Taalstrijd in de Oekraïne - Jan Germen Janmaat homepage

Geopolitiek
Taalstrijd in
de Oekraïne
Activisten eisen de
aanleiding voor de demonstraties was echter het verdrag dat de
president sloot met Rusland. De machtige oosterbuur zou kredieten aan Oekraïne verstrekken en tegen gunstige voorwaarden gas
leveren. Gelijktijdig schortte Janoekovitsj het associatieverdrag met
de Europese Unie op, vlak voordat het ondertekend zou worden.
Dit zette vooral veel kwaad bloed omdat mensen het interpreteerden als het doorsnijden van de banden met Europa. Toetreding
tot de EU leek verder weg dan ooit.
De demonstraties begonnen in november 2013 in Kiev en
liepen uiteindelijk uit de hand. In februari schoten veiligheidsdiensten met scherp op de demonstranten. Janoekovitsj was niet
bij machte de orde te herstellen en toonde zich opeens bereid
met de oppositie aan tafel te gaan om te praten over vervroegde
verkiezingen en een regering van nationale eenheid. Die overeenkomst is ondertekend door de ministers van buitenlandse zaken
van Duitsland, Frankrijk en Polen, maar niet door die van Rusland.
Twee dagen later bleek dat Janoekovitsj alle controle over politie
en veiligheidsdiensten verloren had. Het parlement zette hem
daarop af en schreef nieuwe verkiezingen uit voor 25 mei.
terugkeer van president
Janoekovitsj op het
Leninplein in Donetsk,
22 maart 2014.
Janoekovitsj werd president op basis van
democratische verkiezingen
Janoekovitsj vluchtte naar het oosten van het land en later naar
Rusland. Daar verklaarde hij ongrondwettelijk te zijn afgezet. Daar
heeft hij wel een punt mee, want de verkiezingen in 2010 zijn op
een eerlijke manier verlopen. Poetin heeft met name het punt van
ongrondwettelijkheid aangegrepen en verklaard dat de overeenkomst met de oppositie leidend had moeten zijn. Terwijl die niet
door Rusland ondertekend is. De correspondent van het NOSjournaal merkte dan ook op: “Beetje inconsequent van Poetin dat
hij dit nu aangrijpt om verklaren dat de nieuwe regering van de
Oekraïne niet legitiem is”.’
TAALW ET
‘Als onderdeel van een serie maatregelen heeft het parlement na
het afzetten van Janoekovitsj ook diens taalwet ongeldig verklaard.
geografie | mei 2014
Charkov
Dnjepropetrovsk
Donetsk
ROEMENIË
Etnische Oekraïeners:
vrijwel alleen Oekraïens sprekend
grotendeels Oekraïens sprekend
grotendeels Russisch sprekend
vrijwel alleen Russisch sprekend
Rusyns (Karpatische Oekraïeners)
Etnische Russen:
meerderheid etnische Russen
aanzienlijk aandeel etnische Russen
Overige etnische minderheden:
Roemenen en Moldaviërs
Hongaren
Bulgaren
IË
‘Viktor Janoekovitsj werd in 2010 president van de Oekraïne.
Gewoon, met eerlijke democratische verkiezingen. Maar tijdens
zijn regime groeide er onvrede over de slechte economische situatie en de corruptie van de Janoekovitsj-clan. De rechtstreekse
kiev
Lviv
AV
20
PR OTES TEN
RUSLAND
LD
G
erm Janmaat, sociaal geograaf en zeer bekend met de
Oekraïne, is uiterst verbaasd over de snelle escalatie.
‘Ik heb daar op allerlei plekken rondgelopen en er waren
politieke en taalkundige verschillen, maar ik had nooit gedacht
dat dit zou leiden tot het uiteenvallen van het land. Oekraïners en
Russen zijn nauwverwante volkeren, zeg maar als Nederlanders
en Vlamingen, en je verwacht dan niet het geweld, regionalisme
en separatisme dat we nu zien. Dat geeft te denken over gebieden
elders in wereld, waar nauwverwante volkeren wonen die ogenschijnlijk vreedzaam samenleven. Kennelijk kan het snel ontsporen en dat is verontrustend.’
Tsjernobyl
O
Ronald Kranenburg
POLEN
M
Na de Russische annexatie van de Krim wacht de Oekraïne gespannen op wat volgt. Ook in het
zuiden en oosten van het land wonen grote groepen Russisch sprekenden. Taal blijkt een grotere
splijtzwam in de samenleving te zijn dan velen voor mogelijk hielden, aldus Germ Janmaat.
150 km
WIT-RUSLAND
©2014 GEOGRAFIE & B.J. KÖBBEN
FOTO: VIKTORIA ISENKO / ANADOLU AGENCY / HH
Figuur 1: Etno-linguistische verdeling van de Oekraïne
Odessa
krim
RUSLAND
Simferopol
Sebastopol
Bron: naturalearth.com, wikipedia
Z w a r t e
Z e e
BULGARIJE
geografie | mei 2014
21
Figuur 2: Waar wordt het geld verdiend in de Oekraïne (2010)?
kiev
M
O
LD
ROEMENIË
AV
IË
Gemiddeld salaris (hryvnja/maand)
per oblast in 2010:
meer dan 3.000
1.850 – 3.000
1.500 – 1.850
minder dan 1.500
RUSLAND
Bron: wikipedia
Z w a r t e
Z e e
150 km
WIT-RUSLAND
POLEN
RUSLAND
©2014 GEOGRAFIE & B.J. KÖBBEN
Figuur 3: Waar wordt het geld uitgegeven (2010)?
Na de invoering van de nieuwe taalwet namen alle oblasten
(provincies) in het oosten en zuiden meteen het Russisch aan als
tweede taal.
Janoekovitsj’ taalwet gaat dus niet zo ver: voorheen was enkel
het Oekraïens als officiële taal geldig in het hele land. De nieuwe
taalwet maakt het Russisch geen tweede landstaal; het blijft een
regionale taal. Op nationaal niveau blijft het Oekraïens de enige
officiële taal.
De status als tweede officiële taal in bepaalde regio’s heeft
vooral gevolgen voor het onderwijs en voor de media. Deze
mogen in het oosten en zuiden ook Russisch gebruiken.
Het interessante is dat Aleksandr Toertsjinov, de nieuwe interimpresident van de Oekraïne, de ongeldigheidsverklaring van
Janoekovitsj’ taalwet nooit ondertekend heeft. Formeel is de taalwet van 2012 dus nog steeds van kracht. Toch is het feit dat het
Oekraïense parlement deze wet wilde afschaffen, door de Russen
op de Krim gebruikt om te verklaren dat hun mensenrechten
werden geschonden. Men moest volgens eigen zeggen dus wel
het heft in eigen handen nemen – in nauwe samenwerking met
Rusland.’
kiev
EC ONOM I E
M
O
LD
ROEMENIË
AV
IË
Publieke uitgaven per persoon
als percentage van het gemiddelde
(1.678 hryvnja), per oblast in 2010:
130 – 150%
110 – 130%
90 – 110%
70 – 90%
RUSLAND
Bron: www.slavorum.com
Z w a r t e
‘Wat je helemaal niet terugziet in de westerse berichtgeving is de
economische component die de spanningen in de Oekraïne verder opvoert. In het oosten van het land en in Kiev wordt het geld
verdiend (figuur 2) om de broek op te houden van de rest van de
Oekraïne. Economisch bezien vindt er een enorme herverdeling
plaats. De westelijke oblasten, waar de meest fanatieke Oekraïense
nationalisten zitten, zijn netto-ontvangers (figuur 3). De Russisch
sprekende regio’s verdienen dus het geld voor de hele Oekraïne.
Geen wonder dat mensen denken: “Wij onderhouden iedereen,
maar mogen niet onze eigen taal spreken – dat klopt niet”.’
Z e e
TAAL POL I TI EK
150 km
WIT-RUSLAND
POLEN
RUSLAND
kiev
ROEMENIË
IË
geografie | mei 2014
Figuur 4: Uitslag van de presidentsverkiezingen in 2010
AV
geografie | mei 2014
‘Het Oekraïens en het Russisch lijken ontzettend op elkaar. Samen
met het Wit-Russisch vormen ze de Oost-Slavische talen. Het
Wit-Russisch is op sterven na dood, mede doordat het niet wordt
ondersteund door Aleksandr Loekasjenko, de huidige president
van Wit-Rusland. In de Oekraïne ligt dat anders. Het Oekraïens
heeft veel te lijden gehad onder de Russische overheersing. Doordat de talen zo veel op elkaar lijken, hebben Russen nog steeds het
gevoel dat “die Oekraïners niet moeten zeuren”, dat ze toch medeRussen zijn die enkel een raar dialect spreken. Russen noemen
Oekraïners ook “Malorossi” (Kleinrussen). Veel Russen erkennen
niet dat Oekraïners een volk zijn.
Het Oekraïens is lange tijd een ongeschreven taal geweest. Pas in
de 19e eeuw groeit het nationaal bewustzijn onder de Oekraïners,
samen met dat van al die andere volkeren. Nationale identiteit is
een modern construct waar in de tweede helft van de 19e eeuw
intellectuelen in de Oekraïne begeesterd van raken: leraren, dichters, schrijvers, acteurs. Zij dragen het natiebesef uit en claimen dat
Oekraïens een eigen taal is en Oekraïners een eigen volk vormen.
Onder de liberale tsaar Alexander II (1855-1881) kan het
Oekraïens floreren. Zijn opvolger Alexander III (1881-1894) is
een stuk minder liberaal en zet juist de russificatie door. Hij verbiedt uitingen van nationaal besef; vooral de Polen en Oekraïners
lijden daaronder. Er mag niet meer worden gepubliceerd in het
Oekraïens, en theatervoorstellingen in het Oekraïens zijn verboden. Dit verandert pas in de jaren 20. Na de Eerste Wereldoorlog
woedt in Rusland de burgeroorlog tussen de Roden (bolsjewieken/
communisten) en de Witten (mensjewieken en Russische adel).
De bolsjewieken proberen het volk te paaien met populaire slogans:
LD
22
O EKRAÏENS
al het land voor de boeren, eind aan de oorlog, alle macht aan de
lokale raden (sovjets). Deze kretologie heeft effect en wordt later
ondersteund door maatregelen die neerkomen op positieve discriminatie van nationale minderheden in de Sovjet-Unie. Alle
minderheden krijgen hun eigen republiek waarbinnen ze, formeel
gesproken, politieke en culturele autonomie hebben. Zo ontstaat
in de jaren 20 de deelrepubliek Oekraïne, met het Oekraïens als
officiële taal.
Onder de bolsjewieken vinden massale alfabetiseringscampagnes plaats, en neemt het Oekraïens een enorme vlucht. Onder
Stalin blijven de republieken bestaan, maar er is wel sprake van
russificatie en centralisering. Het Oekraïens blijft de officiële taal,
O
Veel Russen erkennen niet dat
Oekraïners een volk zijn
niet van is gekomen – en die de banden met Rusland wil aanhalen.
Het centrale gedeelte stemt op een nationalistische kandidaat die
nauwere banden met het Westen voorstaat, het Russisch geen
andere status wil geven en een andere, meer nationalistische kijk
op de geschiedenis heeft. Viktor Joesjtsjenko, de held van de
Oranjerevolutie en president vóór Janoekovitsj, vond bijvoorbeeld
dat de hongersnood uit de jaren 30 een genocide was tegen het
Oekraïense volk: een behoorlijk vergaande uitspraak, waar historisch wel wat op af te dingen valt. Deze hongersnood was inderdaad kunstmatig, en georkestreerd door Stalin. Hij probeerde zo
de onafhankelijke boeren, koelakken, uit te roeien. Er waren heel
veel Oekraïners onder de onafhankelijke boeren, maar Oekraïners
namen ook deel aan de inbeslagname van graan. Je kunt dus niet
stellen dat de ingreep gericht was tegen het Oekraïense volk. Maar
Joesjtsjenko legde heel nadrukkelijk de schuld bij de communisten
als zijnde anti-Oekraïens.’
M
Deze stamt uit 2012 en werd niet enthousiast ontvangen in Europa.
De media benadrukten dat Janoekovitsj zo probeerde zijn achterban in het Russisch sprekende zuiden en oosten van het land aan
zich te binden. Daarmee raakte wat onderbelicht dat de taalwet
vrij gematigd is. In alle provincies van de Oekraïne waar meer dan
10% van de bevolking een andere taal spreekt dan het Oekraïens,
mag men deze taal uitroepen als officiële tweede taal. Dit heeft
vooral consequenties voor de provincies in het oosten en zuiden
waar veel Russisch sprekenden wonen. Maar ook voor gebieden
in het westen: Tsjernivtsi heeft een Roemeens sprekende minderheid en Transkarpatië een Hongaars sprekende (figuur 1, pag. 21).
‘Al spreken mensen in het oosten en het zuiden overwegend Russisch, en in het westen, het centrale deel en het noorden Oekraïens,
toch kent het land, anders dan België of Canada, nauwelijks eentalige gebieden. In het overwegend Oekraïens sprekende centrale
deel heb je stedelijke eilanden met Russisch sprekenden, zoals
Kiev. Ga je verder richting oosten en zuiden, dan neemt ook op
het platteland het aandeel Russisch sprekenden toe, maar het
blijven tweetalige gebieden. De enige uitzondering vormen de
Krim en het uiterste oosten (Donetsk, Loehansk en Charkiv),
waar Russisch wordt gesproken, en de zeven westelijke provincies
die vóór de Tweede Wereldoorlog bij Polen, Roemenië en het
latere Tsjecho-Slowakije hoorden. Die zijn eentalig Oekraïens,
ook de steden. Een nette federale oplossing zoals in België of
Canada is dus zo goed als uitgesloten.
Deze taalkundige verdeling is ook politiek van groot belang
(figuur 4). Bij de verkiezingen zie je steeds dat het oosten en zuiden
stemmen op een Russisch sprekende kandidaat die belooft het
Russisch tot tweede nationale taal te maken – wat er dus nog steeds
De Russisch sprekende regio’s verdienen
het geld voor heel Oekraïne
©2014 GEOGRAFIE & B J KÖBBEN
RUSLAND
(Donetsbekken) vormen het zwaartepunt van de economie in Oekraïne.
FOTO: VLADIMIR YAITSKIY
POLEN
©2014 GEOGRAFIE & B.J. KÖBBEN
Steenkool, staal en chemie in Donetsk en de omliggende regio Donbass
150 km
WIT-RUSLAND
Uitslag presidentsverkiezing
2010:
Janoekovitsj
Tymoshenko
Bron: wikipedia
RUSLAND
Z w a r t e
Z e e
23
Als de nacht valt
Bord voor annexatie van de Krim door Rusland
(rechts: de Russische driekleur) en tegen de nazi’s
(hakenkruis = het Westen). De tekst luidt:
‘Op 16 maart kiezen wij’.
De gedachte erachter is wel te begrijpen. De intelligentsia is benauwd dat het Oekraïens zal verdwijnen. Het statusverschil met
Russisch is bijzonder groot, Oekraïens wordt geassocieerd met het
platteland, baboesjka en djedoesjka (oma en opa) en geldt zeker
niet als de taal waarmee je vooruitkomt. De taal van de vooruitgang is het Russisch. De grondwet van 1996 bevestigt dat het
Oekraïens de enige officiële taal van het hele land is. Het Russisch
heeft de status van minderheidstaal.’
NIEUWE SERIE OVER
Stedelijk uitgaansleven
en surveillance
TOEKOM S T
24
Germ Janmaat is werkzaam aan het Institute of
Education van de University of London, waar hij zich
bezighoudt met de rol van onderwijs in identiteit en
burgerschap. In 2000 promoveerde hij als sociaal
geograaf aan de UvA op het proefschrift NationBuilding in Post-Soviet Ukraine: Educational Policy and
the Response of the Russian-speaking Population.
geografie | mei 2014
lles moet veilig, daarover zijn burgers, ondernemers en overheid het met elkaar eens.
Maar tegelijkertijd moet alles vrolijk en leuk en
wordt de stedelijke openbare ruimte gedomineerd
door festivals en evenementen. Ook een bruisend
nachtleven met een gevarieerd aanbod van restaurants, cafés en clubs is belangrijk in de huidige
concurrentiestrijd tussen steden. Om zich positief
in de kijker te spelen, moeten lokale autoriteiten
enerzijds de aantrekkelijkheid van de stad benadrukken en anderzijds de schaduwkanten bedwingen. Want uitgaan resulteert regelmatig in ongewenst gedrag, zoals rondhangende groepen,
lawaai, wildplassen, openbare dronkenschap,
bedreigingen, vernielingen en vechtpartijen.
Zulke incidenten zijn niet goed voor de reputatie
van het uitgaansleven en de stad. Om risico’s te
beheersen, worden steeds vaker preventieve maatregelen genomen, zoals ‘meer blauw’, particuliere
beveiligers en cameratoezicht. Gemeenten zetten
samen met ondernemers en politie in op een
beleid van ‘veilig uitgaan’ dat steunt op voorlichting, regulering, toezicht en repressie. Staat het
recht op een divers, spannend, bruisend stedelijk
uitgaansgebied onder druk vanwege economische belangen en veiligheidsoverwegingen? Of
kun je het toezicht zo inrichten dat stedelijke
uitgaansgebieden veilig en plezierig zijn?
In een reeks artikelen in Geografie nemen we
het stedelijke uitgaansleven onder de loep vanuit
het perspectief van bezoekers, politie en private
beveiligers, lokale overheden en ondernemers.
We geven antwoord op de vraag hoe en door wie
de stedelijke nacht wordt geconsumeerd, gestimuleerd en gereguleerd. Dit betekent aandacht
voor de opkomst van de nachteconomie, het uitgaansgedrag van jongeren, gevoelens van (on)
veiligheid, samenwerking tussen private en pu-
geografie | mei 2014
FOTO: ALPER ÇU UN
A
FOTO: IRINA VAN AALST
Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht
Cameratoezicht en veiligheid gaan voor velen hand in
hand, ook in de stedelijke nacht (hier: Groningen).
Maar wie bepaalt wat er met camerabeelden gebeurt?
Vooral tijdens het weekend zijn stedelijke uitgaans-
En wat is veilig en wat verdacht?
gebieden in trek (hier: de Witte de Withstraat in
Rotterdam). Wie is waar aanwezig? En wat verklaart het
Horecaondernemers en vooral uitsmijters (hier: het
bezoek aan specifieke voorzieningen en steden?
Rotterdamse Stadhuisplein) spelen een cruciale rol in de
regulering van de nacht. Zij handhaven (huis)regels die
een belangrijke stempel lijken te drukken op het karakter
van de uitgaansgebieden.
Binnensteden hebben zich steeds meer ontwikkeld
FOTO: MERLIJN HOEK
maar wie vooruit wil in de Sovjet-maatschappij moet Russisch
spreken. Zeker ten tijde van Chroesjtsjov. Onder Brezjnev wordt
het hele hoger onderwijs weer in het Russisch gegeven en er ontstaan steeds meer Russischtalige scholen in de Oekraïne. Ouders
willen immers hun kinderen een maatschappelijke voorsprong
geven. Eind jaren 80 gaat de helft van de schoolkinderen in de
Oekraïne naar een Russische school, terwijl etnische Oekraïners
70% van de bevolking uitmaken.
Ten tijde van de perestrojka, die in de Oekraïne pas in 1989
begint, komen er vrije verkiezingen waarbij Leonid Kravtsjoek als
winnaar uit de bus komt.
De oude taalwet uit 1989, die van kracht was vóór Janoekovitsj’
wet in 2012, stamt nog van voor de onafhankelijkheid van de
Oekraïne. Deze wet bepaalde dat al het onderwijs plaatsvond in
het Oekraïens, maar dat nationale minderheden scholen mochten
hebben waarop in hun taal werd lesgegeven. Veel scholen moesten
echter van het Russisch overstappen op het Oekraïens. Dat ging
via een ingenieus uitfaseerplan. De scholen in Oekraïne bieden
basis- en het eerste deel van het voortgezet onderwijs aan in klas
1 tot en met 11. Klas 1 in een Russische school kreeg na invoering
van de wet in 1989 enkel nog onderwijs in het Oekraïens, het jaar
daarop klas 1 en 2 enzovoort, zodat na elf jaar de hele school les
kreeg in het Oekraïens. Hiermee werd ouders dus de mogelijkheid
ontnomen zelf te kiezen in welke taal hun kinderen onderwijs
kregen. Nog radicaler was de volledige overschakeling van het
hoger onderwijs op het Oekraïens, behalve in de Krim. In Donetsk,
Odessa, Charkiv enzovoort moesten alle instellingen voor hoger
onderwijs binnen tien jaar volledig overschakelen op het Oekraïens.
Irina van Aalst
FOTO: IRINA VAN AALST
Wil je als staat overleven in Oost-Europa,
erken dan de taal van minderheden
‘Het is goed dat de nieuwe taalwet van Janoekovitsj uit 2012 nog
van kracht is. Dat geeft de mensen in het oosten en zuiden iets
meer het gevoel dat ze ertoe doen en worden gerespecteerd. In
het verleden werd steeds een van de talen bevoordeeld boven de
ander. Er moet een oplossing komen die enerzijds de legitieme
taaleisen van de bevolking in het oosten respecteert en anderzijds
niet leidt tot een verder taalverlies van het Oekraïens. Dat is
natuurlijk heel erg lastig.
Dat gerespecteerd worden zit ook in het omgaan met de
geschiedenis. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 zijn
in de Oekraïense schoolboekjes zowel de Duitsers ten tijde van
de Tweede Wereldoorlog als de Russen “bezetters” geworden die
de Oekraïners ervan weerhielden een vrij land te worden. Voor
Russen en veel Russisch sprekende Oekraïners is het uitermate
pijnlijk dat de veteranen van het Rode leger, die zij zien als helden
en bevrijders, nu in de Oekraïne worden afgeschilderd als bezetters. De guerrillastrijders van het Oekraïens Opstandig Leger
geleid door Stepan Bandera in de jaren 1943-44 in het westen van
de Oekraïne worden tegenwoordig opgehemeld als de ware vrijheidsstrijders, alsof ze een vrij en democratisch Oekraïne voorstonden, in plaats van een fascistisch Oekraïne. Mensen uit het
zuiden en oosten delen deze visie niet. Voor hen waren het
allemaal fascisten die aan de kant van de nazi’s vochten.
Afscheiding van het oosten en het zuiden blijft een grote dreiging. De jongeren moeten overigens niets hebben van Russische
inmenging, omdat ze doorhebben dat het leven in Rusland minder
vrij is. Ze zijn daarom overwegend pro-Oekraïens. Vooral de
oudere generaties denken echter “Als de Krim naar Rusland kan,
waarom wij dan niet?” Het parlement van de Oekraïne moet snel
de taalwensen van deze mensen inwilligen. Het verminderen van
gevoelde verschillen tussen Russisch en Oekraïens sprekenden is
de enige manier om het land bijeen te houden.’ •
tot nachtelijke uitgaanscentra (hier: de Melkweg in
Rotterdam); oude fabrieksgebouwen zijn omgebouwd
tot discotheek of poppodium. Hoe zijn deze ontwikkelingen te verklaren en welke veronderstellingen liggen
hieraan ten grondslag?
blieke beveiligers, de praktijk van het cameratoezicht en de effecten van maatregelen in het
veilig uitgaansbeleid.
De artikelen zijn gebaseerd op een grootschalig onderzoeksproject ‘Surveillance in de
stedelijke nacht. De sociaal-ruimtelijke effecten
van cameratoezicht in stedelijke uitgaansgebieden’ in 2009-2013, gefinancierd door de
Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk
Onderzoek (NWO). Het doet verslag en bouwt
voort op resultaten in internationale publicaties
en congrespapers. •
25