De koffieketen doorgelicht - Oxfam

Wie heeft de macht?
DE KOFFIEKETEN
DOORGELICHT
>
tussenhandelaar
DOMINANTE SPELERS
• Ecom
• Neumann Gruppe
• Louis Dreyfus
• Volcafe-ED&F Mann
• Kraft
• Nestlé
• Procter & Gamble
• D.E Master Blenders 1753
• Tchibo
>

internationale
handelaar
>
transporteur
verwerkingsfabriek
>
>
catering
verwerkingsfabriek
Om de bonen van de schil, het
vruchtvlees en het zogenaamde
perkamentvlies (parchement) te
ontdoen, bestaan twee methodes.
Bij de natte methode gaan de
bessen kort na het oogsten naar
een wasstation waar ze worden
ondergedompeld in water. Hier
gebeurt een eerste selectie
omdat de niet rijpe bessen komen
bovendrijven. Na de eerste selectie
worden de bonen ontdaan van de
schil en het vruchtvlees.
Dit gebeurt met een vaak met de
hand aangedreven pulpmachine.
Daarna worden de bessen opnieuw
gewassen en gefermenteerd (een
soort gistingsproces). Eens uit het
water worden ze op droogbedden
gelegd om te drogen in de zon.
Uiteindelijk worden de koffiebonen
verzameld en in bulk getransporteerd
naar een verwerkingsfabriek. Hier
aangekomen passeren de bonen
door een molen of pelmachine om
hen van het laatste perkamentvlies
te ontdoen. Vanaf dan spreekt men
van groene koffie.
groene koffie
Historisch gezien hebben vier
partijen een belangrijke rol
gespeeld in de wereldwijde
productieketen van koffie. Als
eerste schakel in de keten
hebben boeren uiteraard altijd
een belangrijke rol gespeeld.
Tot midden jaren ‘90 golden de
zogenaamde Marketing Boards als
belangrijke tweede speler. Nog
een stap verderop treffen we de
internationale handelaars aan.
Zij kopen koffie van verschillende
soorten en origine aan en verkopen
die door aan de vierde belangrijke
partij in de keten: de grote
koffiebranders.
Zij verpakken de koffie en verkopen
die onder eigen merknaam
verder aan de supermarkten.
Algemeen gesproken hebben de
internationale koffiebranders in de
afgelopen jaren hun machtspositie
in de keten fors uitgebreid ten
koste van de andere actoren.
Koffie groeit enkel in de landen
die zich bevinden tussen
de Kreeftskeerkring en de
Steenbokskeerkring. Er wordt zo
goed als geen koffie geteeld in of
geëxporteerd uit de OESO-landen
(Organisatie voor Economische
Samenwerking en Ontwikkeling).
Deze landen domineren wel de
koffie-import.
Het grote verschil in inkomen en
welvaart tussen importerende
en exporterende landen leidt tot
een belangrijk onevenwicht in de
koffiebrander
consument
retail
Gereffi G., Lee J., 2012, Why the World Suddenly Cares About Supply Chains, Jounral of
Supply Chain Mangagement, 48(3), pp. 24-32, www.cggc.duke.edu/pdfs/jscm3271.pdf;
Kaplinsky R., 2004, Competitions Policy and the Global Coffee and Cacao Value Chains,
UNCTAD Conference Paper, www.uky.edu/~tmute2/geography_methods/readingPDFs/
Kaplinsky-Competition-policy-and-global-value-chains.pdf
2 FAO, 2009, Cocoa and Coffee Valu Chains In West and Central-Africa: Constraints and
Options for Revenu-Raising Diversification, New York: AAACP Paper Series,
www.fao.org/fileadmin/templates/est/AAACP/westafrica/FAO_AAACP_Paper_
Series_No_3_1_.pdf
1
Koffiebes/perkamentkoffie
Actoren in de koffieketen
>
kleinschalige
producent
DOMINANTE SPELERS
>
>
>
Wie bepaalt de prijs en verloning en
wie heeft zich hiernaar te schikken?
Wie is de gezagvoerder of meester
in de keten (de zogenaamde chain
governor)? 1 Kortom: wie heeft de
>
>
coöperatie
Het productieproces van koffie is
zeer arbeidsintensief. Omdat de
koffieplant onrijpe groene bessen,
rijpe rode bessen en overrijpe bessen
op het zelfde moment kan dragen,
is plukken met de hand de meest
aangewezen oogstmethode. Elke
koffiebes bevat twee koffiebonen.
Om fermentatie van de bessen
te voorkomen moet men zo snel
mogelijk (uiterlijk 24 uur) na het
plukken beginnen met de eerste
verwerking. 2
Daarom nemen boeren of coöperaties
deze eerste stappen in het verdere
verwerkingsproces idealiter zelf op
zich.
De koffieplant is een tropische
plantensoort en heeft specifieke
condities nodig om optimaal te
groeien. We onderscheiden twee
grote koffievariëteiten: de arabica en
robusta. De arabica (ongeveer 85-90
procent van de globale productie) is
mild en aromatisch van smaak, terwijl
>
DE KOFFIEKETEN DOORGELICHT • Oxfam-Wereldwinkels 2013
DE GLOBALE KOFFIEKETEN
kleinschalige
producent
Het belang van koffie
Bij de droge methode worden de
bessen enkele dagen gedroogd
in de zon alvorens ze naar de
verwerkingsfabriek gaan waar ze
ontdaan worden van zowel schil,
vruchtvlees en perkamentvlies.
koffiebonen / gemalen koffie /
oploskoffie
Oxfam-Wereldwinkels 2013 • DE KOFFIEKETEN DOORGELICHT
en probeert de sleutelactoren te
benoemen.
Wie speelt welke rol in de keten? Aan
welke voorwaarden moet voldaan zijn
om te kunnen meespelen in de keten?
>
2
Een ketenanalyse brengt de verdeling
van macht en inkomen/ toegevoegde
waarde binnen de keten in kaart
de robusta (10-15 procent van de
wereldproductie) veelal een bittere
smaak geeft.
Koffie is een belangrijk exportproduct
voor ontwikkelingslanden. De
handel in koffie is een grote
bron van buitenlandse deviezen.
Daarnaast zijn ongeveer
25 miljoen kleinschalige
landbouwers afhankelijk van
koffie als voornaamste bron van
tewerkstelling en inkomsten.
Het belang van die kleine boeren
kan moeilijk onderschat worden:
samen zijn zij verantwoordelijk
voor ongeveer 80 procent van de
globale koffieproductie. De overige
20 procent komt van grootschalige
plantages.
DE KOFFIEKETEN
DOORGELICHT
Wie heeft de macht?
macht om processen in de keten
naar zijn hand te zetten?
3
DE KOFFIEKETEN DOORGELICHT • Oxfam-Wereldwinkels 2013
Binnen dit systeem van gereguleerde
koffiehandel traden Marketing Boards
in veel exporterende landen op
als bemiddelaar of tussenpersoon
tussen producentengroepen en
globale koffiehandelaars. Veelal
hadden deze Marketing Boards
zowel een link met het Ministerie van
Landbouw of Handel van het land
waarin ze actief waren, als met lokale
producentengroepen. Zij kochten de
koffie bij coöperaties op, verleenden
vergunningen aan producenten,
verrichtten kwaliteitscontroles
en verhandelden op hun beurt de
koffie aan koffiehandelaars. Door via
internationale akkoorden een hoge
en stabiele prijs aan de producenten
te garanderen en hen af te schermen
van de negatieve effecten van
prijsvolatiliteit, functioneerden de
Marketing Boards in zekere zin als een
vorm van buffermacht. 3
Verschuivingen in de
machtsbalans
Onenigheid tussen de verschillende
deelnemers van de ICO leidde er
in 1989 toe dat het Koffieakkoord
werd opgeblazen. De Internationale
Koffie Organisatie bestaat vandaag
nog, maar heeft weinig of geen
instrumenten meer om in te grijpen op
dollarcent per pond 4
MACHTSBALANS IN DE KOFFIEKETEN (<1992)
Macht bij
Marketing
Boards
Kleinschalige producent
koffiebessen
droge methode
natte methode
perkamentkoffie
BURUNDI VERLIEST GREEP
OP KOFFIE-INKOMSTEN
De Burundese staat heeft lange
tijd een grote rol gespeeld in
de economische sectoren van
het land. In overleg met de
Wereldbank en het International
Monetair Fonds (IMF) werd in
1992 een privatiseringsplan
opgesteld om het aandeel van de
staat in publieke bedrijven terug
te dringen. Door het uitbreken
van de burgeroorlog in 1993 liet
de uitvoering van het plan in vele
sectoren op zich wachten. Ook in
de koffiesector.
verwerking
groene koffie
koffiebrander
koffiebonen
gemalen koffie
de internationale koffieprijzen. Met de
Structurele Aanpassingsprogramma’s
(SAP’s), die sterk gedreven werden
door een agenda van liberalisering
en deregulering, kwam er begin jaren
’90 in veel ontwikkelingslanden ook
een einde aan de nationale Marketing
Boards.
Koffie is verantwoordelijk voor
ongeveer 80 procent van alle
exportopbrengsten van het land
en vormt de belangrijkste bron
van inkomsten voor ongeveer
750.000 families (ongeveer
55 procent van de Burundese
populatie). Onder vernieuwde
druk van de Wereldbank
kwam de privatisering van de
koffiesector in 2008 echter
in een stroomversnelling. De
Wereldbank koppelde mogelijke
financiële steun voor publieke
gezondheidszorgprogramma’s
oploskoffie
De grote volatiliteit van koffieprijzen
op de wereldmarkt wordt
veroorzaakt door een samenspel van
verschillende factoren (het weer, de
klimaatverandering, conflicten en
speculatie op de koffiebeurzen).
aan versnelde hervormingen in
de koffiesector. Belangrijkste
eis was dat noodzakelijke
publieke infrastructuur - 133
publieke wasstations en
pellerijen - aan buitenlandse
investeerders zouden worden
verkocht. Hierdoor verloren de
koffietelers de directe toegang
tot het verwerkingsproces.
Voorheen stond de Coffee Board
Of Burundi (OCIBU) in voor zowel
het oogsten, verwerken als
verhandelen van het merendeel
van de geproduceerde koffie. Zij
namen ook de kwaliteitscontrole
op zich. Door zelf de verwerking
en kwaliteitscontroles te
organiseren wisten koffietelers
voor de hervormingen 72 procent
van de verkoopsprijs te vangen.
Sinds de hervormingen wordt
echter nog slechts 5 procent
van de koffie ter plaatse
verwerkt. De belangrijkste
waarde toevoegende activiteiten
hebben zich dus verplaatst
naar buitenlandse handen
waardoor de koffietelers heel wat
potentiële inkomsten mislopen. 5
De referentieprijzen worden nu
bepaald op de beurs in New York
(The New York Coffee, Sugar and
Cocoa Exchange) voor arabicakoffie
en in London (London International
Financial Futures and Options
Exchange) voor robustakoffie.
Kaplinsky R., Ibidem.
https://www.theice.com/productguide/ProductSpec.shtml?specId=15#data
5 De Schutter O. & Lumina C., 2013, World Bank-led privatization of Burundian coffee
industry must not repeat errors of the past” – UN experts warn,
www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=13246&LangID=E
3
Na een periode van hoge koffieprijzen
(ruwweg tussen 2008 en 2011) zijn de
prijzen momenteel weer in dalende
lijn.
4
Oxfam-Wereldwinkels 2013 • DE KOFFIEKETEN DOORGELICHT
4
koffieketen. Waar de koffieprijzen
slechts een marginale impact hebben
op de welvaart in importerende
landen, zijn ze kritiek voor de
welvaart van exporterende landen.
De erkenning van dit onevenwicht
leidde begin jaren 1960 tot de
oprichting van de Internationale
Koffie Organisatie (ICO). In 1962
onderhandelden de exporterende en
importerende landen binnen de ICO
voor het eerst over een Internationaal
Koffieakkoord. Dit akkoord zorgde
ervoor dat de handel in koffie tot 1989
strikt gereguleerd werd. Binnen het
akkoord werd een richtprijs voor koffie
afgesproken en werden exportquota
vastgelegd voor alle producerende
landen. Om het probleem van
overaanbod te voorkomen verbonden
de exporterende landen zich ertoe
om niet meer te uit te voeren
dan hun respectievelijke quota
toelieten. Wanneer de internationale
koffieprijzen echter boven de
richtprijs uit stegen, werden de
quota versoepeld. Bij een daling
onder de richtprijs werden de quota
verstrengd.
5
te concurreren met grote internationale
handelaars en waren dus gedoemd
om te verdwijnen of zich te associëren
met de internationale handelaars. Ook
enkele van de grote koffiebranders
(bijvoorbeeld Nestlé & Kraft) kopen in
toenemende mate rechtstreeks aan in
de producerende landen. 9
Op die manier trachten ze zowel de
internationale handelaars als de lokale
tussenhandelaars te omzeilen.
MACHTSBALANS IN DE KOFFIEKETEN (>200O)
Kleinschalige producent
koffiebessen
droge methode
Nood aan organisatie
natte methode
perkamentkoffie
6
Macht bij
internationale
handelaars
en grote
koffiebranders
groene koffie
koffiebrander
koffiebonen
gemalen koffie
Het einde van het Internationale
Koffieakkoord en het ontmantelen van
de meeste Marketing Boards heeft de
machtsbalans in de koffieketen sterk
gewijzigd. Actoren stroomafwaarts
in de keten hebben hun macht
aanzienlijk uitgebreid ten opzichte
van producenten, lokale handelaars
en overheden van de producerende
landen. Dit ging vaak gepaard met
lagere en sterk volatiele koffieprijzen,
en een toenemend deel van de
toegevoegde waarde die achterblijft in
de consumerende landen. 6
We stellen dus een groeiende
asymmetrie in de koffieketen vast:
langs producentenzijde valt een
toenemende fragmentatie waar te
nemen, terwijl langs koperszijde een
toenemende concentratie plaatsvindt
7. De koffiehandel wordt vandaag dan
ook in belangrijke mate gedomineerd
oploskoffie
door een beperkt aantal internationale
handelaars en enkele koffiebranders:
slechts vier spelers – ECOM, Neumann
Gruppe, Louis Dreyfus en VolcafeED&F Man – controleren vandaag 40
procent van de globale handel in koffie,
terwijl de vijf grootste koffiebranders
- Kraft, Nestlé, Procter & Gamble,
D.E Masterblenders 1753 en Tchibo –
samen de helft van de wereldmarkt
en zelf 85 procent van de Europese
markt controleren. Nestlé is bovendien
wereldmarktleider wat betreft
oploskoffie met een marktaandeel
van ongeveer de helft van de globale
handel. 8
Een dergelijke graad van concentratie
laat zich niet enkel voelen op het
globale niveau maar vertaalt zich
ook steeds sterker op lokale niveaus.
Lokale handelaars of opkopers
beschikken over te weinig fondsen om
Een slechte toegang tot informatie
over prijzen of markten maakt dat
boeren die niet georganiseerd zijn in
een coöperatie vaak overgeleverd zijn
aan de gratie van lokale of machtige
opkopers.
Ponte S., 2002, The ‘Latte Revolution’?
Regulation, Markets and Consumption
in the Global Coffe Chain, World Development, 30(7), pp. 1099-1122, http://
my.ewb.ca/site_media/static/attachments/threadedcomments_threadedcomment/42867/The%20Latte%20
Revolution%20-%20Regulation%20markets%20and%20consumption%20in%20
the%20global%20coffee%20chain.pdf
7 Kaplinsky, Ibidem.
8 Fairtrade Foundation, 2012, Powering up
Smallholders to Make Food Fair, p. 26,
www.fairtrade.org.uk/includes/documents/cm_docs/2013/F/FT_smallholder%20report_2013_lo-res.pdf ; Fairtrade
Foundation, 2012, Fairtrade and Coffee,
p. 10,
www.fairtrade.org.uk/includes/documents/cm_docs/2012/F/FT_Coffee_Report_May2012.pdf
9 Kaplinksy R., Ibidem & Ponte S., Ibidem
6
2002-2003:
Maak tijd voor eerlijke
koffieprijzen
Op 24 april 2002 lanceerde OxfamWereldwinkels haar campagne
tegen lage koffieprijzen. Op dat
moment maakt de koffiesector
een ware crisis door met
absolute bodemprijzen voor
koffietelers. De actie vond plaats
op een erg symbolische plek: de
hoofdzetel van Douwe Egberts
België in Grimbergen. Onder
luid tromgeroffel klommen zes
actievoerders op het dak van
Douwe Egberts en hingen een
spandoek op met de slogan
“failliet koffieboeren=winst
multinationals”. Met de actie
wilde Oxfam-Wereldwinkels de
koffie-industrie aanzetten om
mee haar verantwoordelijkheid op
te nemen door boeren een eerlijke
kostendekkende prijs te betalen.
De actie liep uiteindelijk tot 24
januari 2003 met de voorstelling
van 126.126 handtekeningen om
de eis kracht bij te zetten. Het
aantal handtekeningen verwees
daarbij naar de minimumprijs
die Oxfam-Wereldwinkels aan
de eigen koffieboeren betaalde:
126 dollarcent voor een pond
koffie. De campagne kaderde
bovendien binnen de ruimere
handelscampagne “Make Trade
Fair” van Oxfam International.
Met die campagne wilde Oxfam
de aandacht vestigen op het
belang van eerlijke handelsregels.
“Voor elke dollar hulp die
industrielanden aan de Derde
Wereld geven, stelen ze er twee
door oneerlijke handel”, zo luidde
de aanklacht. Bovendien klaagde
Oxfam aan dat industrielanden
niets deden aan de lage
grondstofprijzen. Die jagen tal van
boeren in ontwikkelingslanden in
de armoede maar leveren grote
ondernemingen wel superwinsten
op.
2007-2008:
Afrika Koffie Forum
Op 26 en 27 april 2007 brengt
Oxfam-Wereldwinkels de
Afrikaanse koffiewereld samen in
Gent voor een Afrika Koffie Forum.
Een twintigtal afgevaardigden
uit de Afrikaanse koffiesector
zakken af naar Gent om te
discussiëren over de toekomst
van de Afrikaanse koffie.
Zowel vertegenwoordigers van
producentengroepen als van
politieke boerenorganisaties
waren aanwezig. Reden voor
het congres is het feit dat veel
Afrikaanse landen extreem
afhankelijk zijn van koffie
maar tezelfdertijd nauwelijks
gehoord worden binnen de
Internationale Koffie Organisatie
(ICO), het belangrijkste
intergouvernementele orgaan
voor koffie. Via het forum
wil Oxfam-Wereldwinkels de
koffiepartners helpen hun
netwerken te versterken. Op die
manier wordt de stem van de
kleine producenten versterkt en
krijgen zij mogelijks meer gewicht
binnen internationale fora zoals
het ICO. Op het moment van het
Forum wordt binnen de ICO ook
onderhandeld over een nieuw
koffieakkoord (ICA).
Daarom plaatst OxfamWereldwinkels twee weken
later, op de Internationale
Dag van de Fair Trade (12 mei)
koffietafels in verschillende
Vlaamse steden en gemeentes.
Die koffietafels moeten de eisen
van het Oxfamrapport ‘Grounds
for Change’ kracht bijzetten.
Dat rapport eist onder andere
dat koffieproducenten een
prominentere plaats krijgen aan
de onderhandelingstafel van het
ICO. Het vestigt ook de aandacht
op de rol van het ICO inzake
duurzame koffieproductie.
In 2008 en 2010 organiseert
Oxfam-Wereldwinkels
opvolgingsmeetings in de OostAfrikaanse koffieregio. In Kampala
(Uganda) en Mombasa (Kenya)
verzamelden de verschillende
boerengroepen, onderzoekers,
’ngo’s en experten, onder andere
vanuit de Europese Commissie,
om tot een gezamenlijk actieplan
te komen in de koffieketen. Omdat
het Koffieakkoord in september
2007 was goedgekeurd, focusten
de vragen van de koffieboeren
zich vanaf 2008 voornamelijk op
het versterken van hun stem in de
koffieketen.
Oxfam-Wereldwinkels 2013 • DE KOFFIEKETEN DOORGELICHT
DE KOFFIEKETEN DOORGELICHT • Oxfam-Wereldwinkels 2013
verwerking
Vandaag moeten kleine boeren hun
koffie meestal verkopen aan lokale
opkopers of tussenhandelaars die
vaak in onderaanneming werken
van de grote verwerkingsfabrieken
of geassocieerd zijn met de
internationale handelaars of grote
koffiebranders. Het zijn ook veelal
zij die de koffie vervoeren naar
de verwerkingsfaciliteiten. Na de
verwerking van de koffiebonen tot
zogenaamde groene koffie verkoopt
een lokale exporteur de koffie door
aan de internationale handelaars.
Zij zullen de koffie doorverkopen aan
de grote koffiebranders die hem op
zijn beurt weer doorverkopen aan
de supermarkten waar de meeste
eindconsumenten hun pakje koffie
aanschaffen.
KOFFIECAMPAGNES OXFAM-WERELDWINKELS
DOOR DE JAREN HEEN
7
DE KOFFIEKETEN DOORGELICHT • Oxfam-Wereldwinkels 2013
motivatie en gedrevenheid onder de
werkkrachten van toen, is gebleven.
De coöperatie telt vandaag ongeveer
4.500 leden. Hun passie voor koffie is
spectaculair.
Lake Kivukoffie
De ‘Lake Kivukoffie’ van OxfamWereldwinkels is een uitzonderlijk
kwaliteitsvolle, single origin koffie (fully
washed arabica), afkomstig van twee
partners van Oxfam-Wereldwinkels uit
de Kivustreek in Congo: SOPACDI en
Agricole Muungano.
Oxfam-Wereldwinkels biedt producentengroepen daarom de nodige ondersteuning
zodat ze hun organisatie en hun netwerk
kunnen versterken. Daarnaast faciliteert
Oxfam-Wereldwinkels training voor de
producentengroepen, o.a. op het vlak van
marktinformatie, marketing en kwaliteit en
duurzame productie. Ten slotte wordt er ook
naar toegang tot alternatieve financiering
gezocht.
K Oxfam, 2002, Ibidem.
FAO, 2009, Ibidem. ; Oxfam, 2002, Mugged. Poverty in your coffee cup,
www.oxfamamerica.org/files/mugged-full-report.pdf
10
11
Nochtans is het door de
jarenlange conflicten in Congo
voor koffieproducenten in de
Kivustreek bijzonder moeilijk
koffie te produceren, laat staan te
exporteren. De onstabiele toestand
van de regio verhindert hen toegang
tot (internationale) kredieten en tot
certificering (wegens het gebrek
aan financiële middelen en/of het
feit dat certificeringsorganisaties
zich niet willen engageren uit
onzekerheid over de veiligheid van
hun vertegenwoordigers). 12
De koffieproducenten hebben vaak
weinig andere mogelijkheden dan
hun koffie aan te bieden aan het
beperkt aantal opkopers dat in deze
regio actief is. Veel handelaars laten
deze streek links liggen omwille
van de gebrekkige infrastructuur
en de blijvende oorlogsdreiging. Om
aan deze situatie te ontsnappen,
richten de producenten hun blik
naar buurland Rwanda. De koffieprijs
is er altijd beter geweest dan in
Congo. Noodgedwongen steken ze
’s nachts in gammele bootjes het
Kivumeer over, de kortste weg naar
Rwanda, om er hun koffiebonen te
laten verwerken tot “Rwandese”
koffie. Voor de komst van Agricole
Muungano ondernamen ook de
huidige leden van de coöperatie
deze onveilige tocht. Tijdens deze
nachtelijke tochten zijn over de jaren
heen heel wat ongelukken gebeurd.
Veel leden van de coöperatie
vandaag zijn dan ook weduwen.
Bijkomend probleem is dat de boeren
hun koffiebessen binnen de 6 uur
naar het wasstation van de coöperatie moeten kunnen brengen, anders
gaat de kwaliteit te sterk achteruit.
Koffieproducenten die hun koffiebessen niet tijdig aan de coöperatie
kunnen leveren, worden gedwongen
hun koffie zelf te verwerken met als
gevolg een lagere kwaliteit en dus
ook een lagere prijs bij verkoop.
BTC, 2012, ‘Eerlijke handel in conflictgebieden’, p.31, www.befair.be/sites/
default/files/all-files/brochure/Zones_
de_conflit_NL_Up_2013_Web.pdf
12
Sopacdi
Muugnano
Agricole Muungano
De coöperatie Agricole Muungano
is een jonge organisatie, opgericht
in 2009 in Zuid-Kivu aan de oevers
van het Kivumeer. Ondanks de
(tot nu toe) beperkte middelen en
ondersteuning, is ze er dankzij haar
brandende ambitie wel in geslaagd
om op korte termijn exportwaardige
koffie te produceren. De leden halen
hun oogst voornamelijk van een
oude koffieplantage uit de tijd van
de kolonisatie. De grond behoorde
in de koloniale tijd toe aan een Belg,
die hem in zijn testament naliet aan
zijn tien beste medewerkers. De
Oxfam-Wereldwinkels 2013 • DE KOFFIEKETEN DOORGELICHT
8
Door een gebrek aan voldoende was- en
droogtafels of de nodige opslag- en
transportmogelijkheden, hebben veel
boeren weinig onderhandelingsmarge om
een hogere prijs te bedingen. Als boeren de
eerste verwerking van de koffiebes (wassen, ontpulpen en drogen) zelf voor hun
rekening nemen, kunnen zij de kwaliteit
van hun koffie aantonen en eventueel
een betere prijs onderhandelen. Als ze de
koffie echter in zijn ruwe besvorm moeten
verkopen, hebben ze zich veelal te schikken naar de prijs die de lokale opkoper
wenst te bieden. Hierbij geldt de beperkte
tijd vooraleer de smaak en kwaliteit van
de koffiebonen wordt aangetast als extra
limiterende factor. Het zou lucratiever en
gezonder zijn als boeren hun koffie zelf tot
bij de verwerkingsfaciliteit brachten maar
veel van hen beschikken over te weinig
koffie om de kosten van de pick-up truck
te dragen en zijn te ver verwijderd van de
verwerkingsfaciliteit om de koffie zelf tot
daar te brengen. 10
Zij hebben weinig andere keus dan de
lagere prijs die door de tussenhandelaars
geboden wordt, te aanvaarden. We kunnen
dus spreken van een erg ongelijke machtsstrijd: de onderhande-lingsmacht van
kleinschalige boeren is klein of onbestaand
vergeleken met de macht van de dominante
ondernemingen in de keten. Zij hebben de
mogelijkheid om koffie uit verschillende
regio’s en landen aan te kopen (en als dusdanig boeren tegen elkaar uit te spelen).
Bovendien kunnen ze hun marktmacht
aanwenden om de prijzen laag te houden.
Kleinschalige boeren opereren daarentegen
in afgelegen en geïsoleerde gebieden met
weinig toegang tot kredieten, transport of
informatie over prijzen en markten. 11
Zij moeten zich al te vaak neer leggen bij de
prijs die de handelaar of verwerker die hun
koffie komt kopen, biedt. Om zich hiertegen
te verzetten, hebben kleinschalige producenten er alle baat bij zich te organiseren in
een sterke boerenorganisatie of coöperatie.
Zo kunnen ze gezamenlijk investeren om
hun oogst te transporteren naar de haven,
of kunnen ze sterker als groep onderhandelen over de prijs met de opkopers.
9
grens. Haar centrale doelstelling is
het verbeteren van de levensomstandigheden van de kleine koffieproducenten in de regio. De bodem, het
klimaat en de hoogte van de streek
(boven 1460 meter) vormen de ideale
ingrediënten voor een hoogwaardige
arabicakoffie.
10
Foto: Tim Dirven
DE KOFFIEKETEN DOORGELICHT • Oxfam-Wereldwinkels 2013
SOPACDI bouwt haar afzetmarkt beetje bij beetje uit. Onder meer dankzij
de steun van Oxfam-Wereldwinkels
en Alterfin (zie lager) is de coöperatie er wel in geslaagd Fairtrade- en
biogecertificeerd te worden, wat haar
toelaat haar markten verder te diversifiëren. De internationale spelers
erkennen het werk dat SOPACDI heeft
verricht en zien het belang in van
deze initiatieven in een van de meest
fragiele regio’s ter wereld. 13
De grotere afzetmarkt vertaalde
zich ook in een steeds hoger aantal
geïnteresseerde koffieproducenten
uit de regio en dito leden. Waar ze
van start ging met enkele honderden,
heeft de coöperatie vandaag al meer
dan 5.000 leden.
“Ik heb tien kinderen. Mijn man is overleden in 1997, toen hij onze koffieoogst
naar Rwanda bracht over het Kivumeer. Hier in Congo kreeg hij een veel te lage
prijs voor de bonen. Hij is met de boot vertrokken en toen een onweer toesloeg,
is hij verdronken.”
Josephine Nabunane, 56 jaar, lid van Agricole Muungano
De komst van de coöperatie betekent
voor de producenten een wereld van
verschil. Via de coöperatie krijgen de
koffieproducenten een alternatief
kanaal om hun koffie te verkopen
(o.a. aan Oxfam-Wereldwinkels).
Daarnaast onderhandelt de coöperatie collectief over de prijzen met de
handelaars.
kan betekenen voor de gewapende
conflicten waaronder de regio nog
steeds lijdt. Vroeger was er voor de
soldaten en rebellen geen andere
toekomst dan te blijven vechten.
Vandaag kan een gezonde koffiesector hen misschien overtuigen terug te
keren naar de landbouw.
Zo zijn de producenten niet langer
overgeleverd aan de tussenhandelaars die de boeren een te lage prijs
geven. Nu kunnen de producenten
opnieuw hun brood verdienen met de
koffieteelt. Jean-Baptiste Defalque,
voorzitter van Agricole Muungano,
gelooft dat dit zelfs een uitweg
SOPACDI
De coöperatie SOPACDI (Solidarité
Paysanne pour la promotion des Actions Café et Développement Intégral)
werd in 2003 opgericht in Minova, op
een boogscheut van de Rwandese
Het parcours dat SOPACDI rijdt is in
de gegeven omstandigheden ronduit
indrukwekkend: op drie jaar tijd
konden ze de verkoop van hun koffie
bijna verviervoudigen (van 80 ton in
2010 naar 380 ton in 2013). Vergeet
niet dat SOPACDI, net als Muungano,
midden in een van de meest getergde regio’s ter wereld opereert:
in november 2012 rukte de rebellenbeweging M23 op richting Minova.
De militairen van FARDC verzamelden
in Minova. De producenten moesten
halsoverkop hun velden verlaten, hun
hebben en houden achterlatend, en
met een gegronde vrees voor de net
binnengehaalde oogst. Gelukkig liep
het, op hier en daar wat schade en
de onvermijdelijke plunderingen na,
deze keer goed af.
over onvoldoende droogtafels om
het potentiële volume aan koffie te
verwerken. Wanneer producenten
hun koffie niet kunnen laten drogen
door de coöperatie, zijn ze verplicht
de koffie zelf te verwerken en aan
een lagere kwaliteit aan SOPACDI zelf
of aan een andere opkoper te verkopen. Oxfam-Wereldwinkels, het BTC
(Belgisch Technische Coöperatie) en
Twin investeerden reeds in de installatie van een hele resem droogtafels
voor SOPACDI, maar er is nog veel potentieel voor de verdere afzetmarkt
van de koffie van hun leden.
Het gebrek aan vrij beschikbaar
kapitaal is ook een probleem voor de
samenhang van de coöperatie zelf.
Zo staan coöperaties van kleine producenten paradoxaal genoeg sterk
onder druk als de prijzen op de beurs
van New York de hoogte in schieten.
Verschillende internationale handelaars hebben een wereldwijd netwerk
van lokale opkopers. Dankzij hun link
met het moederbedrijf (erg kapitaalkrachtige organisaties) beschikken zij over een groot en flexibel
inzetbaar budget om sneller op de
vraagmarkt in te spelen. Zij benaderen de producenten rechtstreeks
en individueel met een aanbod om
onmiddellijk hun koffie te kopen. De
coöperatie betaalt de producenten
bij levering van de bessen een eerste
deel uit (voorfinanciering) en voorziet
bij winst na verkoop een tweede uitbetaling (second payment). Voor vele
kleinschalige producenten is het
directe aanbod van de tussenhandelaars echter an offer they can’t
refuse. Ze gaan overstag en verkopen hun koffie aan de opkoper.
Nochtans betaalt SOPACDI, in
totaal, een relatief hoge prijs voor
de aankoop van de bessen van de
boeren (ook als de erg volatiele
wereldmarktprijs weer eens in elkaar
Foto: Tim Dirven
Daarnaast opereert SOPACDI in de
internationale koffiemarkt. Zoals in
de analyse hierboven werd beschreven, is de internationale koffieketen
sterk geconcentreerd. Een kenmerk
van deze machtsconcentratie in de
internationale handel is een erg hoge
concentratie van kapitaal bij de grote
koffiehuizen. Daartegenover staat
dan weer een enorm gebrek aan kapitaal bij de kleine koffieproducenten
en hun organisaties.
Het kapitaalsgebrek leidt er toe dat
nodige investeringen niet op tijd kunnen gebeuren. Zo beschikt SOPACDI
zakt).
Elke oogst is het dan ook voor de
coöperatie een uitdaging om op
tijd de nodige financiering rond
te krijgen, zodat ze voldoende
koffiebessen bij haar leden kan
aankopen. Alternatieve buitenlandse
microfinancieringsinstellingen
(die in de meeste gevallen de
koffieoogsten van coöperaties van
kleine producenten financieren)
staan niet te springen om dat in
de Kivu te doen. De interesten bij
de lokale banken zijn dan weer
onhaalbaar hoog. SOPACDI is
ondertussen uitgegroeid tot een
coöperatie die vertrouwen uitstraalt
naar externe kredietverleners. Zo
slaagde Oxfam-Wereldwinkels
erin, via een samenwerking met
Alterfin (Belgische Alternatieve
Financierder), SOPACDI voor de
afgesloten koffiecontracten, van
de nodige financiering te voorzien.
Door deze kredietwaardigheid kan
SOPACDI in grote mate het probleem
van hun voorfinanciering autonoom
ondervangen. Maar ze beschikt nog
lang niet over voldoende middelen
om al hun producenten voor te
financieren. Dus hoewel de prijs die
de producenten op termijn van de
coöperatie krijgen, doorgaans hoger
is dan de prijs die een andere lokale
opkoper hen geeft, zien producenten
met acute noden, zoals schoolgeld
voor de kinderen, zich verplicht het
zekere voor het onzekere te nemen
en aan slechte voorwaarden aan de
sjacheraars te verkopen.
“In 2008 hebben we voor het eerst
koffie geëxporteerd via de Engelse
fairtradeorganisatie Twin. Ze hadden
stalen van onze koffie meegenomen
en waren enorm tevreden over de
kwaliteit ervan. Het was de eerste
keer in 43 jaar dat er koffie uit deze
streek geëxporteerd werd.”
Joachim Munganga Mahemu,
voorzitter SOPACDI
BTC, 2012, ‘Eerlijke handel in conflictgebieden’, p.30-31, www.befair.be/sites/
default/files/all-files/brochure/Zones_
de_conflit_NL_Up_2013_Web.pdf
13
Joachim Munganga
11
catering
verwerkingsfabriek
KOFFIE IN HANDEN VAN DE COOPERATIE
Koffiebes/perkamentkoffie
>

internationale
handelaar
>
transporteur
>
koffiebrander
KOFFIE IN HANDEN VAN OXFAM)WERELDWINKELS
groene koffie
consument
>
>
coöperatie
>
>
kleinschalige
producent
>
12
De coöperaties Muungano en SOPACDI
kopen de koffie aan bij hun leden,
kleinschalige koffieproducenten
in de Kivuregio. De bodem en het
klimaat zijn er prima geschikt voor
de productie van koffie. Ondanks het
feit dat er te weinig in de koffievelden
wordt geïnvesteerd, is er meer productie dan dat er momenteel zinvol
gecommercialiseerd kan worden.
Na het oogsten wordt de koffie in
wasstations gefermenteerd en gewassen. Dit ‘station de lavage’ is de
sleutel in de lokale koffieketen. Dankzij de ondersteuning van Oxfam-Wereldwinkels, het BTC en Twin bouwde
SOPACDI een nieuwe wasinstallatie.
Muungano werkt momenteel nog met
een verouderde wasinstallatie (de
kwaliteit die men er genereerde is
ondanks alles prima, maar kent dus
nog heel wat groeipotentieel).
Na het fermenteren, wassen en
drogen bekomt men perkamentkoffie.
Oxfam-Wereldwinkels koopt de koffie
rechtstreeks van de coöperaties en
importeert hem naar Europa. Zij staat
verder in voor de logistieke afhandeling tussen Goma en Antwerpen.
Eens in België laat Oxfam-Wereldwinkels de koffie branden bij een
koffiebrander (bvb. Rombouts in
België). De koffie blijft eigendom van
Oxfam-Wereldwinkels.
Na verpakking komt het pakje Lake
Kivukoffie via de magazijnen van
Oxfam-Wereldwinkels in Gent, terecht
in alle wereldwinkels in Vlaanderen.
Waar u hem aankoopt en thuis of
elders opdrinkt.
>
DE KOFFIEKETEN DOORGELICHT • Oxfam-Wereldwinkels 2013
De keten van de Lake Kivukoffie van
Oxfam-Wereldwinkels is direct en
transparant. Oxfam-Wereldwinkels
biedt een alternatief aan koffieproducenten. Ze zijn een extra opkoper
voor de coöperaties.
Voor het ontdoen van het perkamentvlies en het exportklaar maken van de
koffie huren de coöperaties de faciliteiten van ‘une usine de déparchage’
in Goma, met name Jambo Safari. De
coöperaties blijven dus eigenaar van
de koffie en verzorgen daarna zelf de
export.
>
De keten van de
Lake Kivukoffie van
Oxfam-Wereldwinkels
retail
koffiebonen / gemalen koffie /
oploskoffie
Foto: Tim Dirven
13
Ed. oww: juli 2013 - 167
Machtsconcentratie in de ketens: het spel der giganten • Oxfam-Wereldwinkels 2013