
Geloofwaardigheid
Motieven achter valse beschuldigingen
Verkeerde interpretatie van signalen
Hulpverlening
Vier kanttekeningen
• Op het gebied van seksuele perversiteiten is alles mogelijk.
• De omstandigheden waaronder seksueel misbruik aan het licht komt,
maken bovendien duidelijk dat veel ellende voor de buitenwereld
verborgen kan blijven.
• Een aangifte van seksueel misbruik is voor een onschuldige verdachte
een dramatische gebeurtenis, zelfs indien zijn onschuld achteraf kan
worden aangetoond.
• Het is vrij gemakkelijk om achteraf (de kwaliteit van) een
opsporingsonderzoek te bekritiseren.
Problematiek jaren negentig
•
Sterk slachtoffergerichte (empathische) benadering
•
Deskundigen die ter terechtzitting tegenover elkaar staan.
•
Er werd weinig (tot geen) rekening gehouden met:
- mogelijk valse aangiften (taboe)
- invloed van therapeuten en hulpverleners
- eventuele persoonlijkheidstoornissen van aangevers
- de psychologie rond de aangifte
De psychologie rond de aangifte
•
‘Up-via–down’
Vanuit een ogenschijnlijk zwakke positie oefent men feitelijk macht
uit over anderen. In sommige gevallen heeft men hierdoor volledige
controle over de situatie.
•
Het is moeilijk om zonder gezichtsverlies terug te komen op een
eerder (met stelligheid) ingenomen standpunt. Met name als een
empathische relatie in het geding is!
Landelijke Expertisegroep Bijzondere Zedenzaken
•
•
•
•
•
Ingesteld door het College van procureurs-generaal
Aanwijzing opsporing en vervolging inzake seksueel
misbruik
Doel: het tijdig onderkennen van valse beschuldigingen
Opdrachtgever is officier van justitie
Consultatie is in bepaalde gevallen verplicht
Deskundigheidgebieden Expertisegroep (LEBZ)
•
•
•
•
Klinische psychologie, orthopedagogiek
Cognitieve psychologie, rechtspsychologie
Zedenexpertise
Recherchepsychologie
Soms wordt doorverwezen naar een ander deskundige:
bijvoorbeeld een forensisch arts
Landelijke Expertisegroep Bijzondere Zedenzaken
Verplicht:
• Herinneringen aan seksueel misbruik van voor de derde
verjaardag
• Ritueel misbruik
• Hervonden herinnering aan seksueel misbruik (al dan niet na
therapie)
Facultatief:
• Seksueel misbruik in echtscheidingsituaties
• Groepsverkrachtingen met onbekende daders
• Misbruik dat langer dan acht jaar geleden zou hebben
plaatsgevonden
Emoties kunnen misleidend zijn
•
Er zijn aangevers die verschrikkelijk overstuur zijn en heel
erg moeten huilen, terwijl achteraf blijkt dat ze over alles
hebben gelogen.
•
Het komt voor dat een kind in een studioverhoor niets vertelt
over seksueel misbruik, terwijl uit kinderporno blijkt dat het
kind ernstig seksueel is misbruikt.
GELOOFWAARDIGHEID
Ik geloof dat het is gebeurd.
Ik geloof het slachtoffer.
Geloof je haar verhaal?
Ik geloof niet dat ik aan haar verklaring twijfel?
Ik geloof er niks van!
Wilt u de geloofwaardigheid beoordelen?
GELOOFWAARDIGHEID
Ik geloof dat het is gebeurd.
Ik geloof het slachtoffer.
Geloof je haar verhaal?
Ik geloof niet dat ik aan haar verklaring twijfel?
Ik geloof er niks van!
Wilt u de geloofwaardigheid beoordelen?
• Gevaar van ‘gevoel, geloof’: confirmation bias:
‘De neiging tot het zoeken en interpreteren van
evidentie op een wijze die een al bestaande
overtuiging, verwachting of hypothese bevestigt.’
(Crombag, 2010)
• Alleen oog hebben voor gegevens die je mening
bevestigen.
• Het gaat niet om wat je gelooft, het gaat om feiten.
Beoordelen van zedenzaken door deskundigen
• De jurist (rechter, officier van justitie): bepalen van de
‘betrouwbaarheid’
• Dagelijkse spraakgebruik: ‘Geloofwaardigheid’
• De rechtspsycholoog: ‘Het bepalen van de ‘validiteit’
• De impliciete vraag: ‘Is het wel of niet gebeurd?’
Het beoordelen van zedenzaken: beweringen en feiten
Het opsporingsonderzoek:
• Worden beweringen van aangever onderbouwd met feiten?
De deskundige in het opsporingsonderzoek:
• Wetenschappelijke kennis gebruiken bij het interpreteren van
gegevens en het vaststellen van de feiten.
Beweringen > wetenschappelijke kennis > feiten
Voorbeelden: kwaliteit studioverhoor, werking van het geheugen,
waarneming door getuigen, interpretatie letsel, kwalificeren
geseksualiseerd gedrag.
Vonnis Rechtbank Alkmaar 10-03-2009
• Rechtbank is van oordeel dat aangifte aspecten vertoont van
hervonden herinneringen. Consultatie van LEBZ was vereist.
• De verklaring van aangeefster geeft geen volstrekte duidelijkheid
m.b.t. de vraag of er sprake is van hervonden herinneringen of –
tijdelijk weggestopte – herinneringen.
• Juist daarom is de rechtbank van oordeel dat de expertise van de
LEBZ in dit geval als basis had moeten dienen voor eventuele
vervolging en aanhouding van de verdachte.
• Verdachte is derhalve aangehouden in strijd met de Aanwijzing.
Vonnis Rechtbank Alkmaar 10-03-2009 (vervolg)
• Proces-verbaal van politie is binnengekomen ten parkette op 16-112007 en de dagvaarding is uitgegaan op 13-02-2009
• De rechtbank acht dit een ernstig verzuim nu het hier een inmiddels
dertigjarige verdachte betreft die in de ten laste gelegde periode
tussen de 13 en 15 jaar oud was, hetgeen voor het OM reden had
moeten zijn om de vervolging snel en efficiënt ter hand te nemen.
• Alles overwegend is de rechtbank van oordeel, dat de beide verzuimen
van het Openbaar Ministerie een dusdanige ernstige inbreuk op de
beginselen van een goede procesorde vormen, dat hier slechts de
sanctie past van niet-ontvankelijkverklaring van de officier van justitie
in de vervolging.
Hoge Raad, 3 april 2012, 10/01265
•
Het oordeel van de Rechtbank en het Hof dat de niet-naleving
van de bedoelde Aanwijzing op deze punten een zodanig
ernstig vormverzuim oplevert dat dit moet leiden tot de nietontvankelijkheid van het OM in de vervolging getuigt niet van
een onjuiste rechtsopvatting. Dat oordeel is niet onbegrijpelijk
en het is toereikend gemotiveerd.
Verschil tussen LEBZ en andere deskundigen
• LEBZ adviseert de officier van justitie voorafgaand aan de
vervolgingsbeslissing: onderzoek kan worden voortgezet of tijdig
worden stopgezet.
• In de LEBZ bestaat niet alleen uit psychologen en orthopedagogen;
zedenrechercheurs spelen belangrijke rol
• In geval van voortzetten: de LEBZ geeft (ook) adviezen over het
rechercheonderzoek.
• In geval van stopzetten: de beschuldigde die onschuldig is wordt
gespaard.
TABEL MET CONCLUSIES
Voldoende informatie
Onvoldoende informatie
Voldoende
aanwijzingen
Ernstige
tekortkomingen
Nader onderzoek
zinvol
Nader onderzoek
zinloos
VERVOLGEN
STOPPEN
ONDERZOEK
VOORTZETTEN
STOPPEN
Onjuiste aangiften
• DRAAIEN
• LIEGEN
• GELOVEN
Scenario Analyse Model
MISLEIDING EN MISVERSTANDEN BIJ ONJUISTE BESCHULDIGINGEN
Wel seksueel contact
• Spijt
• Vertekening
• Interpretatie door
anderen
Geen seksueel contact
Bewust van onjuistheid
Onbewust van onjuistheid
• Specifiek belang
• Wraak
• Alibi
• Aandacht
Onjuiste interpretatie van:
• gedragingen of feiten
• dromen of beelden
• klinische gegevens
• medische gegevens
Achterliggende factoren:
• conflicten
• psychische en/of sociale problemen
• bezorgdheid
VALSE AANGIFTE
ONJUISTE BESCHULDIGINGEN
GEEN SEKSUEEL CONTACT: MISLEIDING
Specifiek belang
Omgangsregeling
Chantage
Wraak
Represaille voor krenking of woede
Alibi
Verklaring voor afwezigheid
Verklaring voor ongewenste zwangerschap
Aandacht
Maatschappelijke erkenning
Slachtofferschap als verklaring voor eigen
problemen
ONJUISTE BESCHULDIGINGEN: WEL SEKSUEEL CONTACT
Spijt
Spijt van seksueel contact
Spijt van seksuele handelingen
Vertekening
Vrijwillig contact achteraf geïnterpreteerd als
onvrijwillig
Onvrijwillig contact op onderdelen overdreven
ten behoeve van geloofwaardigheid
Interpretatie door anderen
Doktertje spelen van kinderen door anderen
geïnterpreteerd als seksueel misbruik
Seks tussen verstandelijk gehandicapten door
anderen geïnterpreteerd als seksueel misbruik
Krantenbericht: onrust in Heerle (1)
'Seksueel misbruik door drie kleuters in Brabant.'
• Het begint op 2 april. De juf van de kleutergroep nodigt een moeder uit om
te komen praten. Haar zoontje van zes jaar zou bij een meisje haar
onderbroek hebben uitgetrokken.
• De moeder van hetzelfde meisje bleek een klacht te hebben ingediend
tegen de school. Woensdag 18 april staan er journalisten voor de school.
In de loop van donderdag komen de cameraploegen.
• Het schoolbestuur besluit voor dezelfde avond een informatiebijeenkomst
te organiseren. De sfeer is dan al dreigend.
Krantenbericht: onrust in Heerle (2)
• Acht ouders van vermeende slachtoffertjes laten zich bijstaan door een
bureau uit Zwolle. Een dame van het bureau vertelt op zaterdag in het
televisieprogramma Nova dat er inmiddels negentien slachtoffers zijn
geteld. Volgens haar zijn er enkele kinderen 'echt' beschadigd, dat wil
zeggen, het maagdenvlies is gebroken.
• De directeur van het bestuur van de school, heeft zich verbaasd over de
Nova-uitzending. Het aantal slachtoffertjes en de gemelde verwondingen
van enkele kinderen, kan hij niet plaatsen. Het 'verdachte' jongetje zit
ondertussen al zes weken thuis.
• Het adviesbureau gaat namens de ouders van de slachtoffers de
kleuterschool aansprakelijk stellen voor de getraumatiseerde kinderen. Er
zal een forse schadevergoeding moeten komen en de ouders willen
erkenning als slachtoffers.
Scenario Analyse Model
MISLEIDING EN MISVERSTANDEN BIJ ONJUISTE BESCHULDIGINGEN
Wel seksueel contact
• Spijt
• Vertekening
• Interpretatie door
anderen
Geen seksueel contact
Bewust van onjuistheid
Onbewust van onjuistheid
• Specifiek belang
• Wraak
• Alibi
• Aandacht
Onjuiste interpretatie van:
• gedragingen of feiten
• dromen of beelden
• klinische gegevens
• medische gegevens
Achterliggende factoren:
• conflicten
• psychische en/of sociale problemen
• bezorgdheid
Onjuiste beschuldigingen: verkeerde interpretatie
Een verkeerde interpretatie is meestal gebaseerd op een onjuiste
veronderstelling
Voorbeelden:
• Een kind dat seksueel gedrag vertoont (of veel praat over seks) is
seksueel misbruikt.
• Uit dromen kun je afleiden of iemand in zijn vroege jeugd seksueel is
misbruikt.
• Traumatische gebeurtenissen (seksueel misbruik) kun je vergeten.
• Door therapie kun je herinneringen van voor je derde levensjaar naar
boven halen.
ONJUISTE BESCHULDIGINGEN
GEEN SEKSUEEL CONTACT: VERKEERDE INTERPRETATIE
Gedrag
Somber, angstig,
geseksualiseerd
Omgeving
(bijv. ouder)
Verzorgingshandelingen
Wassen, verschonen
Verzorger
Dromen of beelden
Beelden, flitsen,
‘Herinneringen’, dromen
Persoon zelf
of therapeut
Klinische gegevens
PTSS, borderline,
psychose, anorexia,
MPS/DIS
Hulpverlener
Medische gegevens
Scheurtjes, luieruitslag,
Afwijking schaamlippen
Arts
Onjuiste beschuldigingen: verkeerde interpretatie
• Een verkeerde interpretatie is gebaseerd op een onjuiste
veronderstelling
• Confirmation bias: (alleen oog hebben voor gegevens die je
mening bevestigen)
• Vaak is de aangever het oneens met ontlastende informatie
• Op de achtergrond spelen conflicten, psychische en/of sociale
problemen
Onderzoek van Hubben
• Huisartsen laten zich vaak onder druk zetten door patiënten
om onterechte geneeskundige verklaringen af te geven.
• In de periode 1997-2007 zijn 47 huisartsen tuchtrechtelijk
veroordeeld voor het onterecht afgeven van verklaringen.
• Deze verklaringen gaan vaak over incest of mishandeling en
worden vervolgens ingezet bij echtscheidingsprocedures of
het verkrijgen van omgangsregelingen.
• De verklaringen waren soms alleen maar gebaseerd op
mededelingen van de patiënt. De veroordeelde huisartsen
verrichtten vaak zelf geen enkel onderzoek.
Royal College of Paediatrics and Child Health:
The Physical Signs of Child Abuse: An evidence-based review and guidance
for best practice
De vijf MEEST GEOBSERVEERDE gedragingen bij NIET misbruikte
kinderen (in percentages)
Vraag
2-5 jr
6-9 jr
10-12 jr
Raakt thuis geslachtsdelen aan
60%
40%
9%
Raakt borsten van moeder of ander aan
(of probeert aan te raken)
42%
14%
1%
Staat te dicht bij mensen
28%
14%
8%
Probeert naar naakte mensen te kijken
27%
20%
6%
Raakt in het openbaar geslachtsdelen aan
27%
14%
1%
De vijf minst geobserveerde gedragingen bij NIET misbruikte
kinderen (in percentages)
Vraag
2-5 jr
6-9 jr
10-12 jr
Probeert geslachtsgemeenschap te hebben
0,4%
0,0%
0,0%
Vraagt ander om seksuele handelingen uit te voeren
0,4%
0,5%
0,0%
Brengt voorwerpen in vagina of anus
0,4%
0,0%
0,0%
Brengt mond naar geslachtdelen van kind of
volwassene
0,7%
0,0%
0,0%
Doet alsof poppen of speelgoedbeesten seks hebben
0,7%
1,6%
0,0%
ACHTERGRONDFACTOREN
Conflicten
Ex-partners, families, buurtgenoten, etc.
Psychische en/of
sociale problemen
Problemen leiden tot behoefte aan aandacht
Zoeken naar oorzaken voor problemen (attributie)
Bezorgdheid
Omgeving reageert empathisch en slachtoffergericht
Omgeving stelt vragen en interpreteert signalen
SOCIAAL PSYCHOLOGISCHE FACTOREN
CONFIRMATION BIAS
Shoppen bij hulpverleners en
artsen
Het raadplegen van verschillende deskundigen;
vervolgens wordt door de hulpvrager die deskundige
uitgekozen die de eigen opvatting bevestigt.
Suggestief en frequent
ondervragen
Door: ouders, familieleden, vrienden, leraren,
verzorgers, etc. (voorafgaand aan of tijdens het
politieonderzoek)
SOCIAAL PSYCHOLOGISCHE FACTOREN
SOCIALE INTERACTIE
Collaborative storytelling
Geruchtvorming (‘’Waar rook is, is vuur”)
Samen reconstrueren wat er is gebeurd
Doorvertellen leidt tot wijzigingen
Zondebok zoeken
Easy targets; zwarte schapen
Stigma: beschuldigde voldoet aan stereotype
Sneeuwbaleffect
Hoe meer mensen zich ermee bemoeien, des te
lastiger is het voor een aangeefster om terug te
komen op een eerder afgelegde verklaring
PROBLEMATISCHE FACTOREN IN HET OPSPORINGSONDERZOEK
Problemen
Voorbeelden
Slachtoffergerichte werkwijze
Vertrouwenspersoon bij verhoor
Opsporingsonderzoek niet degelijk
Onderzoek niet gericht op alternatief
scenario
Opsporingsonderzoek onvolledig
Ontstaansgeschiedenis niet in kaart gebracht
Verslaglegging onvolledig of onjuist
Audiovisuele opnamen komen niet overeen
met proces-verbaal
Gegevens onvoldoende gestructureerd
en geanalyseerd
Tijdlijn ontbreekt,
Feiten, interpretaties en conclusies worden
niet onderscheiden
Voorbeeld
• Een jongen (A.) van 15 jaar verklaart in een informatief gesprek dat
hij is misbruikt door zijn moeder.
• ‘Toen A. 8-9 jaar oud was gebeurde het dat zijn moeder in de
badkamer aan zijn piemel zat. Dat gebeurde tijdens het wassen van
zijn rug in bad en tijdens het douchen. A. vertelde zijn moeder dat hij
daar niet van gediend was waarop zij niet gereageerd had.’
• Bureau Slachtofferhulp wordt geïnformeerd.
• Er wordt later door politie twee keer met de jongen contact
opgenomen, maar hij wil geen aangifte doen.
Voorbeeld (vervolg)
• Zes maanden later belt de hulpverleenster van Bureau Slachtofferhulp
met de mededeling dat de jongen alsnog aangifte wil doen.
• Een paar weken later wordt de aangifte opgenomen in het bijzijn van
de hulpverleenster.
Voorbeeld (vervolg)
• Enige tijd later wordt de jongen opnieuw (alleen) gehoord.
• Op de vraag waarom hij de eerste keer bij de intake summier
verklaarde en later in de aangifte zeer uitgebreid gaf hij aan dat
de medewerkster van het bureau slachtofferhulp diep op het
gebeuren was ingegaan en door ging ‘drammen’.
• ‘’Ik kreeg iedere keer opdrachtjes van H. die deze bekeek en
nieuwe opdrachtjes gaf. Zo werd dat opgebouwd en op een
gegeven moment toen alles in stukjes was verteld moest ik nog
een keer het hele verhaal in een keer doen.”
Kritiek op hulpverlening
•
•
•
•
•
•
Ongekwalificeerde behandelaars
Exploratie gericht op seksueel misbruik
Geen (goede) diagnostiek en dus geen zicht op
persoonlijkheidsstoornissen
Kritiekloos gebruik van suggestieve technieken
Sturende rol bij het doen van aangifte
Verregaande conclusies over geloofwaardigheid
Er is vaak (te) weinig informatie over hulpverlening in
het dossier
Beschuldiging van seksueel misbruik na een echtscheiding
•
Veel bezorgde ouders weten onvoldoende over de ontluikende seksuele
ontwikkeling van kinderen (‘doktertje spelen’).
•
Bij ruzie tussen gescheiden ouders over een omgangsregeling leiden
seksueel getinte uitspraken van jonge kinderen gemakkelijk tot een
verkeerde interpretatie.
•
Verzorgingshandelingen vormen een kwetsbare omgeving voor het
ontstaan van onjuiste vermoedens.
•
Ook valse aangiften: er is dan vaak sprake van een slepende civiele
procedure (tijdlijn!)
Beschuldiging van seksueel misbruik na een echtscheiding
• Doorgaans alleen een verklaring van aangever.
• Daarom veel druk op het (toch) laten uitvoeren van een
studioverhoor en het opstellen van rapporten door medici en
andere hulpverleners (‘shoppen’).
• Er zijn gevallen waarin een ouder zodanig is gefixeerd op het
vaststellen van het slachtofferschap van het kind, dat er
sprake is van een verontrustend opvoedingsklimaat.
Het horen van heel jonge kinderen
• Infantiele amnesie: mensen hebben geen autobiografische
herinneringen aan de eerste jaren van hun leven
• Ondergrens: rond tweede verjaardag
• Tussen 18 en 24 maanden ontstaat een mentale structuur
die het ‘cognitief zelf’ wordt genoemd (Howe en Courage,
1997; Wessel en Wolters, 2002)
• Bij heel jonge kinderen is geen kader voor bewuste
kennisstructuren om belevenissen te interpreteren.
Het horen van kinderen onder de 4 jaar
• Het horen van kinderen onder de vier jaar levert in het
algemeen geen of weinig relevante gegevens op.
• Indien het toch noodzakelijk is, moet het verhoor zo snel
mogelijk plaatsvinden
Het horen van kinderen onder de 4 jaar
• Is de verklaring nodig voor het onderzoek?
• Is het kind in staat om een verklaring af te leggen?
• Laat een studioverhoorder met het kind een gesprek voeren over
iets dat het kind recentelijk heeft meegemaakt.
Meer informatie:
Politieacademie Nieuwsbrief ‘Horen jonge of verstandelijke getuigen’
September 2011
Landelijke Expertisegroep Bijzondere Zedenzaken
(LEBZ)
Postbus 3016
2700 KX Zoetermeer
[email protected]
[email protected]
06-29543262 of 06-50274269