Bitumen in het Nabije Oosten

English Abstract
Bitumen is a naturally occurring resource in the Near East which was applied in many ways. It was
strongly embedded in daily life ever since the Middle Paleolithic Period till now. It was mostly used
as a glue, building mortar, waterproofing agent, for caulking ships and in various art productions.
There are numerous places where bitumen wells up from the ground, but we can identify 4 major
areas of exploitation: around Hit, around Mosul, Deh Luran- and Susiana plain, the Dead Sea.
Archaeological bitumen, which are bitumen excavated by archaeologists, can be subjected to a
chemical research program and determined where they originally came from. With these analyses,
archaeologists have a way to determine trade routes. We have proof from bitumen trade as early as
the 7th millennium B.C., a trade that will continue till the Islamic Medieval Periods. Beside this trade,
it is important to remark that small bitumen sources were never abandoned but kept in use as long
as they supplied sufficient resources. The bitumen trade seems to be a complex one; political
entities influenced the bitumen trade till a certain level in a few areas; bitumen in the other areas
were probably imported through a system which resembles a free-market-economy.
Français Abstrait
Le bitume est au Proche Orient un matériel de source naturelle, appliqué de plusieurs façons. Le
matériel est incorporé dans la vie quotidienne de la Paléolithique moyen jusqu’aux jours récents. Le
matériel était employé comme colle, mortier de construction, comme produit pour imperméabiliser,
pour la construction de bateaux, et dans des différentes productions d’art. Au Proche Orient il existe
de nombreuses sources de bitume mais nous ne pouvons recon-naitre que ces 4 régions suivantes
comme régions d’exploitation : autour de Hit, autour de Mosul, dans les plaines de Susiana et DehLuran, et la Mer Morte. On peut analyser des bitumes archéologiques, qui sont des bitumes excavés
par des archéologues, avec des techniques chimiques et par cette méthode découvrir leur origine.
Ainsi on peut déterminer les routes commerciales. Nous avons la preuve d’un commerce en bitume
dès le 7me millénaire, lequel se manifeste jusqu’à la période médiévale. A côté de ce commerce on a
continué d’user le sources locales. Le commerce en bitume était complexe : les situations politiques
ont dans quelques régions influencé le commerce. Mais cette politisation du commerce était limitée
– dans d’autres régions le bitume était importé par un système qui ressemble à une économie de
libre-échange.
Inhoud
Voorwoord .............................................................................................................................................. 1
Proloog .................................................................................................................................................... 2
1.
2.
Inleiding........................................................................................................................................... 4
1.1.
Algemeen ................................................................................................................................ 4
1.2.
Status questionis ..................................................................................................................... 4
1.3.
Methodologie.......................................................................................................................... 5
Introductie tot het materiaal .......................................................................................................... 7
2.1.
Definiëring............................................................................................................................... 7
2.2.
Vergaren van bitumen en de creatie van een mengsel .......................................................... 9
De bitumen oven te Nippur .............................................................................................................. 10
3.
4.
2.3.
Transport van bitumen ......................................................................................................... 11
2.4.
Hergebruik ............................................................................................................................ 11
2.5.
Bitumen in de teksten ........................................................................................................... 11
Het gebruik van bitumen .............................................................................................................. 14
3.1.
Bitumen gebruikt als lijm ...................................................................................................... 14
3.2.
Architectuur .......................................................................................................................... 14
3.2.1.
Bitumen mortel ............................................................................................................. 14
3.2.2.
Waterdichtheid ............................................................................................................. 15
3.2.3.
Matten .......................................................................................................................... 15
3.3.
Waterdichte recipiënten ....................................................................................................... 16
3.4.
Bitumen gebruikt om vaatwerk af te sluiten ........................................................................ 16
3.5.
Bitumen ballen ...................................................................................................................... 17
3.6.
Scheepsbouw ........................................................................................................................ 17
3.7.
Juwelen en artistiek gebruik ................................................................................................. 19
3.7.1.
Sculptuur ....................................................................................................................... 19
3.7.2.
Bitumen gebruikt als pigment ....................................................................................... 21
3.8.
Andere praktische gebruiken ................................................................................................ 22
3.9.
Magisch en medicinaal gebruik ............................................................................................ 22
3.10.
Grieks Vuur........................................................................................................................ 23
3.11.
Mummificatie .................................................................................................................... 24
Bitumen brongebieden ................................................................................................................. 25
4.1.
Hoe bitumen ontstaan en hun vergaring .............................................................................. 25
4.2.
De 4 belangrijkste ontginningsgebieden in het Nabije Oosten ............................................ 27
5.
Analysemogelijkheden .................................................................................................................. 29
5.1.
Rock-eval pyrolyse ................................................................................................................ 29
5.2.
Microscopisch en petrografisch onderzoek .......................................................................... 30
5.2.1.
Elektronenmicroscopie ................................................................................................. 30
5.2.2.
X-stralen diffractie ........................................................................................................ 31
5.3.
6.
De herkomst van bitumen op basis van chemische analyses ............................................... 31
De herkomst van archeologische bitumen en de ‘internationale’ handel ................................... 38
6.1.
Gehanteerde stalen .............................................................................................................. 38
6.1.1.
De Perzische Golf .......................................................................................................... 38
6.1.2.
Mesopotamië ................................................................................................................ 41
6.1.3.
Syrië............................................................................................................................... 41
6.1.4.
Zuidwest Iran................................................................................................................. 42
6.1.5.
Israël & Egypte .............................................................................................................. 43
6.1.6.
Sri Lanka ........................................................................................................................ 43
6.2.
Verwerking en bespreking van de gegevens......................................................................... 46
6.2.1.
Verspreiding van bitumen in Mesopotamië & Syrië ..................................................... 47
6.2.2.
Bitumen in zuidwestelijk Iran........................................................................................ 49
6.2.3.
Bitumen in de Perzische Golf ........................................................................................ 50
6.2.4.
Bitumen handel in het Oostelijk Mediterrane bekken ................................................. 57
6.3.
Bitumen opslagplaatsen........................................................................................................ 58
6.4.
Bitumenhandel in het Nabije Oosten: Conclusie .................................................................. 59
7.
Eindconclusie ................................................................................................................................ 62
8.
Verklarende woordenlijst ............................................................................................................. 63
9.
Bibliografie .................................................................................................................................... 65
10.
Bijlagen...................................................................................................................................... 72
Lijst van gebruikte illustraties
Een aantal verschillende soorten illustraties worden doorheen deze verhandeling gehanteerd met
bedoeling de tekst te verrijken:
•
•
•
•
Figuren: afbeeldingen gebruikt in de tekst
Kaarten: kaartmateriaal gebruikt in de tekst
Tabellen: gebruikt in de teksten
Bijlagen: afbeeldingen die achterin dit werk terug te vinden zijn
Lijst van figuren gehanteerd in de tekst
Figuur 1: Chronologische indeling van de belangrijkste culturen in het Nabije Oosten
Figuur 2: zijaanzicht van de bitumen oven te Nippur (McCown 1978, Plate 42A)
Figuur 3: plattegrond van de bitumen oven te Nippur (McCown 1978, Plate 42B)
Figuur 4: kruiken gevuld met bitumen, afkomstig van Parthisch Dibba (foto ongepubliceerd, dank
aan dr. A. Daems).
Figuur 5: Conisch gevormde bitumen stopper, Bélonava 2006, Retrieved on July 13 2008, from
http://www.kuwaitarchaeology.org/gallery-of-evidence-of-bitumen-al-khidr-2004-2006.html
Figuur 6: Bitumen stopper van het 2de type (Killick 2005, p.197)
Figuur 7: bitumen boot model, Retrieved on May 21 2008, from
http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/b/bitumen_boat_model.as
px
Figuur 8: Actieve Gach-i-Turush uit de Mamatain regio te Iran (Connan 1996, p.47).
Figuur 9: Vergelijking van een aantal Rock-Eval Pryolyse resultaten.
Figuur 10: Tabel met bitumenstalen waarop de Total Organic Carbons, Total Organic Matter,
Extractable Organic Matter, Insoluble Organic Matter aangegeven staan.
Figuur 11: Visuele voorstelling van de 3 basis elementen van de Extractable Organic Matter.
Figuur 12: Diagram met de δ¹³C en δ D van verscheidene bitumen stalen (Connan 2007, p.159).
Figuur 13: Afwegen van de stalen ten opzichte van verschillende herkomstgebieden op basis van
δ¹³C (Connan 2007, p.160).
Figuur 14: Verduidelijking van specifieke GC-MS patronen (Connan 2008, pers. corr.).
Figuur 15: GC-MS analyses van Umm an-Namel en Failaka stalen afgewogen tegenover een
referentiestaal van Abu Jir, Irak (Connan 2007, p.165).
Figuur 16: Overzicht van geanalyseerde bitumen stalen en hun herkomst.
Figuur 17: Plattegrond van Wharehouse 1013 te Umm an-Nar (Frifelt 1995, Plan 2).
Lijst van gehanteerde kaarten
Kaart 1: Huidige politieke indeling van het Nabije Oosten.
Kaart 2: Bitumen brongebieden in het Nabije Oosten
Kaart 3: Mesopotamische en Syrische sites en de herkomst van hun bitumen
Kaart 4: Iranese sites en nabijgelegen bitumen bronnen
Kaart 5: Sites te Koeweit en Failake met de herkomst van hun bitumen.
Kaart 6: Sites in de Verenigde Arabische Emiraten en Oman, met herkomst van hun bitumen
Kaart 7: Sites te Bahrein en Ain-as-Sayh site C (V.A.E.) en de herkomst van hun bitumen
Kaart 8: sites gelegen in het oostelijk Mediterrane bekken en Egypte en de belangrijke bitumen
bronnen in de buurt.
Lijst van gehanteerde tabellen
Tabel 1: de Sumerische en Akkadisch termen die verband hebben met bitumen. Tabel samengesteld
op basis van gegevens afkomstig uit “Studies in Ancient Technology, Vol. I”, Forbes 1964
Tabel 2: Geanalyseerde bitumen stalen en hun gebied van herkomst
Bijlagen
Bijlage 1: Sikkel
Bijlage 10: Detailopname afdrukken mand
Bijlage 2: de Standaard van Ur
Bijlage 11: Arend-hanger met leeuwenhoofd
Bijlage 3: Bidbeeld
Bijlage 12: Stier
Bijlage 4: Bidbeeld
Bijlage 13: Bitumen schijf
Bijlage 5: Beeld van een geit
Bijlage 14: Reliëfplaat van Dudu
Bijlage 6: “Grote Lier” van Ur
Bijlage 15: 3-voetige schaal met steenbokken
Bijlage 7: Struisvogelei
Bijlage 16: Liggende stier of bizon met
mensenhoofd
Bijlage 8: Afdrukken mat
Bijlage 9: Bitumen mand
Bijlage 17: bitumen beschilderd aardewer
Afbeelding voorpagina: bitumen in aardewerken recipiënten, Dibba. Foto ongepubliceerd, met dank
aan dr. A. Daems
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
Voorwoord
Voorwoord
Dit voorwoord zou ik willen aanwenden om enkele personen te bedanken wiens hulp ik gedurende
de realisatie van deze scriptie en algemeen mijn studie ten zeerste apprecieer. In de eerste plaats wil
ik mijn dankbaarheid getuigen voor prof. dr. Ernie Haerinck: mijn promotor en tevens lesgever wiens
expertise, zicht op en kennis van archeologie steevast hebben bijgedragen tot mijn eigen inzichten
en visievorming omtrent de archeologie van het Oude Nabije Oosten. Om dezelfde reden dank ik dr.
Aurelie Daems wiens visie en occasionele babbel omtrent archeologie mij absoluut verrijkt hebben.
De volgende persoon die ik zou willen aanhalen in mijn voorwoord is mijn moeder; dit voor de
goedkeuring van mijn studiekeuze, geduld, en logistieke ondersteuning.
Specifiek in het licht van deze masterproef dien ik enkele mensen uitgebreid te bedanken. In de
eerste plaats Thierry Van Neste: hij heeft mij ingeleid tot de beginselen van ArcGis en waar nodig mij
heeft bijgestaan. Melissa De Bruyker en Stani Vandecatsye dank ik voor hun rigoureuze lectuur en
correctie van de tekst. Voor datzelfde – en zoveel meer – dank ik tevens mijn vriendin Karlien
Jordens. Als laatste – maar onmisbare schakel – dank ik dr. Jacques Connan. Zonder zijn
onbaatzuchtige steun en bereidwilligheid zou dit werk er ongetwijfeld anders hebben uitgezien.
Moesten alle wetenschappers zijn ingesteldheid hebben zou de (academische) wereld toch een iets
mooiere plaats zijn.
1
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
Proloog
Proloog
Bij wijze van introductie tot deze verhandeling geeft de proloog een geografische en chronologische
situering van het besproken gebied.
Kaart 1: Huidige politieke indeling van het Nabije Oosten.
2
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
Proloog
Figuur 1: Chronologische indeling van de belangrijkste culturen in het Nabije Oosten. Deze tijdslijn
reflecteert niet exact alle politieke gebeurtenissen en hun exacte tijdstip (zo gebeurt bijvoorbeeld de
verovering van Iran, Mesopotamië en de Golf door de Parthen niet gelijktijdig!), maar geeft eerder
een beeld van de gangbare culturen in een welbepaalde periode.
3
Bitumen in het Nabije Oosten
Thomas Van de Velde
1. Inleiding
1. Inleiding
1.1.
Algemeen
Naast alle andere Mesopotamische grondstoffen neemt bitumen een uitzonderlijke plaats in: het is
de enige grondstof (naast klei) die niet diende geïmporteerd te worden en geen ander materiaal
werd op zoveel verschillende wijzen aangewend. Toch wordt het potentieel van de studie van het
materiaal nog steeds grotendeels onbenut. Sinds eeuw en dag heeft men geprobeerd
(handels)relaties te reconstrueren aan de hand van aardewerk, sculptuur,… Maar in vergelijking met
deze artefacten worden er bitter weinig analyses op bitumen uitgevoerd. Mijn interesse in bitumen
werd opgewekt toen ik in de 2de bachelor voor het vak “Encyclopedie van de archeologie” één van
volgende onderwerpen diende te kiezen: textiel of bitumen in het Nabije Oosten? Mijn intuïtieve
reactie was: “Bitumen? Nooit van gehoord, laten we dat nemen.” En voorwaar, de materie bleek
ongelooflijk interessant te zijn. In mijn 3de bachelor had ik dan de ambitie om verder te werken op
het onderwerp. Echter, voor datgene mij echter het meeste aan de materie interesseerde, de
chemische analyses op bitumen en hun implicaties op het handelsmodel, was plaats noch tijd
beschikbaar. In deze verhandeling onderneem ik een poging een compleet beeld te scheppen van
bitumen in het Nabije Oosten, mét verwerking van geanalyseerde bitumen.
Deze master proef zou zich aldus in eerste instantie toespitsen op de handel in bitumen. Naarmate
het werk zich ontwikkelde wou ik echter dingen die in mijn bachelor scriptie onvoldoende belicht
werden eveneens in deze master proef incorporeren, en dit met het oog op het schrijven van een
synthetiserende studie omtrent bitumen, weliswaar met de nadruk op de handelspatronen.
1.2.
Status questionis
Hoewel bitumen een belangrijke materiaalcategorie vormt in de archeologie van het Nabije Oosten
krijgt deze nog maar relatief weinig aandacht ten opzichte van andere materialen. Pas in 1964 werd
het eerste echter onderzoek naar bitumen uitgevoerd, dit door R.J. Forbes. Zijn initiële ontdekkingen
vertaalden zich in een monografie, gepubliceerd in de reeks “Studies in Ancient Technology”. Tot op
de dag van vandaag is dit nog steeds het enige werk dat zich geheel toespitst op bitumen; zowel qua
introductie op- en aard van bitumen. Maar vooral op vlak van gebruik van bitumen is het werk nog
steeds ongeëvenaard.
De volgende stap in het onderzoek naar bitumen gebeurde pas in 1978; toen Marschner R.F., Duffy
L.J. en Wright H. in het tijdschrift “Paléorient” het artikel “Asphalts from Ancient Town Sites in
Southwestern Iran” publiceren. Zij hanteerden technieken uit de organische chemie (meer bepaald
uit de isotopaire chemie) om de samenstelling van archeologische bitumen1 te achterhalen en deze
te vergelijken met referentiestalen. Hierdoor slaagden zij erin een (zij het geografisch en
chronologisch eerder beperkt) economisch model op te stellen van bitumenhandel in zuidwest Iran.
Dit artikel, samen met de verdere ontwikkelingen in de chemische sector (voornamelijk het
perfectioneren van Gas Chromatografie – Massa Spectrometrie, een techniek die samen met andere
relevante archeometrische onderzoekstechnieken zal besproken worden in hoofdstuk 5), gaf het
startschot voor verdere onderzoeken. Ondanks de veelbelovende resultaten van Marschner, Duffy &
1
Bitumen die gebruikt zijn in een (ver) verleden en zodoende op een archeologische site zijn terecht gekomen.
4
Bitumen in het Nabije Oosten
Thomas Van de Velde
1. Inleiding
Wright bleef het onderzoek naar bitumen beperkt. Slechts enkele onderzoekers houden zich nog
bezig met bitumen, met als enige constante Connan J.
In 1996 komen Connan J. en Deschesne O. op de proppen met hun werk “Le bitume à Suse,
Collection du musée du Louvre”, een volgende mijlpaal in het onderzoek naar bitumen. Naast een
complete catalogus van alle Susiaanse bitumen artefacten aanwezig in het Louvre worden een aantal
hoofdstukken gewijd aan bitumen zelf: aard van het materiaal, gebruik, voorkomen,
onderzoekspraktijken,… Hun bevindingen vormden sinds Forbes’ publicatie uit ’64 het een tweede
monografie van groot belang voor het bitumen onderzoek. Hierin trachten beide auteurs tevens het
probleem omtrent de herkomst van de Susiaanse bitumen te achterhalen (meer hieromtrent in
hoofdstuk 2.1.).
Van primordiaal belang voor dit werk is een artikelreeks, voornamelijk aan de hand van Connan J.
(en uiteraard co-auteurs), die het herkomstgebied van archeologische bitumen achterhalen door
middel van chemische analyses. Deze gegevens zullen allemaal bekeken en geanalyseerd worden om
tenslotte één verspreidingsmodel te vormen. Voor de regio van de Perzische Golf bestaat dergelijk
model reeds, gepubliceerd in 2007 in het tijdschrift ‘Arabian Archaeology and Epigraphy’ en door de
hand van Connan J. en Carter R. Deze publicatie is tevens een (voorlopig) concluderend sluitstuk in
een reeks van archeometrische getinte artikels handelend over de herkomst van archeologische
bitumen in die regio. Deze scriptie gaat in geografische opzicht echter verder dan de Perzische Golf,
en beslaat het Nabije Oosten, afgebakend in het noorden door Turkije, in het oosten door zuidwestIran, in het zuiden door Oman, en in het westen door de Nijl delta. Dit onderzoek zal bovendien
betrekking hebben van het Late Neolithicum tot de Vroeg Islamitische periode. Overigens zullen we
naast het handelspatroon ook een blik werpen op de ontginningsgebieden zelf, en de vraag stellen
of hierin trends kunnen worden vastgesteld. Zoals vermeld is het onderzoek naar bitumen geen
populair onderzoeksgebied, waardoor de analyses niet steeds systematisch en slechts op geringe
schaal is kunnen gebeuren. Het is dan ook onmogelijk om in dit stadium van het onderzoek een
totaalbeeld te scheppen, daarvoor zouden we over gedetailleerde analyses moeten beschikken van
elke site in elk tijdsvak. Wat we echter wel kunnen bereiken is het opmaken van een voorlopige
balans en het formuleren van (preliminaire) conclusies op basis van dit exploratief onderzoek.
1.3.
Methodologie
Bij het schrijven van de verschillende hoofdstukken - die telkens een welbepaald aspect van bitumen
behandelen - werden telkens verschillende soorten bronnen gebruikt. Bij het schrijven van
hoofdstuk 2 (dat een introductie tot het materiaal geeft) hanteerde ik voornamelijk 2 soorten
bronnen. De eerste categorie bronnen legt de focus op de chemische eigenschappen van bitumen en
heb ik gebruikt om zodoende een passende definiëring te formuleren. Het werk van de chemicus
Pfeiffer (“The properties of asphaltic Bitumen”), en enkele websites (zie bibliografie) vormden de
voornaamste bronnen. Hoewel deze websites wegens economische drijfveren op het internet
werden geplaatst, konden deze toch waardevolle informatie verschaffen omtrent de algemene
(chemische) karakteristieken van bitumen. De tweede categorie bronnen leunde eerder aan bij het
effectieve gebruik van bitumen en hun eigenschappen zoals vastgesteld in opgravingen in het Nabije
Oosten. De bronnen die hiervoor gebruikt werden, zijn in de eerste plaats het werk van Forbes
5
Bitumen in het Nabije Oosten
Thomas Van de Velde
1. Inleiding
(“Studies in ancient technology: Vol. 1”) en een selectie uit allerhande publicaties aan de hand van
Jacques Connan (zowel monografie als artikels).
Voor hoofdstuk 3: “Het gebruik van bitumen” heb ik een uitgebreide waaier aan bronnen
gehanteerd: naast de standaardwerken in verband met bitumen (Forbes “Studies in Ancient
Technology: Vol. 1” en Connan “Le bitume a Suse”) was er een grote hoeveelheid aan additionele
bronnen beschikbaar: museumcatalogi, opgravingsverslagen, en 2 belangrijke monografieën:
“Mesopotamian Civilization, The Material Foundations” (D.T. Potts) & “Ancient Mesopotamian
Materials & Industries, the Archaeological Evidence” (P.R.S. Moorey).
Hoofdstuk 4 situeert en beschrijft de gekende bitumen ontginningslocaties in het Nabije Oosten. De
gegevens gebruikt voor het schrijven van dit hoofdstuk werden gehaald in de studie van Forbes
(1964) en Connan (zowel het werk “Le bitume à Suse” als tal van artikels).
Hoofdstuk 5 handelt over de verschillende analysemethoden die uitvoerbaar zijn op bitumen. De
informatie hiervoor werd enerzijds geput uit archeometrische bronnen (de vele artikels geschreven
door J. Connan), anderzijds uit puur chemische bronnen. Deze laatste categorie bestond
voornamelijk uit webpagina’s van verscheidene universiteiten die een overzicht en uitleg boden van
verschillende analysemethodes, waaronder ook de belangrijkste methodes die toepasbaar zijn op
bitumen.
Bij het schrijven van hoofdstuk 6 hanteerde ik alle werken die het herkomstgebied van verschillende
archeologische bitumen achterhalen. Deze zijn allemaal verschenen in artikelvorm en voornamelijk
geschreven door J. Connan (1 uitzondering betreft de analyse van enkele Iranese bitumen,
geanalyseerd door Marschner & Co.). Ik heb al deze artikels kunnen opsporen - voornamelijk dankzij
verschillende bibliografieën - en heb daarna de gegevens hieruit systematisch verwerkt.
Verder dient nog een klein woordje uitleg gegeven te worden omtrent het gehanteerde
kaartmateriaal. In hoofdstukken 4 en 6 heb ik gebruik gemaakt van enkele kaarten, voornamelijk om
2 redenen: 1) het situeren van verscheidene sites en brongebieden, 2) het visualiseren van de
verspreiding van bitumen. Deze kaarten zijn gemaakt met behulp van het programma ESRI ArcGis
9.1. Als basis heb ik een kaart van het Nabije Oosten gebruikt, beschikbaar op de website van ESRI
(http://www.esri.com/data/index.html). Het gebied op deze kaart is echter recentelijk gekarteerd,
en verschillend dan in de perioden die ik zal bespreken (Zo is bijvoorbeeld op de kaart de Shatt-alArab zichtbaar, terwijl deze in de besproken periode nog niet bestond en Tigris en Eufraat
rechtstreeks inde Perzische Golf uitmondden). De locatie van de sites en brongebieden zijn (waar
mogelijk) gebaseerd op coördinaten die ik gevonden heb in opgravingsverslagen, andere sites heb ik
dan weer kunnen opsporen via Google Earth (sommige regio’s vertonen groot detail en maken de
sites en zelfs hun structuren zichtbaar). Jammer genoeg kon deze techniek niet altijd worden
toegepast, waardoor een aantal sites bij benadering op de kaart dienden te worden geplaatst. Deze
sites werden dan gelokaliseerd op basis van krommingen in rivieren of kustlijn. De bedoeling van
deze kaarten is dan ook niet om een exacte locatie van de vermelde sites te geven, maar eerder om
een verspreidingsmodel van bitumen weer te geven.
6
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
2. Introductie tot het materiaal
2. Introductie tot het materiaal
Wanneer we in het Westen de term bitumen horen, denken we in de eerste plaats aan diens
hedendaags gebruik: als bedekking voor platte daken en als basisbestanddeel van onze asfaltwegen.
De introductie van het materiaal in het Westen hebben we te danken aan de Griekse arts Eyrinis
d’Eyrinis die in de 18de eeuw te Neuchâtel bitumen ontdekte en dit in zijn medische achtergrond
incorporeerde. Bitumen werd vanaf dan gebruikt als redmiddel tegen verschillende medische en
huishoudelijke kwaaltjes: tand- en oorpijn, inzinkingen, maar ook wandluizen en vliegend
ongedierte. Pas later hanteerde men het materiaal in contemporaine toepassingen.
Het materiaal geniet echter in het Nabije Oosten een veel grotere bekendheid. Dagzomende
aardolie is een opvallende landmark en dat moet ook de mens uit de Oudheid opgevallen zijn: vanaf
het Midden Paleolithicum is er ontegensprekelijk bewijs voor het gebruik van bitumen (Connan
2004, p.115). Eeuwenlang heeft men dit materiaal gebruikt en wel omwille van zijn twee heel
belangrijke kwaliteiten: het materiaal is; eenmaal gestold; waterdicht en bovendien een goede
kleefstof. Deze eigenschappen hebben zich geuit in een brede waaier aan toepassingen: in de
architectuur als mortel, om de romp van schepen waterdicht te maken, in kunstproducties als zwart
pigment, om potscherven aan elkaar te lijmen,… Op het diversifieerde gebruik van bitumen zullen
we later terugkomen (cf. Hoofdstuk 3).
2.1.
Definiëring
Vooraleer we verder gaan is een definiëring van bitumen hier wel op zijn plaats. Dit blijkt echter
geen sinecure te zijn omdat de naam “bitumen” geen eenduidig begrip is. De chemicus Pfeiffer
definieert bitumen als volgt:
“Asphaltic bitumen is a dark, highly viscous to almost solid substance, consisting of hydrocarbons and
their derivatives and is completely soluble in carbon disulphide. It is the residue of certain kinds of
petroleum after the evaporation of their most volatile components, a process which may take place
in Nature or be induced by artificial means”(Pfeiffer 1950, p.1).
Deze definitie is misschien voor chemici bevredigend, voor ons is ze niet 100% bruikbaar. Ze bevat
een grote hoeveelheid aan chemisch vakjargon dat voor ons, archeologen, niet altijd even duidelijk
tis. Tevens is het niet duidelijk wat de term Asphaltic exact betekent.
Een duidelijker en hedendaagse definitie voor zowel asfalt als bitumen levert het glossarium van de
Asphalt Industry:
“Bitumen: A class of black or dark-colored (solid, semisolid, or viscous) cementitious substances,
natural of manufactered, composed principally of high molecular weight hydrocarbons, of which
asphalts, tars, pitches, and asphaltitis are typical”.
“Asphalt: A dark brown to black cementitious material in which the predominating constituents are
bitumen, which occur in nature or are obtained in petroleum processing. Asphalt is constituent in
varying proportions of most crude petroleum and used for paving, roofing, industrial and other
special purposes.”
7
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
2. Introductie tot het materiaal
Een belangrijke aanvulling voor de definitie van bitumen vinden we op de website van de Oil & Gas
Petroleum Corporation:
“Bitumen is the residual (bottom) fraction obtained by fractional distillation of crude oil. It is the
heaviest fraction and the one with the highest boiling point. It can be derived from a straight
distillation of a single crude oil. Bitumen is a complex mixture of hydrocarbons. It can be derived from
a straight distillation of a single crude oil. However, it is usually a combination of the heavier
products from different processes in the refining stages, it is blended to obtain the right specification.
Because of its complexity, the composition is expressed by determining the relative amounts of
classes of molecules, asphaltenes and maltenes. Bitumen contains sulphur and several heavy metals
such as nickel, vanadium, lead, chromium, mercury and also arsenic, and selenium.”
Deze definitie is duidelijk geijkt op de hedendaagse Petroleum industrie en legt de nadruk op de
raffinering. Algemeen beschouwend beschikken we over een aantal definities die elk een
verschillend aspect van bitumen belichten. Wij willen echter een verstaanbare definitie die voor ons
betoog bruikbaar is. In dit opzicht kunnen we, op basis van bovenstaande definiëringen, de volgende
synthese opmaken:
“Bitumen vormt de zwaarste fractie van aardolie en kan ofwel door natuurlijke processen, ofwel
door destillatie gewonnen worden. De belangrijkste bouwstenen voor bitumen zijn hydrocarbonaten
(asfaltenen en maltenen), aangevuld door zwavel en enkele zware metalen”.
Deze definitie is voor een archeologenpubliek duidelijk en bevat de chemische opbouw van de
grondstof. De incorporatie van de belangrijkste chemische componenten in deze definitie zijn
essentieel wanneer we in een later hoofdstuk de analysemethoden zullen bestuderen.
Asfalt daarentegen is een mengsel van mineralen waarin bitumen de hoofdcomponent is. De term
wordt vooral gebruik om een bepaald toepassingsgebied aan te wijzen, zoals bijvoorbeeld
wegenbouw.
De naamgeving voor bitumen - wat in de eerste plaats simpel en logisch is - blijkt dus iets complexer
te zijn. Pfeiffer weidt dit aan het inmiddels langdurige gebruik van verschillende termen als asfalt,
bitumen, teer, en pek. Teer is echter geen natuurlijk materiaal en wordt gewonnen uit het
verbranden van organische bestanddelen (en vertoont bijgevolg een grotere heterogeniteit aan
bestanddelen). Pek is een verzamelnaam voor zwarte vloeistoffen, zoals bijvoorbeeld teer en
bitumen. Deze begrippen verloren gradueel hun specifieke betekenis en werden gebruikt in a) een
algemenere context (namelijk het duiden van een zwarte, viscose substantie ); of b) om op een
bepaalde productie te duiden. Een voorbeeld van de chaotische nomenclatuur is dat in de Benelux
en de Verenigde Staten de term asfalt wordt gebruikt voor met bitumen aangelegde wegen, terwijl
in Engeland en Duitsland dit soort wegen gewoon met bitumen wordt aangeduid (Pfeiffer 1950, p.2).
Bij dit complexe gegeven komt nog eens de archeologische kant om de hoek gluren.
Diezelfde verwarring omtrent nomenclatuur - en het fout gebruiken van bepaalde termen - is ook bij
de archeologische publicaties te bespeuren. Pas in het laatste decennium van de 20ste eeuw kwam
er stilaan een consensus over de te gebruiken terminologie tot stand. In de recentste publicaties zien
we enkel nog de term bitumen opduiken. Ook word gebruikt gemaakt van de term ‘archeologische
bitumen’, dewelke duidt op artefacten die gefabriceerd zijn uit bitumen. Naast de bitumen kwam
8
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
2. Introductie tot het materiaal
aldus ook nog eens het probleem van de bitumen-mastiek erbij. Het ‘mastiek’-gedeelte van de term
wees op een artificieel gecreëerd product; hieruit zouden verscheidene producten gesculpteerd zijn.
Dit werd zo gedefinieerd in het werk van J. Connan en O. Deschesne ‘Le bitume a Suse’ in 1996.
Laatst genoemde publicatie verspreidde zich snel in de academische wereld, dit omwille van zijn
hedendaagse blik op bitumen in de Oudheid (het was immers sinds de publicaties van Forbes in 1964
dat een algemeen werk hieromtrent werd gepubliceerd). Echter, na de ontdekking van een
dagzomend gesteende rijk aan bitumen en calciet in de Zagros - identiek aan het bitumen-mastiek
materiaal - werd de stelling van een artificieel materiaal ontkracht. Dit is dus een factor waarmee we
rekening mee moeten houden bij het opzoeken van de bronnen.
2.2.
Vergaren van bitumen en de creatie van een mengsel
Bitumen werden meestal niet in hun natuurlijke toestand gebruikt (uitzondering hierop zijn
producties in het Laat-Neolithicum en vroeger, en bitumen gebruikt als pigment, cf. infra), in plaats
daarvan werd een mengsel gecreëerd. Natuurlijke bitumen hebben als nadeel dat deze verslappen
wanneer ze bloot gesteld worden aan zonlicht, waardoor het noodzakelijk is deze te verharden door
middel van een mengsel (Forbes 1964, p.56). Het fabriceren van dit mengsel blijkt een
gestandaardiseerd proces te zijn geweest in het gehele Nabije Oosten, van sites gelegen aan de
Boven-Tigris tot aan de kust van Oman. Bitumen werden tot hun smeltpunt gebracht (ca. 160°C),
waarna mineralen (voornamelijk zand) en organische elementen werden toegevoegd (Connan 1996,
p.117). Opvallend is ook dat in alle stalen een concentratie aan carbonaten2 te bespeuren valt.
Carbonaten vormen een sterk bindend element en werden al vroeg gebruikt in de vorm van
kalkcement in de architectuur. De incorporatie van vezelig organische materiaal versterkt niet enkel
het mengsel, maar zorgt er ook voor dat het materiaal stabieler is onder hoge temperaturen. De
waarden van deze component variëren tussen 0 en 35% van de gekende mengsels (Connan 2005,
p.55). Het aandeel bitumen in de mengsels circuleert rond de 20% (of hoger), dit in tegenstelling tot
hedendaagse bitumen mengsels die slechts 12 tot 16% aan pure bitumen bevatten. Het hoger
percentage heeft als voordeel dat ze aan lagere temperaturen kunnen aangebracht worden (Connan
2005, p.56).
Deze mengsels konden gefabriceerd worden in standaard aardewerken recipiënten (Forbes 1964,
p.64). Bitumen die dienden voor export konden evenals onmiddellijk ingeladen en getransporteerd
worden. In het geval van gebruik konden deze mengsels gewoon uitgegoten en daarna met een
truweel glad gestreken worden (Forbes 1964, p.56). Eenmaal het mengsel opgedroogd was, vormde
het een vast en ondoordringbaar geheel. Het kon echter ook gefabriceerd worden in volwaardige
oveninstallaties. Voordeel hiervan is uiteraard dat het verwerkingsproces op veel grotere schaal kon
gebeuren. Van dergelijke installaties beschikken we slechts over één voorbeeld: deze te Nippur.
Een speciaal geval van vergaring was van toepassing voor de bitumen afkomstig van de Dode Zee.
Deze ontsnappen aan de aardkorst via de zeebodem en stijgen naar het wateroppervlakte omwille
van het hoge zoutgehalte van de Dode Zee. De bitumen verschijnen dan plotsklaps aan het
wateroppervlakte, wat gepaard gaat met het vrijkomen van zwavelwolken (en bijhorende geur)
(Connan 1996, p.21). Dergelijke gebeurtenis gaat niet ongemerkt voorbij en moet een indicatie
geweest zijn voor de bitumen handelaars in dit gebied. Wanneer de bitumen door de zon gehard
2
Ion met de chemische binding tussen koolstof en zuurstof. De carbonaten geattesteerd in de mengsels zijn
oogstwaarschijnlijk afkomstig van kalk, dat de eigenschap heeft te biodegraderen tot enkel nog de carbonaten
zichtbaar zijn.
9
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
2. Introductie tot het materiaal
waren kon men deze gewoon vanuit boten met de hand verzamelen, ofwel wachtte men tot
wanneer ze de kust bereikten (Forbes 1964, p.45). De ‘bitumen blokken’ , afkomstig van de Dode Zee
konden dus relatief gemakkelijk verzameld worden en werden vanaf het Neolithicum tot het 3de
millennium v.C. verhandeld, onder andere met Egypte (Connan 1992c, p.688).
De bitumen oven te Nippur
De oven, die tevens de enige bitumen-oven is
waarvan we kennis hebben, is gesitueerd rond de
Noord-tempel te Nippur en is Vroeg-Dynastisch II te
dateren. Onder het vloerniveau bevond er zich een
brandbox, geconstrueerd uit ongebakken kleitichels
en met een laag van bakstenen overkoepeld.
Hierover was een rechthoekige box geplaatst,
begrenst met ongebakken tichels en met
modderbepleistering op de bodem, waarin de te
smelten bitumen dienden geplaatst te worden
(McCown 1978, p.16).
Figuren 2 & 3: zijaanzicht en plattegrond van de bitumen oven te Nippur
(McCown 1978, Plate 42A & B
10
Thomas Van de Velde
2.3.
Bitumen in het Nabije Oosten
2. Introductie tot het materiaal
Transport van bitumen
Zoals vermeld, werden bitumen voornamelijk
vervoerd in aardewerken containers. Bewijzen
hiervan zijn voornamelijk overgebleven residu
in desbetreffende kruiken, de bitumen die
oorspronkelijk in de recipiënten zaten zijn
reeds geruime tijd verdwenen. Uitzondering
hierop is de Parthische site Dibba (Verenigde
Arabische Emiraten/Oman). Hoewel de
resultaten van deze ontdekking nog niet
gepubliceerd
zijn,
hebben
we
ontegensprekelijk bewijs van kruiken die
bitumen bevatten en dat de grondstof op
deze wijze werd getransporteerd en bewaard.
Figuur 4: Hier zien we duidelijk dat bitumen via aardewerken
kruiken naar de Parthische site van Dibba werd vervoerd.
Foto: ongepubliceerd, dank aan dr. A. Daems.
Naast kruiken werden bitumen eveneens vervoerd zonder recipiënt. Gestolde bitumen werden
gewoon uitgehakt (of ze werden geprefabriceerd in rechthoekige vorm) en los vervoerd. Dergelijke
blokken van 3 kg werden aangetroffen te Mleiha. Ook bitumen afkomstig van de Dode Zee werden
op deze manier vervoerd.
2.4.
Hergebruik
Bitumen is tevens een materiaal dat perfect hergebruikt kan worden. Het volstaat om het mengsel
terug op te warmen, zodat het terugkeert naar een viscose toestand, waardoor men het opnieuw
kan verzamelen. Een mooi voorbeeld hiervan vinden we te As-Sabiyah (Koeweit), een Ubaïd
kustdorp. Op de site werden bitumen in een opslaghuis teruggevonden die duidelijk al voordien
gebruikt werden als bescherming voor scheepsrompen. Typisch voor zeewaardige schepen is de
aanwezigheid van zeepokken, dewelke zich vasthechten aan de romp om te parasiteren. Wanneer
we dus sporen van verbrande zeepokken aantreffen kunnen we er van uit gaan dat het mengsel
nogmaals werd verhit ná een eerste gebruik (Connan 2005, p.34). Het gegeven van hergebruik
suggereert dat bitumen een goed was dat zijn prijs had, en waarmee niet kwistig werd
omgesprongen.
2.5.
Bitumen in de teksten
Naast het archeologische bewijs van bitumen vinden we ook referentie naar deze grondstof op
talrijke spijkerschrifttabletten. De teksten die gaan over bitumen zijn steeds van economische aard
en duiden bijgevolg transacties aan. De oudste spijker gebruikt voor het aanduiden van bitumen is
ESIR, dat naast bitumen ook “rivier”, “kanaal”, “oceaan”, “bron”, of “vers water” kan betekenen
11
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
2. Introductie tot het materiaal
(Forbes 1964, p.14). Dit is te verbinden met het Sumerische wereldbeeld: de Sumerische ‘wereld’
bestaat principieel uit vier hemisferen: de bovenste waar de goden vertoeven, daaronder de wereld
van de mensen, daaronder het Absu (zoet water, tevens de woonplaats van de god Ea/Enki), en
helemaal onderaan de dodenwereld. Al het zoete, vruchtbare, water is dus afkomstig uit het Absu.
De Mesopotamiërs hebben vermoedelijk het zoete water en de bitumen bronnen (die overigens in
de onmiddellijke nabijheid van rivieren liggen of zelfs in rivieren uitmonden) met elkaar geassocieerd
(Forbes 1964, p.14). Forbes linkt de naamgeving tevens aan de bitumen bronnen op de middenloop
van de Eufraat - nabij Hit & Ramadi - met in zijn achterhoofd de (foutieve) gedachte dat deze de
belangrijkste en vroegst geëxploiteerde zijn in de geschiedenis. Deze vaststelling doet hij echter op
basis van teksten (voornamelijk deze van Klassieke Auteurs). De analysemogelijkheden die wij heden
ten dage ter beschikking hebben waren immers in de jaren ’60 nog niet ontwikkeld. Mijns inziens
heeft de associatie van bitumen met water eerder te maken met de wijze waarop bitumen in deze
regio dagzomen: de regio kenmerkt zich door een grote hoeveelheid aan bronnen dewelke bitumen
leveren die zeer zuiver van aard zijn. Veel van deze bronnen monden tevens uit in de Eufraat (en
diens zijriviertjes), waardoor de link met het Absu snel gemaakt is.
Bitumen duiken echter niet op als één enkel begrip in de teksten: er zijn tal van determinatieven die
meer info geven over de aard van de bitumen. De meeste van deze termen zijn Sumerisch en
afkomstig uit de Ur III periode (gezien de grote hoeveelheid aan economische teksten beschikbaar
uit deze periode), maar ook in het Akkadisch bestaan er verschillende begrippen die duiden op een
bepaald type bitumen. De verklaringen voor deze termen zijn eerder ‘speculatief’ te noemen.
Hoewel sommige termen door Forbes duidelijk worden uitgelegd, gebaseerd op logische
verklaringen waar mogelijk - een 100% sluitende vertaling kunnen we weliswaar niet geven (Dit
omwille van de taalkundige moeilijkheden van het Sumerisch waarmee men nog steeds te kampen
heeft).
Uit de gegevens van vorige hoofdstukken zouden we een logische opdeling kunnen maken: ruwe
bitumen en bitumen herwerkt tot een mengsel. Zo simpel blijkt de Sumerische nomenclatuur echter
niet te zijn: tal van termen duiken op in de tabletten en niet elk determinatief geniet van een
onderbouwde verklaring. Er is echter één begrip dat opmerkelijk frequenter gebruikt werd dan de
andere, en dat is ESIR-É-A (Forbes 1964, p.19). Forbes associeert dit met bitumen mastiek omwille
van een aantal redenen. Ten eerste wordt naar dit product steeds verwezen in volume, en niet in
gewicht (zoals de andere termen), dus moet het volgens hem vloeibaar geweest zijn. Tevens wordt
ESIR-É-A telkens vermeld in de context van huizenbouw, scheepsbouw, het waterdicht maken van
manden/matten,… Kortom: allemaal toepassingen van bitumen waarvoor bitumen mastiek werd
gebruikt. Ook werden immense hoeveelheden van dit product verhandeld. Een laatste en misschien
wel meest overtuigend, argument om deze term met bitumen mastiek te associëren, is zijn prijs. Het
gemiddelde per ton voor dit product was gemiddeld 18 shekel (21 in vroegere perioden), wat
verklaard kan worden door de prijs van het productieproces en de brandstof die vereist is in het
verwerkingsproces (Forbes 1964, p.20).
In de Akkadische teksten komen we maar in aanraking met drie frequent gebruikte termen: napţu,
Iddu en kupru. Napţu zou staan voor het natuurlijke fenomeen van de bitumen zelf, terwijl Iddu en
Kupru respectievelijk zuivere- en bitumenmengsels betekenen (Forbes 1964, p.13)
12
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
2. Introductie tot het materiaal
Op basis van het werk van Forbes kan onderstaande tabel samengesteld worden:
Term
Sumerisch
ESIR-LAH/UD/PAR
ESIR-È-A
ESIR-HURSAG
ESIR-A-BAL-AL-HURSAG
ESIR-A-BA-AL
IGI-ESIR
ESIR-É-A
ESIR-GUL-GUL
Akkadisch
Napţu
iddû
kupru
Voorkomen
Verkocht in:
Verkoopprijs
(gemiddeld)
Gebruik
natuurlijke
bron, puur
Hit-regio, puur
Rock-asphalt
Rock-asphalt
Niet duidelijk
Rock-asphalt?
Gezuiverde
rock-asphalt
Bitumen
mastiek
/
Gewicht/volume 3-5 shekel per
ton
/
/
Gewicht
/
/
/
Gewicht
4,1 shekel per
ton
Gewicht
10,4 shekel per
ton
Volume
18 – 21 shekel
per ton
/
/
architectuur,
scheepsbouw
/
/
/
Huizen
en
terassen
/
Natuurlijk
fenomeen
bitumen
Natuurlijke bron
Bitumen
mastiek
/
/
/
/
/
/
/
/
/
scheepsbouw
Tabel 1: de Sumerische en Akkadisch termen die verband hebben met bitumen. Tabel samengesteld op basis van gegevens afkomstig uit
“Studies in Ancient Technology, Vol. I”, Forbes 1964
De herkomst van bitumen wordt in de teksten zelden vermeld. Veel economische contracten
handelen over de aan- of verkoop van bitumen. Maar deze vermelden bijna uitsluitend het aantal
verkochte grondstoffen en hun prijs. De enkele uitzonderingen hierop zijn een rolzegel van Gudea en
enkele teksten uit de Ur III periode die een bitumen aanvoer vanuit noord Irak vermelden (Connan
1996, p.43). Later zullen we deze informatie vergelijken met die verkregen uit analyses van bitumen
stalen en hieruit opmaken welk ontginningsgebied het populairst was.
13
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
3. Het gebruik van bitumen
3. Het gebruik van bitumen
3.1.
Bitumen gebruikt als lijm
Zoals reeds beschreven zijn bitumen een uiterst handig materiaal om te gebruiken als adhesief. Het
vroegste voorbeeld dat we hiervan hebben is te situeren in Centraal Syrië op de sites Umm El Tlel &
Hummal. Op deze sites, stammend uit het Midden Paleolithicum omstreeks 40 000 v.Chr, werden
silex artefacten aangetroffen met daarop sporen van bitumen, ongetwijfeld gebruikt om deze in een
schacht (gemaakt uit hout, gewei,…) te lijmen om zodoende een sikkel of mes te creëren (Boëda
1998, p.187-194) (zie Bijlage 1). Dergelijk gebruik van bitumen is veel voorkomend in het gehele
Nabije Oosten, van Syrië tot Indië. Dit is makkelijk te verklaren gezien de minieme benodigde
technische vaardigheden van de maker en het geringe aantal benodigde bitumen.
Bitumen als lijm trad niet enkel op in het utilitaire gebied, maar ook in de kunst hebben bitumen hun
nut als adhesief bewezen. Vrij frequent treffen we bitumen aan bij inlegwerk in objecten van
artistieke aard. Uit Mesopotamië bezitten we over talloze voorbeelden: met mozaiëk ingelegde
friezen en standbeelden waarvan de ogen zijn vast gehecht met bitumen zijn het meest voorkomend
(zie Bijlagen 2, 3, 4 ); maar ook in metaalwerk vinden we bitumen terug. Schitterend voorbeeld
hiervan zijn de ramsbeelden gevonden te Ur (zie Bijlage 5). Deze bestaan uit een kern van hout
waaraan goud, zilver, lapis lazuli, koper, schelp, en rode kalksteen werden bevestigd met behulp van
bitumen (Aruz 2003, p.32). Een gelijkaardig voorbeeld is de “Grote Lier”, eveneens uit de graven te
Ur (zie Bijlage 6). Een andere vondstencategorie met dergelijk gebruik zijn de struisvogeleieren
waarvan we enkele voorbeelden kennen uit de graven van Ur. Deze bestonden uit een kern van
ofwel metaal (voornamelijk goud, zilver, of koper) ofwel uit het struisvogelei zelf (zie Bijlage 7). Deze
werden versierd met mozaïeken in bitumen gezet (Aruz 2003, p.118).
3.2.
Architectuur
Bitumen werden in de architectuur aangewend omwille van twee redenen: als mortel en als
waterwerende bedekking van constructies. Het oudste gebruik van bitumen in de architectuur
treffen we aan op de site van Al’Ubaïd. Hier troffen archeologen huizen aan geconstrueerd uit een
skelet van gebundeld riet in boogvorm waartegen het met bitumen bedekte weefselwerk werd
bevestig (Forbes 1964, p.71). Vanaf het 5de tot en met het 1ste millennium voor Christus werden
bitumen gehanteerd in bovenvermelde dubbele functie (als mortel en waterwerende laag) in alle
grote steden: Eridu, Susa, Uruk, Tell Asmar, Khafadja, Tello, Ur, Mohenjo Daro, Mari, Larsa, Assur,
Babylonië,…
3.2.1. Bitumen mortel
Het bitumen mengsel dat gebruikt werd bij bouwwerken is gelijkaardig aan de leemmengsels die
daarvoor al gebruikt werden in de architectuur. Vertrekkende van het uitgangspunt dat ‘cement’
met leem als bindingsmiddel vroeger voorkwam, en uit dezelfde componenten dan
bitumenmengsels bestaat, kunnen we verder redeneren en tot de these komen dat de
bitumenmengsels ontstonden uit de bovenvermelde leemmengsels. R.J. Forbes komt tot dezelfde
conclusie: “I consider it highly probably that there was an evolutionary process in which the loam
14
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
3. Het gebruik van bitumen
mortar became gradually replaced by a bituminous mortar, which contained loam, but to which
other additions were made, which had proved useful in the case of loam mortar “ (Forbes 1964,
p.58).
Bitumen is een sterk materiaal en het verwondert dan ook niet dat men voor grootschalige
bouwwerken, constructies die verschillende tonnen moesten dragen, opteerde voor een mortel die
meer stevigheid genoot dan de gangbare leemmortel. Vanaf het midden van het 4de millennium
komt bitumenmortel meer en meer voor in de grootschalige leemtegel architectuur (Moorey 1994,
p.335). Deze mortel verschilt echter niet van het alom gekende bitumen mengsel dat we al
besproken hebben. Naast het gebruik van mortel was het ook gebruikelijk om geweven matten
(gemaakt uit vezelig organische materiaal zoals riet en palmbladeren) in te smeren met bitumen en
deze dan tussen de grote steenblokken of lagen gebakken leemtegels te leggen, waardoor het
geheel nog steviger werd. Dit werd bijvoorbeeld gedaan bij de constructie van stadsmuren en –
poorten (zo ook de Ishtar poort te Babylon), paleizen, ziggurats,…: grootse bouwwerken die een
grote last moesten dragen. Bitumen mortel is aangetroffen op sites te Mesopotamië, Iran (Susa) en
de Perzische Golf. Vooral te Mesopotamië werden bitumen in extreem grote mate gebruikt bij
constructiewerken, wat te verklaren valt door de onmiddellijke nabijheid van ruwe bitumen.
In de Neo-Babylonische periode echter werd de bitumen mortel vervangen door kalkmortel (dat in
Assyrië al veel langer in gebruik was), waaraan een hoeveelheid bitumen werd toegevoegd. Na de
val van de Neo-Babyloniërs verdween zelfs dit kleine aandeel aan bitumen in de mortel om
volwaardig vervangen te worden door kalkmortel (Forbes 1964, p.70).
3.2.2. Waterdichtheid
Water kan grondige schade aanrichten aan gebouwen, zeker als die gebouwen bestaan uit leemtegel
architectuur. Bitumen kunnen dan als beschermende laag worden aangebracht. Voorbeelden van
bitumen die voor deze beschermende functie dienden zijn legio: het gehele gelijkvloers van het
paleis van Larsa, daken van gebouwen, de badkamers en toiletten van het paleis van Mari, het
‘rituele’ bad van Mohendjo Daro en Ur, de buitenkant van ziggurat van Enlil te Nippur, de
binnenkoer van de Ishtar tempel te Haradoum,… werden allen met bitumen bepleisterd.
Naast gebouwen werden ook kanalen en kaaien versterkt en waterdicht gemaakt met bitumen. Het
belang van de Mesopotamische rivieren en kanalen was van uiterst belang, niet enkel voor de
landbouw maar ook voor het transport van (handels)goederen. Zo waren alle pilaren van de brug die
Nebuchadnezzar bouwde over de Eufraat te Babylon ingesmeerd met bitumen om deze te
beschermen tegen de stroming (Forbes 1964, p.77). Hierbij vermelden we ook de talrijke
afvoersystemen voor water gebruikt in steden en paleizen.
3.2.3. Matten
Matten werden, net zoals geweven vaatwerk (cf. infra), gefabriceerd door eerst organische
componenten (meestal riet of plambladeren) in elkaar te weven en dan te bedekken met een laagje
bitumen (zie Bijlage 8). Deze ’matten’ konden dan als vloerbedekking gebruikt worden maar ook om
het dak waterdicht te maken (Frifelt 1995, p.226). Eveneens werden ze aangewend bij grootschalige
bouwwerken: hierbij worden de matten, doordrenkt in bitumen, tussen de lagen baksteen
ingebracht; waardoor het bouwwerk een grotere stevigheid verkreeg (wat noodzakelijk was bij grote
structuren, zoals bijvoorbeeld ziggurats). Het probleem is, net als bij geweven recipiënten (cf. infra),
dat in de loop der jaren het organisch materiaal vergaan is en de opgravers enkel nog te maken
15
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
3. Het gebruik van bitumen
hebben met de negatieve indruk van de organische structuur in de bitumen, die overigens ook heel
kwetsbaar is vanwege zijn geringe dikte. Daarom worden dergelijke artefacten best in situ
bestudeerd en geregistreerd. Dergelijke matten zijn frequent gebruikt, reeds vanaf de prehistorie
worden ze gebruikt als vloerbedekking van prehistorische nederzettingen te Mesopotamië, Syrië &
Koerdistan, en zijn verspreid geraakt tot over de Perzische Golf (Hole 1977, p.225).
De klassieke auteur Herodotus informeert ons over het gebruik van dergelijke rieten matten en
bitumen gebruikt als cement: “Then they set to building, and began with bricking the borders of the
moat, after which they proceeded to construct the wall itself, using throughout for their cement hot
bitumen, and interposing a layer of wattled reeds at every thirtieth course of the bricks.”(Halsall
1998, ¶3).
3.3.
Waterdichte recipiënten
Bitumen werden ook gebruikt om recipiënten waterdicht te maken. Dit kon gebeuren met
aardewerk, maar ook met geweven recipiënten. Het weefwerk, gemaakt uit het materiaal dat het
veelvuldigst aanwezig was (vb. riet, palmblaren), diende als skelet en werd langs zowel binnen- als
buitenkant bedekt met een dun laagje bitumen. Dergelijke containers worden frequent aangetroffen
in opgravingen op sites langs de Perzische Golf, maar tevens in Syrië, Irak en Iran. De artefacten zelf
zijn echter heel vergankelijk; het organische materiaal dat als kern diende is ondertussen al lang
verdwenen en enkel de indrukken op een dun laagje bitumen bleven bewaard (zie Bijlagen 9 & 10).
Enkel nauwkeurig uitgevoerde opgravingen zijn in staat dergelijke objecten te attesteren. Hierdoor is
het niet steeds duidelijk of de gevonden afdruk al dan niet van een recipiënt of van een mat (zoals
we gezien hebben in de architectuur) afkomstig is. Deze objecten lijken wel sterk ingebed te zijn in
het dagelijkse leven. Bewijs hiervan is de alomtegenwoordige aanwezigheid van dergelijke objecten
in de graven van Saar, en hun gebruik tot in de 20ste eeuw in de Perzische Golf (Killick 2005, p.196).
3.4.
Bitumen gebruikt om vaatwerk af te sluiten
Deze objecten werden gebruikt om recipiënten af te sluiten en kunnen in 2 verschillende types
ingedeeld worden:
Het eerste type is conisch van vorm en wordt
in de hals van een recipiënt geduwd tot
wanneer deze afsluit (Killick 2005, p.193). Dit
type stopper is dus niet op maat gemaakt en
kan bij verschillende recipiënten gebruikt
worden. Hiernaast zien we een voorbeeld van
dit type, afkomstig van de opgravingen te alKhidr, Failaka.
Figuur 5: Conisch gevormde bitumen stopper
Bélonava 2006, Retrieved on July 13 2008, from
http://www.kuwaitarchaeology.org/gallery-of-evidence-ofbitumen-al-khidr-2004-2006.html
16
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
3. Het gebruik van bitumen
Het 2de type kunnen we eerder definiëren als
deksel en vergt iets meer moeite om te
fabriceren, dit type is namelijk op maat
gemaakt voor een welbepaalde halsbreedte.
Vermoedelijk werden deze artefacten op
maat gemaakt terwijl ze nog niet volledig
gestold waren (Killick 2005, p.193). Het
voorbeeld hiernaast is afkomstig van de
opgravingen te Saar. Uitzonderlijk aan dit
exemplaar is de afdruk van geweven
palmbladeren op het cilindrische gedeelte
(het stuk dat in de hals werd geduwd).
Vermoedelijk werden deze palmbladeren in
de hals aangebracht om ervoor te zorgen dat
het deksel perfect afsloot (Killick 2005, p.193).
Te Saar werd overwegend het 2de type
aangetroffen, wat erop wijst dat deze
oplossing efficiënter en permanenter is dan
het eerste type.
Figuur 6: Killick 2005, p.197
3.5.
Bitumen ballen
In vele opgravingsverslagen wordt er vermelding gemaakt van zogenaamde ‘bitumen ballen’. Dit zijn
relatief kleine objecten die niets meer of minder zijn dan bitumen in balvorm. De functie van deze
artefacten blijft echter onbekend. De meest gehanteerde verklaring is dat deze een soort van
‘bitumen reserve’ zijn, dewelke kunnen aangewend worden wanneer men nood heeft aan een kleine
hoeveelheid bitumen (zoals bijvoorbeeld het herstellen van aardewerk, om snel iets af te sluiten,…)
(Frifelt 1995, p.226). Deze ‘ballen’ kunnen ook onregelmatigere vormen vertonen, maar praktiserend
blijven het dezelfde objecten. Gezien de veelvuldigheid van deze objecten moeten ze alleszins een
praktisch nut gehad hebben in het dagelijkse leven.
3.6.
Scheepsbouw
In een gebied als Mesopotamië, dat wordt gedomineerd door waterwegen, was het transport van
goederen over rivieren van primordiaal belang. In elke cultuur zien we een voorkeur van transport
over water: de schepen die de Nijl afvoeren met constructiematerialen, het immense zeetransport
van de Romeinse wereld, de massieve olietankers in het heden,… Kanalisatie vormt dan ook een
belangrijke factor in de uitbouw van bevaarbare handelsroutes. Sommige academici beweren
17
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
3. Het gebruik van bitumen
bijgevolg dat de Mesopotamische irrigatiekanalen niet enkel gecreëerd werden met het oog op
irrigatie, maar dat ze een minstens even grote rol speelden in de handel (Potts D.T. 1997, p.122). In
het Oude Nabije Oosten biedt de geografische eenheid van Mesopotamië de mogelijkheid om
dergelijk inlands handelsnetwerk te organiseren. Als ‘verlenging’ van dit handelsnetwerk mogen we
echter de Perzische Golf niet uit het oog verliezen. Dit gebied vormt een belangrijk overslagplaats
(voor verscheidene goederen), zowel noord- als zuidwaarts (bijvoorbeeld naar de Indus vallei)
gerichte handel. Zo denken we bijvoorbeeld aan de functie van Dilmun als overslagplaats voor het
koper van Magan dat naar Mesopotamië verscheept werd in de 2de helft van het 3de millennium.
De functie van (zeewaardige) schepen in het geschetste handelspatroon is dus van uiterst belang.
Archeologische gezien is de attestatie van boten minimaal, gezien de organische aard van het
materiaal. Wanneer we meer willen weten over de schepen zelf zijn we genoodzaakt te kijken naar
zowel de literaire als de pictografische bronnen. Daniël Potts stelt een tweevoudige classificatie voor
op basis van het basismateriaal waaruit de romp van schepen gefabriceerd werd: hout en
rietbundels (Potts D.T. 1997, p.122). Deze onderdelen werden dan aan elkaar bevestigd met touw
om zo een volwaardige romp te vormen. Van essentieel belang - zowel voor houten als voor rieten
boten - is het bedekken van de romp met bitumen. Deze beschermende laag was stevig maar tevens
flexibel; ze beschermde de boot tegen mechanische schade (Connan 2005, p.22). Bitumen zorgden
dus voor een steviger geheel van de schepen, waardoor deze in staat waren zeeën te bevaren. Deze
oplossing was echter niet definitief: de bitumen mantel rond de romp moest regelmatig gerepareerd
worden. Reeds vermeld zijn de bitumen te as-Sabiyah, waar bitumen van de romp gestript werden
en opgeslagen om later hergebruikt te worden. Bepalen hoeveel bitumen exact gebruikt werden
voor het bewerken van scheepsrompen is zo goed als onmogelijk. Historische bronnen vermelden
allemaal (soms heel sterk) afwijkende cijfers, waaruit de conclusie kan getrokken worden dat de
hoeveelheid sterk afhankelijk was van de staat van de romp, de grootte van het schip, en of het
schip al dan niet op zee voer (Potts D.T. 1997, p.131)
Een ethnografisch voorbeeld uit de 20ste eeuw illustreert deze praktijken: “Ordinarily a boat is
stripped of its bitumen with a hammer and chisel every year and its hull is repaired… The old
bitumen, with whatever new bitumen is necessary, is heated to liquid consistency and stirred
occasionally with a stick…One or two workmen spread the bitumen evenly over the surface…’ (Potts
D.T. 2007, p.130).
Historische teksten afkomstig van Lagash verhalen over schepenbouw vermelden “bitumen for
caulking Magan boats” (Potts D.T. 1997 p.130). Hoewel deze bitumen een speciale naam krijgen,
lijkt er toch geen verschil te zijn in hun bereidingswijze. De ‘Magan’ schepen wijzen waarschijnlijk
gewoon op schepen die geprepareerd worden voor handelsmissies naar Magan (Potts D.T. 1990a,
p.147).
Thor Heyerdahl bevestigde op experimentele wijze dat de platte, uit rietbundel gefabriceerde
schepen, niet enkel in staat waren in ondiepe wateren te varen (iets wat onmogelijk was voor
houten schepen met een diepe kiel), maar tevens ook zeewaardig bleken. Hij voer met zijn schip, ‘de
Tigris’, van Irak via de Shatt el-Arab naar de Perzische Golf, die hij volgde tot aan Karachi (Pakistan).
Vervolgens voer hij rond het Arabisch schiereiland naar Djibouti aan de monding van de Rode Zee
(Potts D.T. 1997, p.125).
18
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
3. Het gebruik van bitumen
Archeologisch bewijs voor dit soort van scheepsbouw vinden we op verscheidene sites in de
Perzische Golf zoals bijvoorbeeld Ra’s al-Jinz, as-Sabiyah, Ain As-Sayh Site C & Umm an-Nar. Op deze
sites werden bitumen fragmenten gevonden die afdrukken droegen van rieten bundels, touw, of
hout. Bewijs van de zeewaardigheid van deze schepen werd gevonden in de aanwezigheid van
zeepokken op de bitumen, dewelke enkel in zoutwater voorkomen.
3.7.
Juwelen en artistiek gebruik
Zoals we gezien hebben werden, kwamen bitumen bij inlegwerk te pas, maar ook in andere
artistieke producties bewijst het materiaal zijn nut. In principe kunnen we 3 grote categorieën
onderscheiden: bitumen inlegwerk (reeds besproken in hoofdstuk 3.1.), bitumen sculptuur, en
bitumen gebruikt als pigment.
3.7.1. Sculptuur
In onderstaande paragrafen zullen we een aantal objectcategoriën bespreken die uit bitumen ‘an
sich’ zijn gefabriceerd. We moeten er echter rekening mee houden dat sculptuur gefabriceerd uit
andere materialen (voornamelijk steensoorten en edelstenen) veel populairder was dan deze uit
bitumen (met uitzondering van de sculpturen van Susa, cf. infra).
Bitumen kralen zijn bekend van een aantal sites verspreid over het Nabije Oosten; Umm al Qaiwain,
Saar, Tall i-Malyan, Shah Tepe, Tall-i Malyan, Shah Tepe, Chogha Zanbil, Tepe Hissar, Uruk... Hoewel
deze gelijkaardig zijn aan hun varianten in andere materialen (zoals bijvoorbeeld Lapis Lazuli,
gypsum, karneool, Turquoise) treffen we ze in minder frequente mate aan. Een mooi voorbeeld
echter treffen we aan te UAQ2 (Verenigde Arabische Emiraten), waar bitumen kralen in situ rond de
hals van een skelet werden aangetroffen (Phillips 2002, p.176). In de rijke graven van Ur hebben we
melding van kralen met bitumen kern beslaan met bladgoud, maar dergelijke praktijken werden
nergens anders aangetroffen. Men zou mogelijkerwijs kunnen denken aan een hergebruik van het
goud. Bitumen kralen kwamen echter niet enkel in grafcontexten maar ook in occupatiefasen voor,
wat een gebruik als exclusief luxe-product uitsluit (Killick 2005, p.193). Vermoedelijk zijn de rijke
graven van Ur een uitzondering op dit vlak. Naast een ornamenteel gebruik wordt ook verondersteld
dat dergelijke bitumen artefacten gebruikt werden als gewicht voor visnetten (Killick 2005, p.193) of
als weefgewichten (Connan 1998, p.143). Deze hypothese komt voort uit de vondst van vele van
deze objecten in occupatiefasen en klinkt aannemelijk. In diezelfde context verwijzen we naar de
geperforeerde schijven van Uruk (cf. hoofdstuk 3.8.).
Een andere, beperkte, vondstencategorie van objecten uitgevoerd in bitumen zijn bootjes
aangetroffen in enkele van de graven van Ur (waarvan sommige exemplaren in de Koninklijke
graven), dewelke werden gefabriceerd in metaal of bitumen. Bij vondst bleken deze schepen
volgeladen te zijn met recipiënten, wat symbool kan staan voor de voorraden die de dode nodig
heeft om de overtocht te maken (British Museum, ¶2). De keuze van bitumen voor dit objecttype is
niet vreemd.: de schepen van Mesopotamië waren niet meer dan een kern van rietbundels
ingesmeerd met bitumen (cf. supra).
19
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
3. Het gebruik van bitumen
Figuur 7: bitumen boot model, Retrieved on May 21 2008, from
http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/b/bitumen_boat_model.aspx
Eveneens werden bitumen gebruikt bij de creatie van metalen figurines. Het materiaal werd dan
gebruikt als kern waarrond het metaal werd gehamerd. Voorbeeld hiervan is de arend hanger met
leeuwenhoofd, afkomstig te Mari (zie Bijlage 11). Een andere mogelijkheid is dat een houten kern
werd gebruikt, afgewerkt met een laag bitumen, waarrond het metaal dan uiteindelijk gehamerd
werd (Forbes 1964, p.96). Voorbeeld hiervan zijn de stieren gevonden te Tell al Ubaid in de
Ninhursanga tempel (zie Bijlage 12). Een opmerkelijk geval van dit gebruik betreft eveneens de
bitumen schijven aangetroffen te Susa en Haft Tepe, waarvan er tot nu toe slechts twaalf
exemplaren bekend zijn (waarvan vier exemplaren met een herkomst). Deze objecten, met een kern
integraal bestaande uit bitumen en waarvan sommige met edelmetaal behamerd, zijn allemaal
schijfvormig en vertonen in het centerstuk de afbeelding van een rosette of bebaarde man
(Negahban 1984, p.7) (zie Bijlage 13). De fijnheid van deze artefacten laat eerder vermoeden dat
deze niet uit bitumen werden vervaardigd, maar gesculpteerd uit een bitumen houdende steensoort
(cf. infra).
De sculpturen van Susa
In hoofdstuk 2.1. hebben we de sculpturen van Susa vermeld inzake de problematiek omtrent de
onduidelijke naamgeving en de soms moeilijke identificatie van het materiaal. Zoals vermeld zijn
deze (en vermoedelijk enkele andere) sculpturen het resultaat van het bewerken van een natuurlijke
steensoort die dagzoomt in de Susiaanse vlakte. Hoewel deze objecten dus veel meer gemeen
hebben met gewone sculptuurstenen dan met bitumenproducties, dienen ze zeker vermeld te
worden. Hun vroegere omstredenheid en pracht maken de objecten tijdloze kunstwerken van Susa.
Hoewel niet steeds bewezen hebben we vermoeden van dergelijke sculpturen (d.w.z. gefabriceerd
in dezelfde steensoort) in andere regio’s. Het bekendste voorbeeld (waarvan overigens bewezen is
dat het vervaardigd is uit de Susiaanse steensoort) is de reliëfplaat van Dudu (zie Bijlage 14). Dit
object is afkomstig van Tello (het oude Girsu) en wordt gedateerd in de Vroeg Dynastisch II periode.
Hoewel er te Mesopotamië een aantal voorbeelden zijn van dergelijke reliëfplaten, is dit het enigste
20
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
3. Het gebruik van bitumen
exemplaar dat is uitgevoerd in de Susiaanse steensoort (zie Bijlage 14). Een ander voorbeeld is een
fragment van een gesculpteerd object, aangetroffen te Failaka. Het is door de opgraver gedefinieerd
als “pierre noire bituminée”. Als extra ‘clausule’ vermeldt hij nog onderstaande regel: “même type
de sculpture et même système de tenon-mortaise; coupe tripode datée du début du 2e
millénaire”(Calvet 1986, p.76). Bij gebrek aan duidelijke definiëring vergelijkt de opgraver het
materiaal van het beeldje met dat van een alom bekend artefact (zie Bijlage 15), waarvan de exacte
aard van het materiaal - ten tijde van publicatie van het object - evenals niet correct was
geïdentificeerd.
De problemen omtrent de nomenclatuur blijven nog tot op de dag van vandaag verder leven. Om op
bovenstaand voorbeeld terug te komen: de reliëfplaat van Dudu wordt in het boek “Le bitume à
Suse; Collection du Musée du Louvre” gedefinieerd als bitumenmastiek, het artificiële materiaal
waarin vele Susiaanse kunstwerken zijn gesculpteerd. Hoewel in die tijd foutief waargenomen,
behoort het ontegensprekelijk tot een bepaalde categorie objecten, vervaardigd uit één bepaald
materiaal. De online museumcataloog van het Louvre definieert dit object echter als gesculpteerd in
‘bitumen’. De ironie in deze zaak is uiteraard het feit dat zowel het boek als de museumcataloog van
de hand zijn van één en dezelfde instelling.
Zoals hierboven gebleken zijn de problemen die ontstaan zijn door het gebrek aan een duidelijke
identificatie en naamgeving van de verschillende vormen van bitumen (puur, als mastiek, als
steensoort) nog steeds niet opgelost en blijven ze hun stempel drukken op de huidige nomenclatuur.
Door de foute nomenclatuur zijn zodoende vele objecten als dusdanig foutief gedefinieerd.
Voorbeelden hiervan zijn sporadisch te bemerken in opgravingsverslagen: de cylinderzegels te Tepe
Sharafabad en de armbanden van Chogha Mish, respectievelijk door de opgravers gedefinieerd als
‘bitumen’ en ‘bituminous stone’. Dergelijke objecten worden normaal gezien niet uit bitumen
vervaardigd maar gesculpteerd uit steen, dat zich daartoe beter leent. Tevens zijn beide
voorbeelden afkomstig van sites te Iran, beide gelegen op de vlakte van Susiana, wat doet
vermoeden dat ze tevens uit natuursteen vervaardigd werden.
3.7.2. Bitumen gebruikt als pigment
Bitumen blijken ook frequent gebruikt te zijn als zwart pigment. Dit gebruik is vast te stellen bij
zowel het aardewerk als sculptuur. Bij de sculptuur wordt het voornamelijk aangewend om de ogen
en wenkbrauwen aan te duiden en/of te accentueren (zie Bijlage 16), terwijl het bij aardewerk
gewoon dient om figuren of motieven aan te brengen. Bij dit gebrek werden bitumen vaak puur
gebruikt i.p.v. de mengsels. Dit omwille van het feit dat pure bitumen een mooie zwarte kleur
opleveren, terwijl de mengsels door de toevoegingen eerder een onzuivere, bruine kleur kunnen
vertonen.
Te Syrië verschijnen bitumen pigmenten aan het einde van het 7de, vroege 6de millennium. In die
periode begonnen pottenbakkers in Syrië en Noord-Mesopotamië te experimenten met andere
ovens en technieken, zodanig dat het bakken met reductie- en oxidatieproces mogelijk werd. Dit gaf
aanleiding tot het bakken van vele fijne waren met een distinctieve donkere beschildering (door de
ijzer-oxidatie) op een lichtgekleurde achtergrond. Gedecoreerd aardewerk wordt vanaf deze periode
veel meer geproduceerd, wat zich uit in de populaire aardewerk stijlen van de Hassuna, Samarra &
Halaf periode. Het is ten tijde van deze technische ontwikkeling dat geëxperimenteerd wordt met
bitumen als kleurpigment (Connan 2004, p.116). Deze datering ijkt voornamelijk op de opgravingen
21
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
3. Het gebruik van bitumen
te Tell Sabi Abyad. In het Burnt Village van deze site, die een grote vernietigingslaag kent omstreeks
6100 v.Chr., werden met bitumen beschilderde potscherven aangetroffen (zie Bijlage 17), wat
meteen een mooie terminus ante quem geeft voor onze datering. Ook te Tell Boueid II, een andere
Syrische nederzetting van het Laat-Neolithicum, werd met bitumen beschilderd aardewerk
aangetroffen, wat bovenstaande conclusie ondersteunt.
We hebben hierboven (hoofdstuk “3.1. Bitumen gebruikt als lijm”) al vermeld dat inlegwerk heel
frequent werd aangebracht in bitumen. Dat dit met bitumen werd gedaan had uiteraard niet enkel
te maken met het feit dat bitumen een goede kleefstof is, maar tevens dat het zorgt voor een egale
zwarte achtergrond. Zo zouden de edelstenen die frequent als ogen werden ingelegd in
standbeelden veel minder tot hun recht komen zonder hun distinctieve zwarte achtergrond. Het
aanwenden van bitumen hoefde echter niet steeds te zijn om een achtergrond te creëren; zo
werden bijvoorbeeld de typische Uruk kegels (gebruikt voor muurdecoratie en –bescherming) soms
voorzien van een laag bitumen om enerzijds de muur van kleur te voorzien, anderzijds om deze te
beschermen (Gubel 2007, p.198).
3.8.
Andere praktische gebruiken
Van de site Uruk-Warka hebben we nog een aantal uit bitumen vervaardigde objecten, alle praktisch
van aard, die hier nog niet aan bod gekomen zijn. Naast de gebruikelijke voorwerpen (lijm, ballen,
kralen, weefselwerk) werden hier tevens geperforeerde schijven aangetroffen die vermoedelijk
werden gebruikt als (weef)gewicht (Lindemeyer 1993, p.247). Opmerkelijk zijn de bitumen
knotsknoppen die te Uruk werden aangetroffen (Lindemeyer 1993, p.243). De merkwaardigste
artefacten van deze site zijn echter bitumen pijpen. Enkele exemplaren werden aangetroffen,
waaronder één bij het wasbekken (Van Ess 1992, p.131), wat laat vermoeden dat ze gebruikt werden
bij drainage of aanvoer van water.
3.9.
Magisch en medicinaal gebruik
“Depart from me, you who are cursed, into the eternal fire prepared for the devil and his angels”
(Mattheus 25:42). Het eeuwig brandende vuur en diens link met duisternis, hel en de duivel is in de
Westerse contreien voornamelijk ‘populair’ geworden door middel van middeleeuwse schrijvers,
opgevoed in een uitgesproken christelijke traditie. Het Christendom is echter niet de enige religie
waarin dergelijk eeuwig brandend vuur voorkomt: dergelijk concept komt al voor ten tijde van het
Zoroastrisme, dat spreekt over drie eeuwig brandende vuren en deze een prominente plaats toekent
in hun religie, zij het dan – in tegenstelling tot het Christendom – in positievere context: elk van de
drie vuren staat symbool voor een klasse in de maatschappij. Tevens is de godheid Atar (Perzisch
voor vuur) de zoon van AhuraMazda (Curtis 1993, p.17-18). Het idee van deze eeuwig brandende
vuren zou wel eens niet louter spiritueel/religieus maar natuurlijk van oorsprong kunnen zijn: de
zogenaamde Gach-i-Turush. Dit zijn poelen van bitumen die in de Mamatain regio te Iran voorkomen
22
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
3. Het gebruik van bitumen
en die op natuurlijke wijze brandend worden gehouden door een exothermische3 reactie met zuur
gas dat aanwezig is in het onderliggende Asmari reservoir (Connan 1996, p.58).
Figuur 8: Actieve Gach-i-Turush uit de Mamatain regio te Iran
We beschikken ook nog over teksten die ons verhalen over de speciale krachten die bitumen
bevatten. Teksten informeren ons over verschillende typen waarzeggerij gebaseerd op bitumen;
maar het meest tot de verbeelding sprekende gebruik in deze categorie is het insmeren van
deurposten van het huis van zieken met bitumen om diens genezing te bevorderen; of het maken
van smeersels op basis van aarde, bitumen, vis en varkensvet om de demon Labartu – die erom
bekend stond het bloed van dieren en kinderen te drinken – af te wenden (Forbes 1964, p.100).
Ook op medisch vlak bleken bitumen zich te ‘bewijzen’. Zweren op vingers of voeten verhielpen de
Assyriërs door deze in te smeren met bitumen, en een mengsel van bier en bitumen zou een goed
geneesmiddel zijn voor enkele kwaaltjes (Forbes 1964, p.101). Klassieke auteurs als Plinius en
Dioscorides hemelde het gebruik van bitumen in de farmaceutische sector op. Ook in de Byzantijnse
periode bleef het een populair ‘geneesmiddel’ (Forbes 1964, p.102).
3.10. Grieks Vuur
Bitumen kunnen echter ook gebruikt worden als wapen; eenmaal in brand kan deze brandstof
uiterst desastreus tewerk gaan, en de moeilijkheid voor de defensieve partij bestaat erin het geheel
geblust te krijgen. Thuycidides en Plinius bijvoorbeeld informeren ons over dit belegeringswapen
(Forbes 1964, p.105). Meer nog tot de verbeelding sprekend is het zogenaamde ‘Grieks vuur’.
Volgens von Lippmann is het een mengsel van bitumen en fijne ongebluste kalk, dat in aanraking
met vocht een chemische reactie teweeg brengt zodanig dat de brandstof spontaan ontbrandt
3
Het chemische proces dat hier plaatsvindt, bestaat eruit dat de zure gassen hitte afstoten zodanig dat de
aanwezige bitumen – de brandstof – vlam vatten.
23
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
3. Het gebruik van bitumen
(Forbes 1964, p.106). Reeds in Livius’ werken vinden we verwijzingen terug naar dit wapen, maar het
zou pas in de 7ste eeuw n.C. zijn dat het wapen werd geoptimaliseerd, dit door de Griekse architect
Kallinikos residerend te Byzantium (Forbes 1964, p.106). De effectiviteit van het wapen zorgde
ervoor dat het beschikbaar werd in praktisch formaat, namelijk in de vorm van handgranaten, voor
het eerst bij de Byzantijnen, die het op hun beurt overleverden aan de Arabieren tijdens de VroegIslamitische veroveringen, die het vervolgens doorgaven aan de Europeanen tijdens de kruistochten.
Op het Tweede Laterale Concilie werd het gebruik ervan echter verboden (wegens “te
wreedaardig”), wat in combinatie met de opkomst van buskruit in de late 15de eeuw, zorgde ervoor
dat de kennis omtrent dit wapen verdween (Forbes 1964, p.109).
3.11. Mummificatie
Een ander ‘exotisch’ gebruik van bitumen vinden we te Egypte: als één van de elementen in de
balsems gebruikt om lijken te mummificeren. Omtrent dit gegeven blijkt er echter veel controverse
te bestaan: volgens de meest recente gegevens over dit onderwerp zouden bitumen deel uitmaken
van het balsemproces vanaf de Vierde Dynastie (ca. 2575 v.Chr. – 2467 v.Chr.), maar niet op
algemene basis (Connan 1992, p.2757). Het is pas omstreeks 1500 v.Chr., wanneer mummificatie
populairder werd, dat ook de vraag naar bitumen voor deze mengsels groter werd en vanaf 1200
v.Chr. worden hiervoor de populaire Dode-Zee bitumen aangewend (Connan 1992, p.274).
24
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
4. Bitumen brongebieden
4. Bitumen brongebieden
Vandaag de dag is het identificeren en mijnen van aardolie een complex proces. Bronnen worden
geïdentificeerd door geologische en geochemische wetenschappen, vervolgens uit de grond
onttrokken en geraffineerd, om dan uiteindelijk in het economische verkeer terecht te komen.
In de Oudheid was er echter geen sprake van dergelijke technologieën en technieken en voor de
exploitatie van bitumen was men puur aangewezen op bronnen die met het blote oog te
identificeren waren, met andere woorden: bitumen die dagzoomden (Forbes 1964, p.23).
4.1.
Hoe bitumen ontstaan en hun vergaring
Aardolie ontstaat uit op de zeebodem gevormd kerogeen dat samen met zand-, kalksteen of klei is
afgezet. Door tal van langdurige chemische processen verandert stilaan de compositie van dit
kerogeen en evolueert het naar aardolie. Normaalgezien zou de gevormde aardolie vervliegen
omwille van de eveneens uit het kerogeen ontstane gassen, maar bovenvermelde sedimenten
verhinderen dit proces en zorgen ervoor dat de aardolie als het ware ‘gevangen’ zitten (Forbes 1964,
p.24). Nu is het mogelijk dat door allerlei omstandigheden (aardbevingen, platentectoniek,
grondverschuivingen,…) het sedimentgesteente waarin de bitumen zich bevinden spleten begint te
vertonen waardoor de bitumen (die zich dan in een vloeibare of semi-vloeibare aggregatietoestand
bevinden) een weg vinden naar het aardoppervlak. Vanaf dan zijn er 2 mogelijkheden:
•
•
ofwel verzamelen de bitumen zich in een bekken of poel
ofwel is er water aanwezig op de plek waar bitumen dagzomen en mengen ze zich met deze
vloeistof. De bitumen drijven dan op het water en worden door het water afgezet op de
oevers, alwaar ze verharden. Voorbeelden hiervan vinden we te Hit en de Dode Zee (Connan
1996, p.18).
Op het moment dat bitumen aan het aardoppervlak verschijnen zijn ze relatief puur, maar tevens is
dat de start van enkele fysische en chemische processen. Ze oxideren4, verliezen hun vluchtige
componenten en kunnen zich mengen met minerale en/of vegetale bestanddelen (Connan 1996,
p.18). Vanaf dat moment is het relatief simpel bitumen te vergaren. Wanneer de bitumen nog
vloeibaar zijn kunnen ze gewoon in een recipiënt gegoten worden met behulp van een schop of iets
dergelijks, wanneer ze al verhard zijn kunnen ze onmiddellijk in die vorm vervoerd worden (zoals
bijvoorbeeld gebeurde met Dode Zee bitumen) of kunnen ze opnieuw verhit worden waardoor ze
hun viscositeit terugwinnen.
Bitumen kwamen op enkele plaatsen in het Nabije Oosten voor aan het aardoppervlak, maar er zijn
slechts enkele grote ontginningsplaatsen waar gedurende de Oudheid op grote schaal ontgonnen
werd:
•
•
•
•
Hit – Abu Jir regio, gesitueerd op de middenloop van de Eufraat
De Mosul regio, gelegen aan de Tigris ter hoogte van de Grote- en de Klein Zab
De Deh-Luran en de Ram Hormuz vlakte te Iran
(In beperktere mate:) bitumen afkomstig van de bodem van de Dode Zee
4
Chemische reactie waarbij een stof elektronen afgeeft aan een andere stof. Zuurstof is vaak betrokken bij
dergelijke reactie, hoewel geen vereiste. Bekende oxidatiereacties zijn roesten en verbrandingsreacties.
25
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
4. Bitumen brongebieden
Deze brongebieden bestaan echter niet uit individuele bronnen, maar een grote verscheidenheid
aan plaatsen alwaar de bitumen dagzomen. De bitumen die in deze regio’s opwellen vertonen wel
dezelfde chemische karakteristieken, zodanig dat hun oorspronkelijke herkomst (in de aardbodem)
op dezelfde plek te reconstrueren valt.
Kaart 2: Hierop staan de plaatsen aangeduid waar reeds in de oudheid bitumen op natuurlijke wijze
het oppervlak bereikten. De drie grote brongebieden zijn deze van Hit (aangeduid in het blauw), de
Mosul-regio (oranje) en deze te Iran (groen). Daarnaast is tevens de Dode Zee van belang voor onze
studie, deze staat aangeduid in het geel. De overige bronnen, Baku, Kfarie, Samosata en de Burgan
heuvel (alle vier aangeduid in het grijs) hebben in de Oudheid in veel beperktere mate grondstoffen
geleverd en zijn zodoende in veel mindere mate geëxploiteerd.
Hieronder zullen de drie grote ontginningsgebieden van Irak – Iran, samen met de Dode Zee,
besproken worden.
26
Thomas Van de Velde
4.2.
Bitumen in het Nabije Oosten
4. Bitumen brongebieden
De 4 belangrijkste ontginningsgebieden in het Nabije Oosten
Hit Abu-Jir regio
Dit brongebied situeert zich op de middenloop van de Eufraat en de belangrijke bronnen
concentreren zich rond Hit, Ramadi & Abu Jir. Deze bronnen waren eveneens bekend bij een aantal
Klassieke auteurs die vol verwondering over deze bronnen spreken. Zo schreef bijvoorbeeld
Diodorus: “Whereas many incredible miracles occur in the Babylonian country, there is none such as
the great quantity of asphalt found there. Indeed, there is so much of it that it is not only sufficient
for so many and such large buildings, but the people who have gathered there collect large quantities
of it, and although the multitude is without number, the yield, as with a rich well, remains
inexhaustible” (Forbes 1964, p.35). Dit citaat geeft een goed zicht op het beeld dat men had van de
bitumen afkomstig van deze regio. Ondanks de massale exploitatie van de bronnen - vooral vanaf
het 3de millennium, en op nog grotere schaal vanaf het 2de millennium - voor de grandioze
bouwwerken die in de steden van Zuid-Mesopotamië werden uitgevoerd én daarbovenop nog eens
de enorme internationale uitvoer van deze grondstof, bleven deze bitumen aanleveren.
Bovendien moeten we er rekening mee houden dat bitumen uiterst populair waren in ZuidMesopotamië (veel meer in vergelijking met het noordelijker gelegen Assyrië, waar men voorkeur
had voor steenbouw (Forbes 1964, p.34). Gezien het gebrek aan grondstoffen in Zuid-Mesopotamië
en de gedwongen voorkeur voor leemtegel architectuur vormen bitumen een uiterst goede mortel.
In dit licht zijn de bronnen van Hit-Abu Jir uiterst strategisch gelegen: ze bevinden zich dichtbij de
plaatsen waar ze noodzakelijk zijn (steden zoals Babylon, Ur, Larsa,…) en zijn tevens gelegen aan de
Eufraat, waardoor ze onmiddellijk verscheept konden worden. Daarbovenop hebben de bitumen
afkomstig van dit gebied nog een extra voordeel: ze zijn heel puur en praktisch direct klaar voor
verwerking of verhandeling (Forbes 1964, p.35).
Mosul regio
Het tweede grote ontginningsgebied dat we hier zullen bespreken, bevindt zich heden ten dage in
Noord Irak langsheen de Tigris ter hoogte van de Diyala en de Kleine Zab. Vooral de opwellingen van
Kirkuk en Qalat Shergat (het oude Assur) zijn hier van belang. Forbes beschouwt dit brongebied als
minder belangrijk dan dit van Hit – Abu Jir, voornamelijk door een grotere voorkeur voor steenbouw
in Assur tegenover de tichelstructuren van het Mesopotamische laagland (Forbes 1964, p.34). Hierbij
maakt hij de aantekening dat deze bitumen bronnen van minder groot belang zijn geweest voor de
internationale handel. Recenter onderzoek heeft echter uitgewezen dat bitumen afkomstig van dit
gebied een grote verspreiding hebben gekend, in de Perzische Golf zo ver als Oman, hedendaags
Syrië en zelfs Zuid-Mesopotamië. Deze problematiek zullen we later van dichterbij bekijken. De rol
van dit brongebied valt dus zeker niet te onderschatten.
27
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
4. Bitumen brongebieden
Zuidwest Iran
Het derde grote ontginningsgebied is gesitueerd in zuidwest Iran. Belangrijke geografische
kenmerken in de onmiddellijke nabijheid zijn de rivieren Kerkha & Karun, en de vlaktes van Deh
Luran, Susiana en Ram Hormuz. Met de aanwezigheid van deze rivieren was men dus, net als in de
vorige twee besproken gebieden, in staat om de bitumen op een gemakkelijke manier en van vlakbij
de bron te transporteren.
In deze regio kunnen we echter nog een tweedelige subdivisie beschouwen op vlak van bitumen
bronnen: in het zuiden is de belangrijkse Masjid-i-Suleiman en Mordeh Fel (Susiana vlakte,
Khuzistan), in het noorden is het vooral Ain Gir (Deh-Luran vlakte, Luristan) die de belangrijkste
grondstoffen leveren. Beide gebieden zijn nog steeds actief op het vlak van petroleum ontginningen,
in Masjid-i-Suleiman vinden er ontginningen op grote schaal plaats, te Ain Gir levert de nog actieve
bron een tiental liter bitumen per dag (Marschner 1978, p.98).
Ook deze bitumen hebben een verspreiding gekend over Mesopotamië en de Perzische Golf. Hoewel
dit brongebied in eerste instantie in mindere mate geëxploiteerd blijkt te zijn dan bovenvermelde
mogen we diens belangrijkheid, zeker voor het Iranese kernland, niet onderschatten. Reeds vanaf
het 7de millennium zijn bitumen afkomstig van dit gebied verhandeld geweest met Mesopotamië en
vinden we deze bitumen terug tot in het Sri Lanka van het 1ste millennium na Christus. De
problematiek omtrent de gebruikte bronnen in verschillende perioden en regio’s zullen we later van
dichterbij bekijken.
Dode Zee bitumen
De Dode Zee wordt al gedurende duizenden jaren geassocieerd met bitumen en reeds vanaf het
Chalcolithicum werden deze bitumen gebruikt om silex in sikkels te lijmen (Connan 1992a, p.2743).
De Klassieke auteur Diodorus schrijft over de Dode Zee “Is a large sea which yields up much asphalt
and from which a by no means negliggible revenu is drawn. (…) Every year large quantities of asphalt
in pieces of more than 3 plethra5 float in the middle of the sea (…) When the asphalt floats in the
middle of the water, it looks like an island to those standing on the shore” (Forbes 1964, p.28).
Diodorus heeft het hier over wat kan bestempeld worden als het opmerkelijkste voorkomen van
natuurlijke bitumen: de drijvende blokken bitumen die zich af en toe vertonen op het
wateroppervlak en tot enkele ton in gewicht kunnen bedragen. Vermoedelijk ontstaan deze uit
bitumen houdende kalksteen, gevormd in het Boven-Krijt in het midden van de Rift vallei, die
opwaarts migreren naar de bodem van de Dode Zee ( Connan 1992a, p.2746). Hiernaast zijn er ook
een aantal petroleum aders en putten die zich rond deze zee bevinden (Connan 1992a, p.2745).
Typisch voor Dode Zee bitumen is hun hoog gehalte aan zwavel (ca. 11%) en hun rijkheid aan
asphaltenes en harsen (Connan 1992a, p.2746).
5
Oude Griekse lengtemaat, 1 plethrum meet ongeveer 100 voet lang. Plethrum kan eveneens een oppervlakte
maatstaf zijn, in dat geval bedraagt een plethrum 10 000 vierkante voet.
28
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
5. Analysemogelijkheden
5. Analysemogelijkheden
In dit hoofdstuk zullen we bondig de analysemogelijkheden die toepasbaar zijn op bitumen bekijken.
Voornamelijk de weg van de chemie zal in ons geval van groot belang zijn, aangezien deze ons de
weg leidt naar de ontginningsgebieden van archeologische bitumen en zodoende handelsroutes
bloot legt. We zullen de verschillende technieken hier bespreken in de volgorde waarin ze aan bod
komen bij een onderzoek.
5.1.
Rock-eval pyrolyse
Rock-Eval-Pyrolyse is vaak een eerste stap die wordt ondernomen in het onderzoeksproces van
bitumen. Op basis van een miniem fragment van het staal (tussen de 2 en de 50 mg) worden hier
diens basis karakteristieken vastgesteld.
Pyrolyse is het chemische proces om de verschillende elementen van een materie uit elkaar te halen
door middel van opwarming in een luchtledige omgeving. Praktisch gebeurt dit op 3 verschillende
niveau’s (Connan 1996, p.98):
1. De stalen worden een eerste maal opgewarmd in een met helium gevulde omgeving tot
300° C. Gedurende deze initiële fase (S1 aangeduid op diagram) komen hydrocarbonaten vrij
door het proces van thermo-vaporisatie. Deze vrijgekomen elementen worden opgemeten
en geanalyseerd.
2. Vervolgens wordt het staal in stappen van 25°C per minuut opgewarmd tot de piek van
600°C wordt bereikt. Hier vindt de echte pyrolyse van de hydrocarbonaten plaats, dewelke
evenals op hun beurt worden opgemeten en geanalyseerd. Tijdens deze fase (meer bepaald
tussen 300°C en 390°C) ontbinden tegelijkertijd de zuurstofhoudende verbindingen tot CO².
Deze twee gebeurtenissen vinden plaats in fase twee, en krijgen de termen S2 (voor
hydrocarbonaten) en S3 (voor de ontbinding tot CO²).
3. Tenslotte worden de overblijven hydrocarbonaten op een temperatuur van 600°C verbrand
(S4).
Uit de gegevens van S1, S2, S4 wordt het totale aandeel van hydrocarbonaten (de eigenlijke bitumen
dus) berekend. De uitkomst van deze berekening wordt de Total Organic Carbons (TOC) genoemd en
duidt het aandeel bitumen in het staal aan - hetwelk bij archeologische bitumen zich meestal ergens
tussen 15 en 40% bevindt (Connan 1996, p.102). Eveneens op basis van de gegevens kan een balans
van de Hydrogen Index (HI) en de Oxygen Index (OI) opgemaakt worden. Op basis van deze
vrijgekomen informatie (met name de TOC) kan men onmiddellijk oordelen of een welbepaald staal
al dan niet bitumen bevat.
29
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
5. Analysemogelijkheden
Figuur 9: Vergelijking van Rock-Eval gegevens van 2 stalen: één met bitumen en een zonder. Aan de hand van de TOC (op figuur aangeduid
door COT, Carbone Organique Total) is het onderscheid duidelijk. ( Connan 1996, p.99).
5.2.
Microscopisch en petrografisch onderzoek
In deze fase van het onderzoek wordt de opbouw van het bitumen mengsel bestudeerd: de
verschillende fracties, de individuele mineralen waaruit deze zijn opgebouwd en hun granulometrie.
Hierbij wordt dus het gecreëerde mengsel gereconstrueerd (Connan 1998, p.150).
5.2.1. Elektronenmicroscopie
Elektronenmicroscopie is een handige techniek gebleken in de archeologie, voornamelijk in de studie
van metalen en ceramiek (Renfrew & Bahn 1996, p.345). Zowel een ‘gewone’ lichtmicroscoop als
ook een elektronenmicroscoop bestaan essentieel uit 2 onderdelen: een bron en een lens. Het
verschil zit in de bron, bij een lichtmicroscoop is dit logischerwijs een lichtbron, bij een
elektronenmicroscoop is dit een elektronen kanon (Radboud Universiteit Nijmegen 2000, ¶2). Het
grote voordeel van de elektronenmicroscoop is dat hij extreem kan vergroten (tot een miljoenste
van een millimeter) en zodoende kunnen de aanwezig mineralen geïdentificeerd worden.
30
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
5. Analysemogelijkheden
Traditioneel zijn er twee grote technieken te onderscheiden in de elektronenmicroscopie:
Transmissie Elektronen Microscopie (Eng.: Transmission Electron Microscopie, TEM) & Scanning
Elektronen Microscopie (Eng.: Scanning Electron Microscopie, SEM, ook wel raster elektronen
microscopie geheten in het Nederlands). Het verschil tussen beide is dat TEM een beeld geeft van de
binnenkant van objecten en SEM van de oppervlakte van een object (Radboud Universiteit Nijmegen
2000, ¶2).
In het onderzoek naar bitumen zal voornamelijk SEM gebruikt worden. Na het prepareren van een
slijpplaatje wordt deze onder de microscoop bekeken en worden de mineralen geïdentificeerd.
5.2.2. X-stralen diffractie
X-stralen diffractie wordt gebruikt om de verschillende mineralen aanwezig in het mengsel te
kwantificeren. Eveneens hiermee mogelijk is het identificeren van de aanwezige mineralen. Het
principe steunt op het gegeven dat elk soort kristal (en dus bestanddeel van het bitumen mengsel)
stralen op een bepaalde manier weerkaatst. Een staal wordt door X-stralen (die het staal
penetreren), elk van verschillende frequenties, bestraald en door de weerkaatsing kan men
zodoende de verschillende mineralen identificeren (Zussman 1967, p.265). Evenals is men in staat de
aanwezige mineralen te kwantificeren waardoor men de samenstelling van het te analyseren
bitumen mengsel kan achterhalen
5.3.
De herkomst van bitumen op basis van chemische analyses
Eerst worden de bitumen uit hun oorspronkelijke omgeving onttrokken door middel van chloroform
of dichloromethaan. Door deze handeling ontstaan er essentieel twee componenten: de Extractable
Organic Matter (EOM) en Inextractable Organic Matter (IOM), respectievelijk de componenten die
wel of niet oplossen door middel van het chloroform/ dichloromethaan. Beide componenten
bestaan uit verschillende onderdelen: de Extractable Organic Matter worden beschouwd als
bitumen zelf. Deze bestaan uit de chemische bestanddelen alkanen, aromaten, resens, en asfaltenen
(Connan 1992a, p.2744). De Inextractable Organic Matter op zijn beurt bestaat uit de nog bewaarde
vegetale resten en bitumen die omwille van hun oxidatie niet meer in staat zijn in
chloroform/dichloromethaan op te lossen (Connan 2005, p.40)
De Total Organic Carbons (die bekend zijn uit de Rock-Eval Pyrolosis) worden dan herberekend naar
de Total Organic Matter (TOM). Hierbij wordt de standaard gebruikt dat de TOC 80% uitmaken van
de TOM. De ‘verdwenen’ 20% representeert organische bestanddelen die opgelost zijn door
verwering (Connan 2005, p.40). Alle verschillende onderdelen worden dan tegenover elkaar
gewogen en uitgedrukt in een percentage ten opzichte van het staal. Verschillen in de parameters
wijzen op een gedifferentieerde samenstelling, en bijgevolg dus ook productiewijze. Deze verschillen
vertalen zich ook naar het uitzicht van de bitumen. Wanneer we naar onderstaande tabel kijken, zien
we dat de bitumen afkomstig van Bagdad een heel laag percentage aan IOM bevat. Dit wil zeggen
dat het staal bijna integraal uit pure bitumen bestond en dat bijgevolg het mengsel homogeen en
heel zwart van kleur was. De Ra’s al-Jinz stalen bevatten een hoog percentage aan IOM, deze zijn
door hun samenstelling met vele vegetale resten sterk verweerd en hebben een bruinere kleur.
Wanneer we stalen uit beide voorbeelden in de handen zouden nemen zouden we merken dat de
31
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
5. Analysemogelijkheden
Bagdad bitumen heel hard en consistent zijn (omwille van hun grote aandeel pure bitumen), en deze
van Ra’s al-Jinz eerder broos.
Figuur10: Connan 2005, p.41
Voorbeeld van een grafiek met de parameters Total Organic Carbons, Total Organic Matter,Extractable Organic Matter, Insoluble Organic
Matter, telkens werd ook een gemiddelde gemaakt van de individuele parameters per site. Vernoemde sites bevinden zich te Koeweit (As
Sabiyah), Oman (Ra’s al-Jinz), Syrië (Kosak Shamali) en Bagdad (bitumen hier zijn afkomstig van een quffah). De bitumen van de
verschillende regio’s tonen duidelijk onderlinge verschillen in hun samenstellingen.
Verder werken met de Extractable Organic Matter
De volgende stap in het analyseproces is het grofweg bepalen van de aard van de EOM. Hiervoor
worden de onderlinge elementen in drie categorieën ingedeeld: Asfaltenes, Resens, en Saturaten +
Aromaten. Aromaten en Saturaten zijn lid van een grotere chemische groep, de hydrocarbonaten6.
Kenmerkend aan archeologische bitumen is dat deze slechts een laag percentage aan
hydrocarbonaten bevatten. Wanneer bitumen aan het aardoppervlak dagzomen, zijn zij het doelwit
van verschillende fysische (evaporatie7 en aantasting door water) en chemische (biodegradatie8 en
oxydatie) processen die hun oorspronkelijke staat toetasten. Vooral de aromaten krijgen het zwaar
te verduren en transformeren door deze processen naar resens en voornamelijk naar
asfaltenen(Connan 2007, p.157). Deze vormen van verwering houden echter niet op wanneer
zuivere bitumen tot een mengsel verwerkt worden (Connan 2005, p.45). Logischerwijs vertonen
archeologische bitumen, die veel ouder zijn dan recenter genomen referentiestalen, een veel
sterkere vorm van verwering en vertonen bijgevolg een geringere concentratie aan
hydrocarbonaten.
6
Organische bindingen, bestaande enkel uit water en koolstof
Reactie die de overgang van een stof in vloeibare toestand naar gasvormige toestand aanduidt.
8
Chemisch proces van lange duur. Wanneer materialen volledig naar natuurlijk stoffen kunnen afgebroken
worden spreken we van biodegradeerbaar.
7
32
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
5. Analysemogelijkheden
Figuur 11: Connan 2005, p.45
Hierboven zien we de visuele voorstelling van de opbouw van de Extractable Organic Matter. De
archeologische bitumen van de sites As-Sabiyah (Koeweit) en Ra’s al-Jinz (Oman) bevinden zich
onderaan rechts in het driehoeksdiagram. Als referentie bij de grafiek zijn er ook stalen bitumen en
ruwe aardolie van de Burgan heuvel te Koeweit opgenomen. Bovenaan zien we dat de ruwe olie een
heel hoog percentage aan hydrocarbonaten bevat. Verder zijn er ook nog drie stalen bitumen (176,
177, en 178) in de grafiek opgenomen. Deze drie genomen stalen vertoonden op moment van
bemonstering een verschil in uiterlijk, wat erop wees dat ze verschillende afzettingen kenden. Uit de
analyses bleek inderdaad dat het oudste staal, nummer 176, veel minder hydrocarbonaten bevatte
dan stalen 177 en 178. Hoewel staal 176 dichtbij de archeologische bitumen staat, vertoont het toch
nog verschillen. Dit wijst erop dat niet enkel ruwe bitumen verweren, ook als een mengsel blijven de
hydrocarbonaten aangetast worden (Connan 2005, p.46).
Herkomst van bitumen gebaseerd op de isotopen van de asfaltenen
De kern van dit onderzoek is de verhouding tussen twee verschillende isotopen9 van koolstof. De
verhouding ¹²C/ ¹³C (ook aangeduid als δ¹³C) is een stabiele die slechts in lichte mate wordt aangetast
9
Wanneer in een chemisch element de protonen niet gelijk zijn aan de neutronen spreken we over een
isotoop van dat element.
33
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
5. Analysemogelijkheden
door processen zoals biodegradatie en oxydatie, waardoor ze ons betrouwbare informatie verschaft
aangaande de herkomst van bitumen (Connan 1996, p.68). Deze gegevens kunnen dan vergeleken
worden met de resultaten van stalen waarvan we de herkomst wel kennen. Op basis hiervan kan
men een vermoedelijk herkomstgebied lokaliseren (zie figuur 10 & 11). De vergelijking kan men
echter niet strikt toepassen, door verwering kunnen de resultaten toch in lichte mate
(verschuivingen tot 0.2 op de x-as van de grafiek).
Complementair aan deze studie wordt ook een D/H rapport opgesteld. Het isotoop deuterium10 is
niet stabiel en heel gevoelig voor verwering. Als gevolg van deze verwering verzwaart dit isotoop en
vormt het dus een goede indicator voor de staat van verwering (en dus ouderdom) waarin een
bitumen staal zich bevindt. Het resultaat van beide onderzoeken kan dan op 1 grafiek geplaatst
worden (Figuur 12)
Figuur 12: Connan 2007, p.159
Op bovenstaande grafieken zijn de verschillen in δ¹³C van de stalen duidelijk merkbaar. De bitumen
van As-Sabiyah en Akkaz vertonen merkbare clusters, wat eenzelfde oorsprongsgebied suggereert.
Onderzoek heeft uitgewezen dat de As-Sabiyah bitumen afkomstig zijn van de Burgan heuvel, en
deze van Akkaz vinden hun oorsprong te Iran. Figuur 11 verduidelijkt onze gegevens.
10
Deuterium is een isotoop van waterstof, met een proton én een neutron in de kern, in plaats van enkel een
proton. Deuterium, ook wel ‘zwaar water’ genoemd, wordt aangeduid met ²H of simpelweg D.
34
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
5. Analysemogelijkheden
Figuur 13: Connan 2007, p.160
Op deze figuur zien we de resultaten van een aantal gedateerde bitumen afkomstig van
verschillende regio’s. Ook de referentiegegevens van enkele bitumen bronnen die gebruikt werden
in de Oudheid worden hierbij gegeven. Uit bovenstaande tabel kunnen we al enkele conclusies
trekken:
•
•
•
De stalen van Failaka vertonen geen patroon: noch wat de periode- noch wat de herkomst
betreft (Connan 2007, p.159).
We kunnen geen sluitend herkomstgebied geven van de bitumen gevonden te Umm an
Namel, wel kunnen we een Iranese en Koeweitse (behalve enkele uitzonderingen, die
onduidelijk zijn) herkomst uitsluiten (Connan 2007, p.159).
De stalen van As-Sabiyah komen grotendeels overeen met deze van de Burgan heuvel.
Herkomst van bitumen gebaseerd op steraan en terpaan
In deze finale fase worden de genetische patronen van de saturaten bepaald, dit gebeurt aan de
hand van Gas Chromatography – Mass Spectrometry (=GC-MS). De bedoeling van dit onderzoek is
het bekijken van biomarkers en aan de hand hiervan hun opbouw en componenten te achterhalen,
waardoor identificatie met een referentiestaal mogelijk is. Voor petroleum zijn steraan en terpaan
de belangrijkste biomarkers.
Vooreerst (bij Gas Chromatography) wordt het te analyseren staal door middel van hitte
getransformeerd tot een gas. Hierna wordt in de eigenlijke massa spectrometer het ontstane gas in
ionen gesplitst. Deze individuele partikels zullen dan, dankzij het aanwezige magnetische veld, in een
35
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
5. Analysemogelijkheden
baan circuleren. Afhankelijk van hun specifieke massa en lading (uitgedrukt als m/z ratio) zal elk
verschillend type ion zijn eigen baan hebben.
De onderdelen en hun intern patroon worden dan door een detector geregistreerd. Voor elke m/z
ratio is er dus een verschillend patroon: voor bitumen zijn de steranen en terpanen (respectievelijk
m/z 217 en m/z 191) van determinatieve aard. Een belangrijk gegeven hierbij is dat ook steranen en
terpanen sporen van biodegradatie kunnen vertonen. Deze variëren op een schaal van 0 tem. 8. De
gegevens uit een staal met degradatie vanaf graad 7 is niet meer betrouwbaar en zal bijgevolg niet
meer onderzocht worden. Daarom is het altijd van belang om de patronen van deze onderdelen te
vergelijken met referentiestalen (en niet de individuele waarden van de bestanddelen) gezien die
ondanks aantasting betrouwbaar blijven (Connan 2007, p.160). In deze patronen kunnen ook
individuele bouwstenen van respectievelijk steranen of terpanen herkend worden, en sommige
bronnen vertonen specifieke bouwstenen, waardoor identificatie ook mogelijk is. Een duidelijk
voorbeeld hiervan vinden we te Iran. Typisch voor bronnen in de Mamatain regio (Iran) is de
aanwezigheid van het component 18α-oleanane in de terpanen (Connan 2008, p.7). Andere goede
identificatoren zijn de bouwstenen 27Sdia en 29ααR in de terpanen (Connan 2008, p.7). Het
voordeel van deze componenten is dat ze steeds zichtbaar blijven (weliswaar in mogelijks
aangepaste waarden), onafhankelijk van de staat van het staal. Op onderstaande afbeelding (Figuur
12) wordt dergelijk gegeven duidelijk geïllustreerd. In beide stalen zijn 18α-oleanane en 29ααR
prominent aanwezig, wat hun herkomst herleid naar de Mamatain regio te Iran.
Figuur 14 : Connan 2008, persoonlijke correspondentie.
Bij een archeometrisch onderzoek naar bitumen worden dus de steraan- & terpaan verhoudingen
bepaald en vergeleken met referentiestalen. Hieronder zien we de resultaten van dergelijk GC-MS
onderzoek. Links en rechts zien we de steraan/terpaan patronen van twee archeologische sites
36
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
5. Analysemogelijkheden
(Umm an Namel en Failaka, beide eilanden aan de kust van Koeweit), in het midden zien we een
referentiestaal van de bron Abu Jir te Irak. Wanneer we deze 3 datasets bekijken zien we dat alle 3
de patronen gelijkaardig zijn. Hieruit kunnen we concluderen dat zowel de inwoners van Failaka als
die van Umm an Namel hun bitumen importeerden vanuit centraal Irak.
Figuur 15: Connan 2007, p.165
37
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
6. De herkomst van archeologische bitumen en de ‘internationale’
handel
6.1.
Gehanteerde stalen
Voor het onderzoek naar de handelscontacten in bitumen heb ik gezocht naar stalen bitumen die
aan archeometrisch onderzoek onderworpen zijn. De gebruikte stalen in dit werk zullen hieronder
besproken worden. Ik heb gekozen om hier regio per regio te behandelen. Uiteraard is het beeld dat
we gaan schetsen fragmentarisch; dit omwille van het feit dat we niet van elke site uit elke periode
over geanalyseerde bitumen beschikken. Dit hoofdstuk beoogt wel een voorlopige balans op te
maken en enkele trends vast te stellen. De belangrijkste gegevens uit dit subhoofdstuk worden nog
eens opgesomd in tabel 2.
6.1.1. De Perzische Golf
Koeweit
As-Sabiyah
De kustsite van As-Sabiyah situeert zich in het late 6de- vroege 5de millennium. De geanalyseerde
bitumen werden tussen 5300 en 4800 v.Chr gedateerd (Ubaid 2-3). De gebruikte bitumen zijn van
lokale oorsprong, de Burgan-heuvel te Koeweit, die nog steeds een belangrijke locatie voor
petroleum ontginning is. In de oudheid was deze bron als enige actief in het noordelijke deel van de
Golf. In de centrale Perzische Golf was er nog de bron van Awali (Bahrain) en Haushi (Oman) in het
zuidelijke deel van de Golf (Connan 2005, p.43). Van de twee laatstgenoemden is er geen bewijs van
ontginning in de periode die wij zullen behandelen.
Umm an-Namel
De stalen van het eiland Umm an-Namel zijn afkomstig van de Vroege-Dilmun en de Parthische
periode. In de Vroege-Dilmun importeerde men de bitumen van de Mosul-regio in Noord-Irak,
terwijl de Parthische populatie haar bitumen importeerde vanuit de Hit-Abu Jir regio (Connan 2007,
p.165)
‘Akkaz
Akkaz is gelegen in de baai van Koeweit en de aanwezige bitumen zijn afkomstige uit de 1ste eeuw
voor- tot de 3de eeuw na Christus (Parthisch – Sassanidisch). De analyses tonen duidelijk dat de
bitumen mengsels hier gecreëerd grondstoffen hanteren uit minstens twee verschillende bronnen,
beide Iranese, en waarvan er één is geïdentificeerd als die van Mamatain. De vermoedde basis voor
het mengsel zijn Mamatain bitumen gemengd met bitumen van de Ain Gir/Dehluran/Siah Kuh regio
(Connan, pers. Cor.)
38
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
Failaka
De gebruikte stalen van het eiland Failaka zijn afkomstig van Tell Sa’id (ook aangeduid met de
benaming F6), een site met Vroeg-Dilmun en Kassietische populatie. Ook hier hebben we dus te
maken met een continuatie. Het oorsprongsgebied van de archeologische bitumen, voor beide
periodes, is de Hit – Abu Jir regio te Irak, met uitzondering van 1 staal dat afkomstig is van de
Burgan-heuvel te Koeweit (Connan 2007, p.165).
Daarnaast werden er ook nog stalen van de Hellenistische sites B6 en F5 en 1 staal van de vroegIslamitische site al-Qusur onderzocht. De bitumen aanvoer voor al deze sites gebeurde vanuit de Hit
regio te Irak (Connan 2007, p.165)
Bahrein
De stalen die in deze regio onderworpen zijn geweest aan archeometrisch onderzoek zijn afkomstig
van 2 nederzettingen (Qal’ at al-Bahrain & Saar) en twee necropolen (Karranah & Buri) en dekken
een periode van ongeveer drie millennia (van de Vroege Dilmun tot de middeleeuwse periode)
(Connan 1998, p.143). Het feit dat Bahrein de nexus is tussen verschillende regio’s (en zodoende van
groot belang is voor de handel) maakt het onderzoek naar bitumen geïmporteerd in deze regio
uiterst interessant. Uit de resultaten van het onderzoek is gebleken dat de bitumen ingevoerd in
Bahrein van verschillende locaties komen, afhankelijk van de periode, hoewel het beeld net iets
gediversifiërder is dan dit.
In de Vroege Dilmun periode (ca. 2200 – 1700 v.Chr) blijken de bitumen van Saar, Karranah en Buri
allemaal afkomstig te zijn van Iran (zowel Deh Luran als Susiaanse vlakte), terwijl de bitumen van
Qala’at al-Bahrain uitsluitend vanuit de Hit-regio werden geïmporteerd.
Voor de volgende fasen zijn we uitsluitend aangewezen op bitumen afkomstig te Qala’at al-Bahrain.
De bitumen import uitsluitend vanuit de Hit regio duurt voort tot in de Midden Dilmun (= Kassitische
Periode, ca. 1500 – 1200 v.Chr.). Vanaf de Late Dilmun (1000 – 350 v.Chr.) worden naast de
Mesopotamische bitumen ook Iranese bitumen geïmporteerd, dit blijft voortduren tot de Midden
Islamitische fase, vanaf dat ogenblik gaan Iranese bitumen domineren (Connan 1998a p.177).
Verenigde Arabische Emiraten en Oman
Umm an-Nar
Op de 3de millennium nederzetting van deze site (gelegen aan de kust van de V.A.E.) werden een
groot aantal bitumen aangetroffen; zowel in huizen als in de opslagplaats. Bitumen werden
aangetroffen als sporen op vaatwerk (om ze waterdicht te maken, cf. hoofdstuk 3.3.), met indrukken
van geweven recipiënten (cf. 3.3.), indrukken van matten (cf. 3.2.2.) en als zuivere grondstof (al dan
39
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
niet herwerkt tot een mengsel, klaar voor gebruik). Uit de analyse van een enkel staal bleek dat
desbetreffend object werd ingevoerd vanuit de Mosul regio (Frifelt 1995, p.226).
Ed-Dur
Een aantal stalen van Ed-Dur (1ste tot 5de eeuw n.Chr.), afkomstig van enkele graven en kuilen,
werden geanalyseerd. Het blijkt dat de stalen 2 verschillende herkomstgebieden te hebben. De
stalen van de 1ste eeuw na Christus vertonen een dubbele herkomst: zowel bitumen vanuit de
Mosul regio als vanuit Iran werden aangevoerd. Van de latere periode (3de – 4de eeuw) werd
slechts 1 staal onderzocht, dewelke een herkomst bleek te hebben uit de Mosul regio.
UAQ 2
Deze site, onmiddellijk grenzend aan de site van Umm al-Qaiwain, werd onderzocht in het licht van
een onderzoek naar shell middens. Twee van deze middens werden onderzocht en uitgebreid tot 1
opgravingsvlak, waarbij een deel van een grafveld aan het licht kwam. Aan de hand van het
aardewerk werd de site gedateerd in de Ubaïd 3-4 periode. De bitumen kralen, aangetroffen rond de
hals van één skelet, werden geanalyseerd. Een Mesopotamische origine (met name Hit) werd
vastgesteld (Phillips 2002, p.174).
Ra’s al-Hamra
Deze site bevindt zich te Oman en dateert zich ca. 4400 tot 3500 v.Chr. Er zijn echter niet veel
gegevens over deze stalen beschikbaar, maar vast staat dat ze afkomstig zijn vanuit noord Irak.
Ra’s al-Jinz
Deze 3de millennium site (ca. 2500 – 2100 v.Chr.) gelegen op de Omaanse kustlijn herbergde een
grote hoeveelheid bitumen: ruim 200 intacte bitumen blokken (zowel met- en zonder afdrukken) en
meer dan 100 fragmenten (Connan 2005, p.34). Men vermoedt dat deze grote voorraad bitumen
werd gebruikt bij de scheepsbouw (cf. Hoofdstuk 3.6). Na analyse werd duidelijk dat de bitumen
geïmporteerd werden vanuit de Mosul regio in noord Irak (Connan 2005, p.61).
Ain As-Sayh-site C
De site maakt deel uit van een cluster van 5 Ubaid sites, gelegen op de oostelijke kust van SaoediArabië tegenover Bahrein. Hoewel deze sites niet direct met elkaar verbonden zijn, is er volgens de
opgraver een belangrijke link tussen de sites (McClure 1993, p.107). Site C kenmerkt zich door de
aanwezigheid van een groot aantal bitumen, voornamelijk fragmenten met indrukken van geweven
riet en als residu in aardewerk. Het vermelde residu is echter vrij dik van aard, waardoor het laat
vermoeden dat het niet simpelweg gebruikt is om aardewerk te waterdichten, maar dat het
aardewerk de container was waarin bitumen werden verhandeld of opgeslagen (McClure 1993,
p.114). Slechts 1 staal is onderzocht uit bovenvermelde context en uit het resultaat bleek dat het
staal oorspronkelijk uit de Mosul regio te Irak kwam (Connan 2007, p.175).
40
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
6.1.2. Mesopotamië
Oueili
Oueili kent een occupatiegeschiedenis beginnende vanaf Ubaid 0 (ca. 6500 v.Chr. – 5800 v.Chr.) tot
en met Uruk (ca. 3800 v.Chr. – 3100 v.Chr.). De onderzochte stalen zijn afkomstig van de 6 Ubeïd
fasen en het Uruk tijdperk. Uit de resultaten bleek dat de bitumen, afhankelijk per periode,
verschillende herkomstgebieden hadden:
•
•
•
•
•
Ubeïd 0: Iraanse herkomst, Luristan provincie
Ubeïd 1: Iraanse herkomst, Luristan & Khuzistan provincies
Ubeïd 2: Iraanse herkomst, Khuzistan provincie
Ubeïd 3 t.e.m. 5: Irakese herkomst, meer bepaald de Mosul-regio
Uruk: Irakese herkomst, Hit-Abu Jir regio
(Connan 1996, p.418)
Babylon
De hier geanalyseerde bitumen stammen uit de 7de- 6de eeuw voor Christus (Neo-Babylonisch) en
zijn afkomstig van mortel en de bedekking van de processieweg. Deze bitumen zijn afkomstig van
Hit, wat uiteindelijk logisch is aangezien deze bron zich het dichtst situeert nabij de stad (Connan
1988, pers.corr.).
Tell es-Sawwan
Deze site is te dateren in de Samarra-periode (5500 – 5000 v.Chr) en 5 bitumen stalen werden aan
archeometrisch onderzoek onderworpen. Uit de resultaten bleek dat het oorsprongsgebied van de
aangewende bitumen in het noord-oosten van Irak ligt, de Mosul-regio dus (Connan 1992b, p.46).
6.1.3. Syrië
Umm El Tlel
De eerste site te Syrië is meteen ook diegene met de oudste attestatie van ons onderwerp. De
bitumen die hier werden aangetroffen, werden gebruikt om silex vast te lijmen in een sikkel en
dateren van het Mousteriaan (Midden-Paleolithicum, ca. 140.000 – 50.000 v.Chr.). Uit onderzoek
bleek dat de bitumen afkomstig waren van de Jebel Bichri bron, op 50 km afstand van Umm El Tlel
gesitueerd (Connan 1999b, p.46).
Tell Sabi Abyad
De tweede site die we in Syrische context zullen bekijken is Tell Sabi Abyad. Bij de opgravingen van
de ‘Burnt Village’, dat zich situeert rond 6100 v.Chr (Laat Neolithicum) kwam met bitumen
beschilderd aardewerk (zogenaamd Standard Ware) aan het licht. Naast een aantal van deze stalen
werden ook bitumen onderzocht die gebruikt werden om aardewerk (uit de categorieën Orange Fine
Ware & Standard Fine Ware) te repareren. Het dient opgemerkt te worden dat het hier vermelde
aardewerk van een andere categorie is dan het aardewerk dat met bitumen beschilderd werd.
41
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
Uit de analyses bleek dat de bitumen aangewend als pigment een uitsluitend Noord-Irakese
oorsprong hebben (de bronnen van Zakho en Kirkuk), terwijl de bitumen van gerepareerd aardewerk
een andere, onbekende, herkomst hebben. Dit doet vermoeden dat één van de twee producten
geïmporteerd werd, terwijl het andere lokaal gefabriceerd werd.
Kosak Shamali
Kosak Shamali is een multi-perioden site gelegen aan de bovenloop van de Eufraat. De
geanalyseerde stalen zijn afkomstig van de Vroege Ubaid (ca. 5300 – 4900 v.Chr) tot de Post-Ubaid
periode (ca.4550 – 4260 v.Chr). Uit de steraan-terpaan verhoudingen werden er twee
herkomstgebieden geconcludeerd: Hit en een andere bron (mogelijks Samsat), eveneens gelegen
aan de Eufraat. Isotopair onderzoek op koolstof 13 bevestigt deze stelling, maar introduceert een
derde mogelijk herkomstgebied, gesitueerd in Noord-Irak (Connan 2003, pers. corr.)
Mari
Van deze site hebben we een groot aantal geanalyseerde stalen verspreid over het 3de en 2de
millennium:
•
•
•
•
•
•
Vroeg Dynastisch I (ca. 2900 – 2750 v.Chr)
Vroeg Dynastisch III (ca. 2600 – 2334 v.Chr) tot de vroeg Akkadische periode (ca. 2200 –
2018 v.Chr)
Ur III (ca. 2018 – 1911 v.Chr)
Periode van shakkanakku (ca. 2200 – 2000 v.Chr)
Amoritiesche periode (ca. 1800 – 1507 v.Chr)
Midden-Assyrische periode (ca. 1350 – 1200 v.Chr)
Voor al deze perioden zijn de aangewende bitumen afkomstig van de Hit-Abu Jir regio (Connan
1998b, pers.corr.). Dit fenomeen is te verklaren door de nabijheid van de bron zelf, en de ideale
ligging voor het transport over water.
Ras Shamra
De 5de site in het Syrische landschap is Ras Shamra. Drie stalen uit de Midden- tot Laat-Bronstijd (ca.
1600 – 1200 v.Chr) werden aan onderzoek onderworpen en uit de resultaten bleek dat de bitumen
een lokale oorsprong hadden, namelijk te Kfarie (Syrië) (Connan 1990, p.533).
6.1.4. Zuidwest Iran
Stalen van verschillende sites en verschillende perioden werden geanalyseerd en geïnterpreteerd:
•
•
•
•
•
Chogha Mish (Archaïsch, ca. 6000 v.Chr; Late Uruk, ca. 3200 v.Chr, Susa I, ca. 4000 v.Chr)
Djaffarabad (Susa I, ca. 4000 v.Chr)
Sharafabad (Susa I, ca. 4000 v.Chr; Midden-Uruk, ca. 3300 v.Chr; Medio-Elamitisch, ca. 1500
v.Chr)
Susa (Susa I, ca. 4000 v.Chr)
Farukhabad (vanaf Bayat I tot Trans-Elamitisch, 4600 – 1600 v.Chr)
42
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
Geografisch gezien kunnen we de sites opdelen in 2 grote regio’s: de Deh Luran vlakte (site
Farukhabad) en de vlakte van Susiana (Chogha Mish, Djaffarabd, Sharafabad, Susa). We zien dat elke
geografische eenheid tot 3200 v.Chr zijn eigen bitumen voorzieningen heeft: de Deh Luran vlakte
maakt gebruik van (voornamelijk) de Aïn Gir bron, de Susiana vlakte van (voornamelijk) de Masjid-i
Sulaiman bron. Vanaf 3200 v.Chr worden producten van beide bronnen in beide regio’s door elkaar
gebruikt (Marschner 1978, p.110).
6.1.5. Israël & Egypte
Israël
Bitumen afkomstig van verscheidene sites werden onderzocht. De meeste van deze archeologische
stalen zijn qua samenstelling en uitzicht gelijkaardig aan de natuurlijke Dode Zee –bitumen,
biochemisch onderzoek om dit te bevestigen werd dan ook ondernomen. De sites waarvan
verschillende stalen geanalyseerd werden zijn:
•
•
•
•
•
•
•
Ein Besor (Vroege Bronstijd I, ca. 3200 – 2900 v.Chr)
Ein Zik (Vroege-Bronstijd I, ca. 3200 – 2900 v.Chr)
Palmahim (Vroege Bronstijd I, ca. 3200 – 2900 v.Chr)
Tell Irani (Vroege Bronstijd I, ca. 3200 – 2900 v.Chr)
Tel Arad (Vroege Bronstijd II, ca. 2900 – 2200 v.Chr)
Jerusalem (Vroege Bronstijd IV, ca. 2350 – 2200 v.Chr)
Sheik Awad (Vroege Bronstijd IV, ca. 2350 – 2200 v.Chr)
De resultaten van het onderzoek bevestigen de Dode Zee als bron voor de bitumen (Connan 1992a,
p.2755). Enkel de bitumen van Sheik Awad kennen een ander, voorlopig onbekend, herkomstgebied
(Connan 1992a, p.2758).
Egypte
In het onderzoek naar Dode Zee -bitumen werden ook stalen van 2 sites in Egypte onderzocht,
Maadi (Naqada I, ca. 3900 – 3500 v.Chr) & Sheik Awad (Vroege Bronstijd II, ca. 2350 – 2200 v.Chr).
Analyses wezen uit dat de bitumen gebruikt te Maadi afkomstig zijn van de Dode Zee. De Sheik Awad
bitumen zijn van een andere, ongeïdentificeerde bron afkomstig (Connan 1992a, p.2755).
6.1.6. Sri Lanka
Tijdens opgravingen te Anuradhapura (3de tot 9de eeuw, periode van het Gupta rijk en diens
naweeën) werd aardewerk aangetroffen dat binnenin een laagje bitumen bevatte, dit vermoedelijk
om de recipiënten geschikt te maken voor het transport of het bewaren van vloeibare stoffen. Sri
Lanka kent geen natuurlijk voorkomende bitumen, en het was wederom dankzij archeometrische
studies dat de herkomst kon bepaald worden. De bitumen bleken namelijk afkomstig te zijn van Iran,
meer
bepaald
de
Luristan
regio
(Stern
2007,
p.17).
43
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
Tabel 2: Geanalyseerde bitumen stalen en hun gebied van herkomst
Regio
Perzische Golf
Site
As-Sabiyah
Umm an Namel
Akkaz
Failaka/ Tell Sa’id (F6)
Failaka / F5 & F6
al-Qusur
Qala’at al-Bahrain
Saar
Buri
Karranah
Umm an-Nar
Ed-Dur
Mesopotamië
UAQ2
Ra’s al-Hamra
Ra’s al-Jinz
Ain As-Sayh-site C
Oueili
Babylon
Tell es-Sawwan
Periodisering
5200 – 4900 v.Chr.
2100 – 1900 v.Chr.
100 v.Chr. – 200 n.Chr.
50 v.Chr. – 600 n.Chr.
2000 – 1700 v.Chr.
1400 – 1300 v.Chr.
300 – 100 v.Chr.
700 – 800 n.Chr.
2500 – 2200 v.Chr.
2200 – 1700 v.Chr.
1400 – 1300 v.Chr..
700 – 600 v.Chr.
Ca. 400 v.Chr.
100 v.Chr. – 200 n.Chr.
1200 – 1500 n.Chr.
2200 – 1700 v.Chr.
2200 – 1700 v.Chr.
2200 – 1700 v.Chr.
2600 – 2400 v.Chr.
0 – 100 n.Chr.
200 – 400 n.Chr.
5100 – 4900 v.Chr.
4400 – 3500 v.Chr.
2500 – 2100 v.Chr.
5000 – 4000 v.Chr.
6500 – 5300 v.Chr.
5300 – 3800 v.Chr.
3800 – 3100 v.Chr.
600 – 400 v.Chr.
5500 – 5000 v.Chr.
Geanalyseerde stalen
15
5
2
35
10
3
16
1
5
3
14
2
7
4
8
14
1
3
1
18
1
2
?
22
1
23
15
3
2
5
44
Herkomst
Burgan/Koeweit
Mosul/Irak
Hit/Irak
Iran
Hit/Irak (9 stalen), Burgan/Koeweit (1 staal)
Hit/Irak
Hit/Irak
Hit/Irak
Irak, vermoedelijk Mosul
Hit/Irak
Irak (5 stalen)
Hit/Irak
Irak & Iran
Hit/Irak
Irak & Iran
Iran
Iran
Iran
Mosul/Irak
Mosul & Iran (Luristan & Khuzistan/Fars)
Mosul/Irak
Hit/Irak
Mosul/Irak
Mosul/Irak
Mosul/Irak
Iran
Mosul/Irak
Hit/Irak
Hit/Irak
Mosul/Irak
Thomas Van de Velde
Syrië
Iran/vlakte van Susiana
Iran/Deh Luran vlakte
Israël
Egypte
Sri Lanka
Bitumen in het Nabije Oosten
Mari
Umm el-Tlel
Tell Sabi Abyad
Kosak Shamali
Ras Shamra
Chogha Mish
Djaffarabad
Sharafabad
Susa
Farukhabad
Ein Besor
Ein Zik
Palmahim
Tel Irani
Tel Arad
Jeruzalem
Sheikh Awad
Maadi
Anuradhapura
2900 – 1200 v.Chr.
Midden-Paleolithicum
Ca. 6100 v.Chr.
5300 – 4200 v.Chr.
1600 – 1200 v.Chr.
6000 – 3000 v.Chr.
4300 – 3600 v.Chr.
4300 – 3700 v.Chr.
3300 – 3100 v.Chr.
1500 – 1100 v.Chr.
4300 – 3700 v.Chr.
4600 – 3300 v.Chr.
3300 – 1450 v.Chr.
3200 – 2900 v.Chr.
3200 – 2900 v.Chr.
3200 – 2900 v.Chr.
3200 – 2900 v.Chr.
2900 – 2650 v.Chr.
2350 – 2200 v.Chr.
2350 – 2200 v.Chr.
3900 – 3500 v.Chr.
200 – 1000 n.Chr.
6. Herkomst van bitumen & handel
59
?
9
13
3
5
3
2
4
4
1
?
?
1
1
1
1
?
?
?
2
9
45
Hit/Irak
Jebel Bichri/Syrië
Mosul/Irak, Onbekend
Hit/Irak, Mosul/Irak (vermoedelijk)
Kfarie/Syrië
Masjid-i-Suleiman/Iran
Masjid-i-Suleiman/Iran
Masjid-i-Suleiman/Iran
Masjid-i-Suleiman & Aïn GIr/Iran
Masjid-i-Suleiman & Aïn GIr/Iran
Masjid-i-Suleiman/Iran
Aïn Gir/Iran
Aïn GIr & Masjid-i-Suleiman/Iran
Dode Zee
Dode Zee
Dode Zee
Dode Zee
Dode Zee
Dode Zee
Onbekend
Dode Zee
Luristan/Iran
Thomas Van de Velde
6.2.
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
Verwerking en bespreking van de gegevens
Ik heb getracht de gegevens, zoals voorgesteld in hoofdstuk 6.1., op een visuele en comprehensieve
manier weer te geven. Wanneer we archeologische bitumen bekijken moeten we deze indelen in
drie parameters: site waar ze aangetroffen werden, periode en herkomst. Om dit te realiseren heb ik
ervoor gekozen gebruik te maken van de programma’s Adobe Illustrator CS2 en ESRI ArcMap 9.1.
Illustrator gaf het voordeel alles chronologisch heel duidelijk te karteren (Figuur 16), terwijl ArcMap
de mogelijkheid bood om alle sites exact te lokaliseren. Het gebruikte projectiesysteem bij het
kaartmateriaal is WGS8411.
Figuur 16: Bitumen verspreidingspatroon door de eeuwen heen.
11
World Geodetic System (WGS) creëert een mondiaal referentiekader voor geodetie en navigatie. Meer info
op de website van de Koninklijke Sterrenwacht van België (http://www.gps.oma.be/nl/refsys_nl_ok_css.htm)
en Wikipedia (http://en.wikipedia.org/wiki/WGS84)
46
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
6.2.1. Verspreiding van bitumen in Mesopotamië & Syrië
Bij de bespreking zullen we niet enkel de Mesopotamische sites (Oueili, Babylon, Tell es-Sawwan,
Mari) maar tevens de Syrische sites (Umm el-Tlel, Tell Sabi Abyad & Ras Shamra) onder de loep
nemen. Alle besproken sites bevinden zich namelijk essentieel in dezelfde regio en invloedssfeer:
rond de Tigris en Eufraat.
Kaart 3: Mesopotamische en Syrische sites en de herkomst van hun bitumen. Tevens gelokaliseerd zijn de 2 grote Mesopotamische
ontginningsgebieden (aangeduid met vierkantjes)
De vroegste stalen die we ter beschikking hebben, zijn deze van Umm el Tlel, een Syrische site uit
het Midden Paleolithicum. De jagers-verzamelaars van deze site haalden hun bitumen van een kleine
lokale bron, gelegen aan de Jebel Bichri, niet ver van de nederzetting.
Van de site Oueili zijn er een hele resem stalen geanalyseerd en dit gerspreid over een gehele
sequentie: vanaf de Ubaïd 0 periode tot en met de Uruk periode. Voor deze hele sequentie werden
er 41 stalen onderzocht; een aantal dat voldoende zou moeten zijn om een (sluitende) conclusie te
vormen (althans voor deze site). Vanaf de Ubaïd 0 tot en met de Ubaïd 2 periode komen de bitumen
uit Iran. Deze worden dan nog eens verder opgedeeld in de Luristan regio (Ubaïd 0 & 1) en Khuzistan
(Ubaïd 1 & 2) (Connan 1996b, p.418). Het is echter gevaarlijk om te concluderen dat men geleidelijk
47
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
overging van uitsluitend Luristan bitumen naar Khuzistan bitumen. De staalname is daarvoor niet
voldoende gespreid over de drie verschillende periodes.
Vanaf de Ubaïd 3 periode worden bitumen gehanteerd die afkomstig zijn vanuit het noorden van
Iran, de Mosul regio. Dit fenomeen kan verklaard worden door de verplaatsing van een oost-west
handelsas (Oueili – Iran) naar een noord-zuid georiënteerde handel (Oueili – Noord Irak) (Connan
1996b, p.418). Een heroriëntatie van Mesopotamië is inderdaad vastgesteld rond deze periode en
vanaf dan kent het Ubaïd materiaal een immense verspreiding: van de Perzische Golf tot zuidoost
Anatolië (Akkermans 2003, p.154). De Bitumen afkomstig vanuit Mosul vinden we rond deze periode
tevens te Tell es-Sawwan en in de Perzische Golf (Ra’s al-Hamra en Ain as-Sayh Site C). Hoewel reeds
ontgonnen in het 7de millennium - zoals stalen uit Tell Sabi Abyad uitwijzen - kennen de bronnen
rond Mosul omstreeks de Ubaïd 3 een grotere exploitatie en verspreiding. Het blijft gevaarlijk het
belang van deze bronnen te overgeneraliseren. Op hetzelfde moment bijvoorbeeld zien we dat de
bevolking van Kosak Shamali niet enkel hun bitumen importeren vanuit de Mosul regio maar tevens
vanuit de bronnen van Hit (cf. hoofdstuk 6.3.). Opmerkelijk is dat gedurende deze gehele periode
geen bitumen vanuit Hit verschijnen te Oueili. Logisch gezien zijn de bitumen van deze bronnen
toegankelijker; het volstaat immers om vanaf de bronnen de Eufraat stroomafwaarts te volgen tot
aan Oueili. Hoewel misschien van minder belang in deze periode, werden de bitumen van Hit reeds
ontgonnen, zo blijkt uit stalen van Kosak en Shamali en de vroeger te situeren site UAQ2.
Het midden van het vierde millennium is voor Mesopotamië een keerpunt: de Ubaïd cultuur maakt
plaats voor de Uruk periode. Vanaf deze fase manifesteert zich immers de staat- en
stadsontwikkeling. Het waarom van deze urbanisatie blijft tot op heden ten dage een groot
vraagteken. Wat wel vast staat is dat vanaf de Late Uruk periode monumentale architectuur begint
voor te komen in de steden; tempels en paleizen ontwikkelen zich en bij de realisatie hiervan is een
grote hoeveelheid aan natuurlijke grondstoffen noodzakelijk, waaronder ook bitumen. Moorey
concludeert dat bitumen in de architectuur opmerkelijk frequenter gebruikt worden vanaf het
midden van het vierde millennium (Moorey 1994, p.335); wat dus te verklaren valt door de opkomst
van monumentale architectuur en diens noodzaak aan bitumen, omstreeks dezelfde periode.
Met een grotere vraag naar bitumen moet er zich ook een grote exploitatiegolf van bitumen hebben
ontwikkeld; en dit blijkt te zijn gebeurd in de Hit regio. Deze conclusie kunnen we trekken uit de
resultaten van geanalyseerde bitumen afkomstig uit deze periode. Echter, ook hier moeten we deze
theorie met uiterste voorzichtigheid benaderen: we beschikken slechts over geanalyseerde bitumen
afkomstig van 3 sites (Oueili, Mari & Babylon), die zich in drie verschillende tijdsvakken situeren, en
waarvan de staalname voor twee sites heel beperkt is12. Anderzijds zijn de bronnen van Hit het
meest bekend van alle bronnen. Er zijn tevens ook veel referenties naar de bronnen van Hit, zowel in
Mesopotamische teksten als door Klassieke auteurs. Een uitgelezen voorbeeld hiervan vinden we bij
Herodotus’ beschrijving van Babylon: “The bitumen used in the work was brought to Babylon from
the Is, a small stream which flows into the Euphrates at the point where the city of the same name
stands, eight days' journey from Babylon. Lumps of bitumen are found in great abundance in this
river.” (Hallsal 1998, ¶3). Volgens Thompson C. zou zelfs het Akkadische woord voor bitumen,
“Iddu”, afgeleid zijn van Hit (Forbes 1964, p.38). Forbes R.J. concludeert in zijn werk dat de bronnen
12
Slechts drie stalen voor de Uruk fase te Oueili en twee stalen voor Babylon. Voor Mari beschikken we over
49 stalen.
48
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
van Hit zonder twijfel de belangrijkste moeten geweest zijn, een conclusie die begrijpelijk is
aangezien Forbes enkel de kans had te werken met geschreven bronnen (die pas vanaf de Late Uruk
verschijnen!). We hebben al gezien dat de bronnen van Mosul in de vroegste perioden van groot
belang was en zoals later zal blijken zullen ze een belangrijke speler blijven op de internationale
bitumen markt. Hoewel de bronnen van Hit van onmiskenbaar belang zijn geweest, blijkt zijn
conclusie incorrect.
Als nabeschouwing mogen we tevens niet vergeten dat de bronnen rondom Hit reeds in het zesde
millennium ontgonnen werden (cf. Kosak Shamali en UAQ2), en dat de ontginningen dus niet
aanvatten vanaf de Uruk periode.
Wanneer we deze gegevens vergelijken met wat uit de geschreven bronnen voortvloeit, bemerken
we toch wel enkele tegenstellingen: de meeste economische tabletten zijn afkomstig uit de Ur III
dynastie, en deze vertellen ons dat de belangrijkste bitumen leveranciers in die periode Magda en
Kimash zijn, beide gesitueerd in Noord-Irak (met andere woorden: de Mosul regio) (Connan 1996,
p.31). Anderzijds blijkt uit (later gesitueerde) teksten dat de bronnen van Hit de meest populaire
waren, vermoedelijk niet zonder reden. Uiteindelijk beschikken we over weinig geanalyseerde stalen
wanneer we het over Mesopotamië hebben; een handvol sites kan immers niet representatief zijn
voor een regio die een oppervlakte als die van Assyrië en Babylonië beslaat.
Besluitend kunnen we zeggen dat bitumen van allerlei bronnen in het 7de en 6de millennium
aangewend worden. Vanaf de Ubaïd 3 periode blijkt de Mosul regio de grootste (edoch niet enigste,
cf. Kosak Shamali & UAQ2) leverancier te zijn van bitumen. In de Uruk periode verandert dit patroon
opnieuw en worden vanaf dan de bronnen van Hit op grote schaal geëxploiteerd. Het is noodzakelijk
erop te wijzen dat dit model geen algemene waarheid is, zoals teksten ons aantonen. Regionale
differentiatie komt voor en economische verdragen wijzigen niet noodzakelijkerwijs mee met een
politieke heroriëntatie. Ook is het perfect mogelijk dat steden een bepaalde voorkeur hadden
omtrent hun handelspartners ongeacht de plaats van herkomst van de bitumen. Bovenstaand model
is dus voorlopig slechts een denkpiste en het is meer dan mogelijk dat beide ontginningsgebieden
even belangrijk waren, zij het afhankelijk van stad tot stad.
6.2.2. Bitumen in zuidwestelijk Iran
De regio die hier ter sprake zal komen dekt de Iranese provincies Khuzistan en Luristan.
Chronologisch start de bitumen staalname in het Neolithicum en loopt ze tot het Neo-Elamitische
Rijk. Grofweg kunnen de sites in twee clusters worden ingedeeld: de nederzetting op de Deh Luran
vlakte (Farukhabad) en die op de vlakte van Susiana (Chogha Mish, Djaffarabad, Susa, Sharafabad)
(cf. kaart 3).
Uit de analyses bleek dat de populairste bronnen voor deze sites de Aïn Gir bron (Deh-Luran) en de
bronnen van Masjid-i-Suleiman (vlakte van Susiana) waren. Opmerkelijk is dat beide bronnen hun
‘eigen’ regio voorzien van bitumen; d.w.z. dat we Aïn Gir bitumen vinden te Farukhabad en
grondstoffen afkomstig van Masjid-i-Suleiman op de andere sites. Dit alles terwijl beide regio’s
bitumen exporteren naar andere regio’s (cf. Oueili).
49
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
Dit patroon blijft stabiel tot de Proto-Elamitische periode (ca. 3200 v.Chr.), wanneer blijkt dat er een
wisselwerking ontstaat en bitumen van beide bronnen in beide regio’s worden gebruikt (Marschner
1978, p.110). In deze periode ontstaat er een eenheid en stijgt het bevolkingsaantal, wat leidt tot
een grotere nood aan grondstoffen; en om deze te verzekeren zouden instanties vanuit Uruk het
organiseren van handelswegen sponsorden en (groepen) handelaars aanmoedigen zich te vestigen
langsheen deze wegen (Alden 1982, p.622).
Kaart 4: Iranese sites en nabijgelegen bitumen bronnen
6.2.3. Bitumen in de Perzische Golf
Het bulk van de geanalyseerde bitumen stalen is uit deze immense regio afkomstig. We zullen de
resultaten hiervan in verschillende fasen bespreken. Van groot belang is het gegeven dat in deze
regio veel bitumen worden aangetroffen in maritiem verband. Kustsites domineren hier en spelen
een belangrijke rol in de handel. De Perzische Golf is namelijk niet eenvoudig te bevaren en lange
reizen brengen altijd complicaties met zich mee: schepen moeten in goede staat blijven en indien
nodig gerepareerd worden. Daarbovenop moeten voorraden van tijd tot tijd ingeslagen worden. De
kustsites van de Perzische Golf kunnen handelsmissies steunen in deze problematiek (Ratnager
2004, p.230-1). In hoofdstuk 6.3. zullen we hierop dieper ingaan. Kaarten 5, 6, en 7 ondersteunen dit
subhoofdstuk.
50
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
Eerste fase
De resultaten van bitumen analyses van sites vanaf het 5de millennium tot ongeveer 2200 v.chr.
vertonen een min of meer gelijkaardig patroon: de bitumen van vijf van de zeven sites zijn afkomstig
uit de Mosul regio. Deze sites zijn gesitueerd in de Verenigde Arabische Emiraten (Ain As-Sayh site C,
Umm an-Nar), Bahrain (Qala’at al-Bahrain) en Oman (Ra’s al-Jinz en Ra’s al-Hamra) (cf. kaart 4, 5, &
6). De sites die een uitzondering vertonen in dit patroon zijn UAQ2 (V.A.E.) en as-Sabiyah (Koeweit).
De vroegste site in deze context is as-Sabiyah, ideaal gelegen op economisch vlak, vlakbij de kust en
dus perfect als overslagplaats van goederen uit Mesopotamië; op de site werden dan ook veel Ubaïd
artefacten vanuit Mesopotamië aangetroffen (Connan 2005, p.25). Naast Ubaïd artefacten werden
hier ook de oudste scheepsfragmenten tot nog toe uit het Nabije Oosten aangetroffen (Connan
2005, p.23). Bitumen werden niet vanuit Mesopotamië (of Iran) aangevoerd. De Burgan heuvel
(heden ten dage nog steeds de belangrijkste leverancier van aardolie te Koeweit) zorgde voor
genoeg bitumen voor de inwoners van de site, waardoor invoer geen noodzaak was.
Kaart 5: Sites te Koeweit en Failake met de herkomst van hun bitumen.
Gesitueerd in ongeveer dezelfde periode is de site UAQ2 (V.A.E.). De bitumen hier aangetroffen
blijken afkomstig te zijn van de Hit regio in midden Irak. We hebben net vermeld dat in deze periode
51
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
bitumen van Mosul de Golf overspoelen. De geanalyseerde stalen (slechts twee) waren echter
afkomstig van bitumen kralen, gevonden in een grafcontext. Het is niet onmogelijk dat deze kralen,
samen met kralen uit andere materialen die zich ook in die context bevonden (Phillips 2002, p.176),
deel uitmaakten van één sieraad, vervaardigd in Mesopotamië en later verhandeld of meegereisd
naar de uiteindelijke vindplaats.
We hebben reeds vermeld dat vanaf het midden van het 4de millennium de bitumen te
Mesopotamië voornamelijk ontgonnen werden te Hit (cf. 6.2.1.), maar het is pas in het late 3de
millennium dat deze bitumen hun weg vinden in de Perzische Golf. De vraag is uiteraard waarom
deze bitumen in de Perzische Golf anderhalf millennium later pas verschijnen dan te Mesopotamië?
Kaart 6: Sites in de Verenigde Arabische Emiraten en Oman, met herkomst van hun bitumen
Kan dit te maken hebben met de kwaliteit van de bitumen? We hebben reeds gezien dat de bitumen
vanuit Hit heel puur waren en in Mesopotamië zelf waren ze zeker en vast gegeerd (cf. Hoofdstuk
4.2.). Mogelijkerwijs genoot men de voorkeur om de ‘goede’ bitumen zelf te gebruiken, en de
‘minder goede’ kwaliteitsproducten te verhandelen naar het buitenland. Deze veronderstelling is
gemaakt naar analogie van andere producten die vanuit Mesopotamië werden verhandeld naar
Magan. Van de 2de helft van het 3 millennium weten we bijvoorbeeld dat Mesopotamië enkel wol
en textiel van de laagste kwaliteit verhandelde met Magan (Potts D.T. 1990a, p.150). Hoe dan ook,
52
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
de situatie zal veranderen en vanaf de 2de fase vinden bitumen vanuit de Hit regio hun weg naar de
Golf.
Tweede fase
Deze fase zet aan met de start van de Vroege Dilmun periode (ca. 2200 – 1700 v.Chr.). Vanaf dan zijn
bitumen prominenter aanwezig in de Perzische Golf, waarheen ze in de vroegere perioden eerder
selectief werden gebruikt (Connan 2008, pers. corr.), zoals bijvoorbeeld bij de scheepsbouw, waar ze
noodzakelijk zijn. De handel in de Perzische Golf bloeit open en een intensief maritiem
handelsnetwerk ontstaat. Mogelijk kan dit gerelateerd worden aan de koperinvoer die vanaf het 2de
kwart van het 3de millennium niet langer afkomstig is van Iran maar van Oman (Potts D.T. 1993,
p.391)
Het is de periode waarin Dilmun zich ten volle manifesteert en een prominente rol inneemt in de
maritieme handel van de Perzische Golf (Potts D.T. 1990a, p.190). Bahrain werd een soort van
distributiecentrum voor alle goederen die via de Golf naar- of van Mesopotamië kwamen, wat tot
een culminatiepunt komt vanaf de City II of Barbar periode (ca. 1ste helft van het 2de millennium).
Qala’at al-Bahrain kent een sterke groeifase in deze periode, er wordt een omwalling geïnstalleerd
en mogelijk zelfs een paleis. Hierdoor profileert de nederzetting zich als hoofd- en enige stad van het
eiland (Killick 2005, p.347). Uit teksten en vondsten werd tevens vastgesteld dat Dilmun niet enkel
contacten had met Sumer maar ook met Susa en Mari. De handel die in deze fase ontstaat is uiterst
complex en moeilijk te vatten. Uit Mesopotamië beschikken we over tabletten die handelen over
economische transacties die gebeuren met Dilmun. Opvallend is dat in de teksten namen van privé
personen uit Dilmun worden genoemd (Potts D.T. 1990a, p.219-226). Onnodig te vermelden dat dit
belangrijke consequenties heeft voor de handelspatronen: benaderen we de handel vanuit een
hedendaags, kapitalistisch systeem met concurrerende handelaars? Of zitten we hiermee ver van de
waarheid? En hoe zit het met de andere sites van het eiland? Voeren deze een autonome economie
of één die (deels?) afhankelijk is van Qala’t al-Bahrain?
Een bevredigend antwoord op deze problematiek kunnen de analyses van bitumen ons spijtig
genoeg niet verschaffen. We kunnen wel een merkwaardige trend opmerken. We hebben al gezien
dat in het late 3de millennium bitumen vanuit Mosul de stad Qala’at al-Bahrain bereiken. Vanaf de
Vroege Dilmun periode (City I, ca. 2200 v.Chr.) zijn alle gebruikte bitumen afkomstig vanuit de Hit
regio, een trend die zich verder zet in de Middel Dilmun periode (ofwel Kassitische fase, ca. 1500 –
1200 v.Chr.) en Late Dilmun (ca. 1000 – 350 v.Chr.) (Connan 1998, p.177). Vanuit de Vroege Dilmun
periode beschikken we ook over stalen van de sites Buri, Karranah en Saar. De bitumen hier
aanwezig kenmerken zich door een uitsluitend Iranese afkomst (Connan 1998, p.177). Wanneer we
deze 3 sites op zich bekijken is dit niet verwonderlijk, er bestond wel degelijk een belangrijke link
tussen Susa en Dilmun in deze periode (Potts D.T. 1990a, p.228). Het is op zijn minst opmerkelijk dat
de 3 sites, die zich zo vlakbij Qala’at al-Bahrain bevinden, een andere leverancier van bitumen
hebben. Mogelijks is deze discrepantie te wijten aan het feit dat Qala’at al-Bahrain een
gepriviligeerde band had met Mesopotamië, en zodoende hun bitumen (en andere producten)
vanuit Irak importeerden (Connan 1998, p.177). De afwezigheid van Mesopotamische invloeden in
het vondstenmateriaal wijst erop dat de inwoners van Saar deze unieke relatie niet had (Crawford
1993, p.17)
53
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
Kaart 7: Sites te Bahrein en Ain-as-Sayh site C (V.A.E.) en de herkomst van hun bitumen
Vanaf ca. 2000 daalt het zeeniveau in de Perzische Golf, wat de kolonisatie van het eiland Failaka
door Dilmun volop in gang zet (Potts D.T. 1990a, p.267, 292). Uiteraard is ook hier het oude
economische gedragspatroon moeilijk te achterhalen. Potts D.T. acht het goed mogelijk dat Failaka,
vanuit Babylonisch standpunt, als gelijke van Dilmun werd beschouwd; voornamelijk door diens
locatie in de Golf en de aanwezigheid van een grote groep handelaars, waarvan sommigen misschien
rechtstreeks vanuit Bahrein kwamen (Potts D.T. 1990a, p.292). Dergelijke stelling wordt ondersteund
door de analyse van bitumen afkomstig van Tell Sa’id (F6): negen van de tien bitumen stalen zijn
afkomstig van Hit, net zoals te Qala’at al-Bahrain. Het tiende staal vertoonde echter sterke
gelijkenissen met bitumen van de Burgan heuvel. Dit is slechts één staal van de tien, en er zijn wel
een aantal logische veronderstellingen mogelijk om dit te verklaren: mogelijkerwijs hadden de
inwoners van F6 dringend nood aan bitumen en de Burgan heuvel is de bitumen bron in de
onmiddellijk nabijheid; ofwel maakte het deel uit van een artefact vervaardigd te Koeweit en
verhandeld met Failaka. We kunnen immers veronderstellen dat, gezien hun ligging, mensen van
Failaka en Koeweit contacten onderhielden. Bitumen vanuit Hit blijven Failaka bereiken in de
volgende periode, de Midden Dilmun- of Kassitische periode (ca. 1500 – 1200 v.Chr.), identiek aan
54
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
wat er in Qala’at al-Bahrain gebeurt op dat moment. Het is goed mogelijk dat Failaka (site F6) door
de Mesopotamiërs werd gebruikt als overslagplaats/handelsplaats voor goederen, in ons geval dan
bitumen, die dan verder getransporteerd werden naar de meer zuidelijk gelegen steden (zoals
Qala’at al-Bahrain, dat in die periode onder Mesopotamische bewind stond) (Connan 2007, p.174).
Anderzijds importeerden de inwoners van Umm an-Namel (op de kust van Koeweit, vlak tegenover
Failaka) gedurende de Vroege Dilmun periode (2200 – 1700 v.Chr.) hun bitumen vanuit de Mosul
regio. Dit fenomeen valt moeilijk te verklaren. Werden bitumen te Umm an-Namel ingevoerd via een
groep handelaars die een soort ‘overeenkomst’ hadden met bitumen handelaars in het noorden van
Irak? Nogmaals worden we geconfronteerd met het feit dat de (internationale) handel in het tweede
millennium uiterst complex is en onze kennis daaromtrent heel gering is.
Jammer genoeg zijn er geen bitumen analyses beschikbaar van Magan sites in deze periode. We
weten uit teksten ten tijde van Ur-Nammu dat Mesopotamië wel degelijk handelde met Magan,
maar dat deze gelimiteerd was tot een kleine groep (rijke) handelaars die het financieel risico dat
handelen met deze regio inhield13 konden permitteren (Potts D.T. 1990a, p.147).
Derde fase
Wanneer de Late Dilmun fase zijn spreekwoordelijke laatste adem uitblaast, begint het
handelspatroon in bitumen te Qala’at al-Bahrain te wijzigen. Hoewel er nog steeds vanuit Hit wordt
geïmporteerd, wordt een niet te negeren aandeel bitumen vanuit Iran ingevoerd (Connan 1998,
p.177). Vanaf deze periode zijn er geen bewijzen dat Bahrain afhankelijk is of gecontroleerd werd
door Achaeminieden (en later de Seuleuciden), maar wordt het eerder als eigen entiteit beschouwd:
een entiteit die zich identificeerde met het populaire Hellenisme (Potts 1990b, p.152-153).
Informatie uit de Sassanidische periode is gering, maar het blijkt dat Bahrain deel uitmaakte van de
provincie Bet Qatraye (Potts D.T. 1990b, p.153).
Het terug verschijnen van Iranese bitumen is ook attesteerbaar op de sites Akkaz (cf. kaart 4) en edDur (cf. kaart 5) rond het jaar 0. Te ed-Dur zijn er naast Iranese- tevens bitumen aangetroffen die
afkomstig zijn uit het noorden van Irak, dit tot in de vierde eeuw na Christus. Op het overzicht zien
we een aanduiding van puur noord-Irakese bitumen omstreeks 300 n.Chr., dit is echter op basis van
de analyse van één staal, en is dus allesbehalve representatief voor de gehele periode. De
aanwezigheid van bitumen afkomstig van twee brongebieden kan wijzen op de kosmopolitische aard
van deze havenstad, strategisch gelegen aan de toegang van de Perzische Golf (Connan 2007, p.178).
Opvallend is dat in deze periode de inwoners van Failaka en Umm an-Namel hun bitumen nog steeds
importeren vanuit de Hit regio, terwijl Iranese bitumen wel degelijk zijn aangetroffen te Akkaz dat
zich op nauwelijks vijf kilometer afstand bevindt. Connan J. en Carter R. verklaren de Hit bitumen te
Failaka door het feit dat het eiland in die periode nog niet veroverd was door de Parthen (Connan
2007, p.178). Maar wat dan met Umm an-Namel? De bitumen van Akkaz en Umm an-Namel
overlappen elkaar met een tijdspanne van honderd jaar, en het lijkt onlogisch dat de Parthen Akkaz
veroverden (en daar het economisch verkeer regelden) terwijl ze dat niet zouden gedaan hebben
met Umm an-Namel, dat zich slechts vijf kilometer verderop situeert. Het is uiteraard mogelijk dat,
13
De reis is lang en gevaarlijk waardoor de kans groter wordt dat de goederen niet aankomen.
55
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
net zoals in de Vroege Dilmun fase te Bahrain, we te maken hebben met twee verschillende
bevolkingen die elk een bepaalde affiliatie hebben, één met de Iraniërs en één met de (vroegere)
Babyloniërs. Of was het simpelweg te wijten aan handelaars die een bepaalde voorkeur hadden voor
handelscontacten met met ‘vaste partners’ en dat politiek en etniciteit er hier helemaal niet toe
doen? Op dit moment kunnen we spijtig genoeg niets met zekerheid zeggen. Weer worden we met
onze neus op het feit gedrukt dat handel een uiterst complex sociaal gegeven is, en onze kennis
slechts heel beperkt is.
Een laatste site die we zullen bespreken is Anuradhapura, gelegen op het eiland Sri Lanka. Ook hier
hebben we te maken met bitumen afkomstig vanuit Iran (vlakte van Susiana meer bepaald). Wel
dienen we op te merken dat de bitumen die hier geanalyseerd werden niet het eigenlijke
handelsgoed waren. Bitumen werden hier aangetroffen op de binnenkant van containers om deze
geschikt te maken voor het transport van vloeibare goederen, die het eigenlijke handelsgoed waren.
Desalniettemin moeten bitumen dergelijke locaties bereikt hebben. Het bitumen gebruikt in het
rituele bad van Mohenjo Daro moeten ergens vandaan gekomen zijn, India kent namelijk geen
bitumen bronnen. Gezien de aanwezigheid van Harappa zegels in Mesopotamië en de Perzische Golf
lijkt het logisch te veronderstellen dat bitumen via de Perzische Golf verhandeld werden met deze
Indische beschaving.
Algemeen zien we dus dat het nieuwe politieke bewind wel degelijk een invloed had op de bitumen
handel in de Perzische Golf. Aangezien het centrum van dit nieuwe bewind vooral sterke banden
heeft met Iran is dit niet verwonderlijk. Het is echter niet zo dat Iranese bitumen de gehele handel
gaan domineren!
Handel in de Perzische Golf; besluit
We hebben gezien dat we de bitumen handel in de Golf in drie grote fasen kunnen indelen:
•
•
•
In de eerste fase (tot ca. 2200 v.Chr.) zijn het hoofdzakelijk vooral bitumen afkomstig vanuit
noordelijk Irak die de sites in de Perzische Golf bereiken.
Vanaf ca. 2200 v.Chr. worden de handelsroutes in de Perzische Golf aanzienlijk
geïntensifieerd, mogelijkerwijs omwille van de veranderende koperaanvoer en de installatie
van Mesopotamische handelsposten en Dilmun en Failaka. De bitumen die voornamelijk
gebruikt worden in deze periode zijn deze afkomstig van Hit, net zoals te Mesopotamië zelf.
Vanaf 400 v.Chr., op de vooravond van de opkomst van de grote Perzische rijken, beginnen
bitumen vanuit Iran hun (her)intrede te maken.
Deze driedeling is echter geen volmaakt model, ook in de tweede fase bereiken bitumen vanuit
Mosul en Iran de Perzische Golf, en is Hit een leverancier in de derde fase. Een reden hiervoor valt
moeilijk te verklaren, maar we kunnen alleszins met zekerheid zeggen dat de handel in de Perzische
Golf niet compleet gedomineerd werd door politieke machten. Wel zijn er ontegensprekelijk
Mesopotamische invloedssferen, zoals bijvoorbeeld Dilmun en Failaka, die dankzij een unieke band
voordelig Irakese (grond)stoffen konden verhandelen.
56
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
We kunnen besluiten dat er twee grote gebeurtenissen waren waardoor de bitumenimport in de
Golf wijzigde: het openbloeien van de maritieme handel in het 3de millennium enerzijds en de
opkomst van de Perzische Rijken vanaf de 4de eeuw voor onze tijdsrekening anderzijds.
6.2.4. Bitumen handel in het Oostelijk Mediterrane bekken
Het beeld dat we van deze handel hebben is vrij beperkt gezien het feit dat de meeste stalen
allemaal uit de Vroege Bronstijd stammen en uit dezelfde regio komen (met uitzondering van Ras
Shamra en Maadi). Alle sites hier besproken (met uitzondering van Ras Shamra) hanteerden bitumen
met een Dode Zee herkomst. Vermoedelijk wendde men zich tot de stad Arad, die één van de
belangrijkste handelsplaatsen was voor de Canaanitische handel en export van Dode Zee bitumen
(Connan 1992, p.2758). Al deze steden liggen dan ook in de onmiddellijke omgeving van Arad en de
Dode Zee. Uitzonderingen hierop zijn Maadi en Rash Shamra.
Kaart 8: sites gelegen in het oostelijk Mediterrane bekken en Egypte en de belangrijke bitumen bronnen in de buurt.
De steden Ein Besor en Palmahin zijn van even groot belang voor de verhandeling van Dode Zee
bitumen; beide sites controleren namelijk belangrijke handelswegen. Palmahin is een gunstig
gelegen havenstad aan de mediterrane kust, terwijl Ein Besor zich op een handelsroute bevindt die
57
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
vanaf de 16de eeuw “De weg van Horus” wordt genoemd (Connan 1992, p.2758). Met deze twee
handelswegen konden bitumen verspreid worden zowel via land als via water.
De bitumen van Ras Shamra situeren zich in de 2de helft van het 2de millennium, wanneer (zowel te
Mesopotamië als in de Perzische Golf) bitumen afkomstig van Hit heel belangrijk zijn. Te Ras Shamra
echter bleek de bitumen bron te Kfarie genoeg grondstoffen te leveren waardoor import van
vreemde materialen geen noodzaak was. Lokale bronnen blijven dus niet onbelangrijk, zoals we ook
hebben gezien te F6 (Failaka).
6.3.
Bitumen opslagplaatsen
Wanneer een regio niet rijk aan een bepaalde grondstof is, lijkt het logisch te veronderstellen dat ze
met desbetreffende grondstof zuinig omspringen. Een regio als de Perzische Golf bijvoorbeeld is niet
rijk aan bitumen maar heeft deze toch broodnodig voor de scheepsbouw (en eventueel reparatie),
een activiteit waarbij relatief grote hoeveelheden noodzakelijk zijn. Aangezien bitumen pas vanaf de
tweede helft van het derde millennium op grotere schaal voorkomen (Connan 2008, pers.corr.)
moet het dus een materiaal zijn waarmee zuinig werd omgesprongen en dat indien mogelijk
hergebruikt werd. Als bewijs daarvan treffen we op verscheidene kustsites in de Golf opslagplaatsen
aan waar men bitumen bewaarde voor (her)gebruik, voornamelijk gereserveerd voor de
scheepsbouw. Verscheidene sporen kunnen op een vroeger gebruik duiden: de aanwezigheid van
afdrukken en/of zeepokken zijn daar uitgelezen voorbeelden van. Dergelijke opslagplaatsen en
gebruikte bitumen in de Golf zijn geattesteerd te Ain As-Sayh Site C, as-Sabiyah, Umm an-Nar,
Mleiha, en Ra’s al-Jinz.
Ain as-Sayh Site C differentieert zich van de overige vier nabij gelegen nederzettingen door zijn groot
aandeel aan bitumen op de site. Velen hiervan dragen sporen die leiden naar een gebruik in de
scheepsbouw (zeepokken, indrukken) en de opslag van bitumen (residu in aardewerk). De kans dat
deze nederzetting diende als constructie- of reparatie haven voor schepen in de Perzische Golf is dus
vrij reëel (McClure 1993, p.118). Dit is slechts een veronderstelling, verder onderzoek van de site en
diens structuren zouden in dit geval heel waardevol kunnen zijn. Het zou ons meer uitsluitsel kunnen
geven over de herkomst van de bitumen (tot nu toe is er slechts 1 staal geanalyseerd, wat moeilijk
als representatief kan beschouwd worden) en, hopelijk, de organisatie van de structuur van Ubaid
scheepswerven.
Te Kosak Shamali, gelegen op het Syrische vasteland, werd tevens een bitumen opslagplaats
aangetroffen. Naast een grote verscheidenheid van artefacten bewerkt met bitumen (silex,
potscherven, beenderen) werden relatief grote, platte bitumen platen met afdrukken langs een
enkele kant opgegraven in een opslagplaats (Connan 2005, p.35). Hoogstwaarschijnlijk waren deze
platen afkomstig van schepen die gestript waren van hun bitumen en die daar opgeslagen werden,
wachtend om te worden hergebruikt (Connan 2005, p.36). De analyses van stalen van Tell Kosak
Shamali laten blijken dat er bitumen van 2 brongebieden werden gebruikt: zowel de Hit- als de
Mosul regio. Dit gegeven kan erop wijzen dat de inwoners van de site; de uiteindelijke gebruikers
van de bitumen; er niet om maalden waar hun bitumen vandaan kwamen, en dat ze bitumen
aankochten van eender wie. Het belangrijkste voor hun was dat ze over de benodigde grondstoffen
beschikten.
58
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
Te Umm an-Nar is het vooral de opslagplaats
(Wharehouse 1013) die van opmerkelijk
archeologisch belang is. Het karakter van de
vondsten en vooral de grote hoeveelheden
aardewerk die in de meeste kamers werden
aangetroffen lieten besluiten dat deze
structuur wel degelijk een opslagplaats was,
wat uiteraard in perfecte lijn ligt met de
identificatie van de site als belangrijk
handelspunt in de Perzische Golf (Frifelt 1995,
p.24). Bitumen werden in bijna alle kamers
van het gebouw aangetroffen, waarvan velen
afdrukken van matten (zowel geweven uit riet
als palm), sporen van bitumen stoppen en
zelfs een bitumen bal (cf. hoofdstukken 3.4.,
3.5., 3.6.). De bitumen hier aangetroffen
werden
vermoedelijk
gebruikt
voor
huizenbouw of voor de scheepsbouw (Frifelt
1995, p.226).
6. Herkomst van bitumen & handel
Figuur 17: Plattegrond van Umm an-Nar Wharehouse 1013
(Frifelt 1995, Plan 2).
Tot slot zou ik er nog op willen wijzen dat deze opslagplaatsen met reden werden opgericht: het
beheer van grondstoffen, zodanig dat deze aangewend konden worden wanneer nodig. Het
belangrijkste voor deze instanties was dus dat ze constant over de benodigde materialen beschikten;
en het is moeilijk in te beelden dat de ‘uitbaters’ van deze instellingen aandacht schonken aan de
herkomst van bitumen (het opslaghuis te Kosak Shamali bewijst dit). Dit lijkt een logische nuance,
maar wordt vaak ‘vergeten’ in vele economische modellen. Het is echter een belangrijke factor in
het begrijpen van de complexe handel die plaatsvond; het toont aan dat economische contacten zich
onafhankelijk van politieke situaties manifesteerden.
6.4.
Bitumenhandel in het Nabije Oosten: Conclusie
Ondanks zijn uitgestrektheid zijn er voor het gebied van het Nabije Oosten nog maar relatief weinig
bitumen geanalyseerd. Desondanks geven de besproken resultaten een (voorlopig) beeld over hoe
de bitumen handel in het Nabije Oosten verliep. Op moment van dit schrijven zijn er echter nog een
aantal discrepanties, zowel tussen chemische analyses onderling als in vergelijking met de (schaarse)
teksten, waardoor we geen alomvattend en definitief model kunnen opstellen. Het is wachten op
meer analyses om de huidige hypothese te bevestigen of te ontkrachten.
Bitumen is een natuurlijk voorkomende grondstof die reeds vanaf het Midden Paleolithicum werd
ontgonnen uit lokale opwellingen. Dit blijft ook gebeuren gedurende de geschiedenis. Hoewel veel
regio’s bitumen importeren uit één van de grote exploitatiegebieden, blijven sommige
nederzettingen de lokale bronnen gebruiken; zoals bijvoorbeeld vastgesteld op de sites van RasShamra en as-Sabiyah.
59
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
We zien dat reeds in het zevende millennium bitumen vanuit Iran, zowel uit de Deh Luran- als uit de
vlakte van Susiana, Mesopotamië bereiken. Vanaf de Ubaïd 3 periode, als gevolg van een
heroriëntering van de Mesopotamische invloedssfeer, genoten bitumen afkomstig uit Noord-Irak de
voorkeur (edoch niet uitsluitend, zoals bijvoorbeeld zichtbaar te Kosak Shamali). Deze bitumen
worden ook verhandeld met de inwoners van de Perzische Golf en Oman. Handel op lange afstand is
dus een feit lang voor het aanbreken van steden en ‘complexe’ sociale structuren. De zogenaamde
“First Imperial Venture” , een theorie van Algaze die bepleit dat de Uruk periode de eerste is die op
grote schaal internationale handel voert (Algaze 2005, p.145), kan dus door middel van bitumen
analyses gefalsifieerd worden. We hebben weliswaar maar weinig informatie over dit complexe
gegeven en (voorlopig) kunnen we enkel hypothesen opstellen voer hoe deze handel zich
manifesteerde en opereerde.
De Uruk periode blijkt het startsein te zijn voor grootschalige bitumen ontginningen te Hit.
Mesopotamische archeologische bitumen geven een eenvormig beeld: allen zijn afkomstig van Hit.
Er zijn echter weinig stalen en ze dekken lang niet alle Mesopotamische regio’s en tijdsvakken,
hierdoor zijn de gegevens niet representatief. Bronnen uit de Ur III periode laten tevens blijken dat
de bitumen gebruikt te Ur afkomstig zijn uit de Mosul regio. Het is voorzichtiger te zeggen dat vanaf
de Uruk periode de bronnen van Hit een prominentere plaats innemen dan voorheen. Maar dit is
niet noodzakelijk ten koste gaat van Noord-Irakese bitumen. Klassieke auteurs bezingen meermaals
het lof van de bitumenbronnen te Hit, en zijn stilzwijgend over deze in Noord-Irak. Insinueert dit dat
in het midden 1ste millennium de Mosul regio onbelangrijk is geworden op vlak van bitumen?
Moeilijk te zeggen, maar de bitumen aangewend te ed-Dur (1ste – 5de eeuw n.Chr.) zijn
ontegensprekelijk van Noord-Irakese oorsprong, dus ontginningen blijven plaatsvinden in het
noorden van Irak.
Ook in Iran veranderen de dingen, dit wanneer de Proto-Elamtische periode aanbreekt (ca. 3200
v.Chr.). Waar voorheen bitumen van de Deh Luran vlakte niet voorkwamen op de vlakte van Susiana
en vice versa, worden nu op sites in beide gebieden bitumen gebruikt van de 2 regio’s. Bitumen van
deze regio’s werden echter reeds vroeger geëxporteerd naar Mesopotamië zonder onderlinge
contacten, maar het lijkt erop dat wanneer de Proto-Elamtische periode aanbreekt de gebieden zich
verenigen en er een uitgebreidere handelspolitiek ontstaat die mogelijk geïnspireerd werd door
Uruk.
Omstreeks 2200 v.Chr. ontwikkelen de handelsnetwerken in de Perzische Golf zich exponentieel,
mogelijkerwijs veroorzaakt door de import van Magan koper, waardoor Mesopotamië zijn zonen
uitzendt om zich te vestigen op strategische locaties. Zo worden Qala’at al-Bahrain (Bahrein) en F6
(Failaka) entrepots in de internationale handel. Deze nederzettingen worden voorzien van Hit
bitumen, terwijl andere sites in de Golf bitumen importeren vanuit noord Irak of Iran. Het lijkt mij
aannemelijk om te denken dat de handel via F6 en Qala’at al-Bahrain eerder door de politieke macht
werd beïnvloed, terwijl er in de rest van de Golf eerder een “vrije markt economie”14 aan de gang
was.
Vanaf de vierde eeuw verandert het bitumen handelspatroon opnieuw. Iran wordt het kernland van
de komende regerende dynastieën, wat uiteraard invloed heeft voor de handel: bitumen van Iran
14
De term “vrije markt economie” is een anachronistisch bregip, we doelen op een systeem waarin handelaars
(min of meer) onafhankelijk van de regerende klasse handelen.
60
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
6. Herkomst van bitumen & handel
verschijnen opnieuw in de Perzische Golf. Naast Iranese treffen we tevens Irakese (zowel Hit- als
Mosul regio) bitumen aan, wat er mijn inziens op wijst dat we terug met een vrije markt economie
(of een gelijkaardig systeem) te maken hebben.
De export van Irakese en Iranese bitumen kent ook zijn grenzen: we zien bijvoorbeeld dat
nederzettingen van het oostelijk Mediterrane bekken en Egypte van bitumen voorzien worden
vanuit de Dode Zee, althans voor het vierde en derde millennium voor Christus. Over vroegere en
latere periode zijn we jammer genoeg niet geïnformeerd.
Tot slot zou ik nog willen opmerken dat het voor de inwoners van nederzettingen, de eigenlijke
gebruikers van bitumen, het er waarschijnlijk helemaal niet toe deed wat de herkomstlocatie van
hun grondstoffen was. Men importeerde vermoedelijk de meest beschikbare en betaalbare
grondstoffen. De aanwezigheid van handelsrelaties en -wegen (Tigris, Eufraat, zijrivieren en kanalen)
zullen hierin ongetwijfeld een belangrijke rol gespeeld hebben. De aanwezigheid van opslagplaatsen
waarin bitumen bewaard werden wijst tevens op dergelijk idee.
Net als bij alle archeologische debatten kunnen we tot één besluit komen: er is meer onderzoek
nodig! Van sommige gebieden kunnen we zeggen dat we relatief zeker kunnen zijn omtrent de
bitumen handel (bijvoorbeeld die in de Golf van ca. 5000 v.Chr. tot 2200 v.Chr.), maar voor sommige
perioden hebben we te kampen met tegenstrijdigheden of een totaal gebrek aan gegevens. De
meeste analyses die we ter beschikking hebben zijn van bitumen afkomstig van de Perzische Golf.
Toch zitten we daar met vele vragen, wat gebeurt er bijvoorbeeld te Magan in het 2de en 1ste
millennium v.Chr.? Meer opgravingen, meer representatieve stalen, meer analyses,… meer
financiële middelen zijn dus een noodzaak in het verdere onderzoek.
61
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
7. Conclusie
7. Eindconclusie
Bitumen was (en blijft) een uiterst belangrijke grondstof in het Nabije Oosten. De speciale
eigenschappen van het materiaal zorgen ervoor dat het bruikbaar is voor tal van applicaties; met
name als lijm/mortel, als materie om objecten waterdicht te maken, maar ook als pigment. Het is
dan ook niet verwonderlijk dat dit materiaal sterk ingeburgerd was in de oude maatschappij en
veelal gehanteerd werd. De grondstof kwam voor in verschillende regio’s: nederzettingen maakten
frequent gebruik van nabijgelegen kleine bronnen. Daarnaast waren er een aantal grote exploitatie
regio’s wiens grondstoffen verhandeld werden op grote schaal. In de buurt van Hit en Mosul te Irak
bevinden zich 2 ontginningsgebieden. Een derde gebied situeert zich in zuidwestelijk Iran (Luristan
en Khuzistan), en een 4de leverancier van bitumen is de Dode Zee.
Bitumen komen voor in zowel vloeibare als vaste tvorm, en beide aggregatietoestanden van het
materiaal laten een eenvoudige vergaring toe. Meestal werden de bitumen voor hun gebruik
herwerkt tot een mengsel, waarvan zuivere bitumen gemiddeld 20% van uitmaken. Deze creatie
zorgde voor meer stevigheid en was minder gevoelig aan hitte dan de zuivere materie. Eenmaal in
de vorm van een mengsel konden bitumen ofwel onmiddellijk gebruikt worden, ofwel verhandeld;
veelal in aardewerken recipiënten.
Dankzij verscheidene ontwikkelingen op chemisch vlak zijn wetenschappers in staat het
herkomstgebied van archeologische bitumen te duiden. Reeds in het 7de millennium is er
ontegensprekelijk bewijs van bitumenhandel op lange afstand, een handel die essentieel 2 grote
expansiegolven kent: een eerste omstreeks de Uruk periode (de nieuwe steden hebben nood aan
grondstoffen in grote getale), en een tweede omstreeks de Vroege Dilmun (in deze periode
intensifieert de handel in de Golf op exponentieel niveau). Er zijn enkele trends vast te stellen in
deze handel; die het resultaat zijn van politieke en commerciële ontwikkelingen; maar tevens zien
we dat sommige sites een heel gedifferentieerd scala aan grondstoffen importeren. Dit wijst op een
systeem waar handelaars onafhankelijk bemiddelden met elkaar, een systeem vergelijkbaar met
vrijemarkteconomie. In hoofdstuk 6.4. bevindt zich een uitvoerigere conclusie met betrekking de
bitumen handel in het Nabije Oosten.
62
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
8. Verklarende woordenlijst
8. Verklarende woordenlijst
Archeologische bitumen
Bitumen aangetroffen op archeologische sites en zodoende een
artefact vormen.
Asfalt
Mengsel van mineralen waarin bitumen de hoofdcomponent is. De
term wordt vooral gebruik om een bepaald nut aan te wijzen, zoals
bijvoorbeeld wegenbouw.
Asphaltenes
Moleculaire fractie die oliehoudend is.
Biodegradatie
Chemisch proces van lange duur. Wanneer materialen volledig naar
natuurlijk stoffen kunnen afgebroken worden spreken we van
biodegradeerbaar.
Biomarker
Substanties die als indicator van een biologische toestand kunnen
gebruikt worden.
Bitumen
Bitumen vormt de zwaarste fractie van aardolie en kan ofwel door
natuurlijke processen, ofwel door destillatie gewonnen worden. De
belangrijkste
bouwstenen
voor
bitumen
zijn
hydrocarbonaten(asphaltenes en maltenes), aangevuld door zwavel
en enkele zware metalen
Bitumen-mastiek
Term die werd gebruikt om het materiaal te duiden waarin de
sculpturen van Susa werden gesculpteerd. De term is echter
gedateerd.
D/H rapport
Opgesteld aan de hand van het isotoop deuterium. Dit isotoop is
niet stabiel en verzwaart naarmate de verwering. Dit rapport wordt
gebruikt om de verwering van een staal aan te duiden.
Deuterium
Deuterium is een isotoop van waterstof, met een proton én een
neutron in de kern, in plaats van enkel een proton. Deuterium, ook
wel ‘zwaar water’ genoemd, wordt aangeduid met ²H of simpelweg
D.
Extractable Organic Matter (EOM)
Fractie van een staal dat oplosbaar is door middel van chloroform of
dichloromethaan. Dit aandeel bevat de bitumen van een staal.
Evaporatie
Reactie die de overgang van een stof in vloeibare toestand naar
gasvormige toestand aanduidt.
Gas Chromatografie – Massa
Spectrometrie
Chemische analysemethode om de samenstelling van, in het geval
van bitumen, de saturaten in een staal te bepalen. Op basis van
deze samenstelling kan een herkomstlocatie toegewezen worden.
Hydrodarbonaten:
Organische bindingen die bestaan uit water en koolstof
Hydrogen Index (HI)
Indexgetal dat het aandeel aan waterstof in een staal weergeeft.
Inextractable Organic Matter (IOM)
Fractie van een staal dat niet oplosbaar is door middel van
chloroform of dichloromethaan. Dit aandeel bestaat uit vegetale
materie en bitumen die, omwille van oxidatie, niet meer oplosbaar
zijn.
63
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
8. Verklarende woordenlijst
Isotoop
Wanneer in een chemisch element de protonen niet gelijk zijn aan
de neutronen spreken we over een isotoop van dat element.
Kerogeen:
Aardolie ontstaat uit door op de zeebodem gevormd kerogeen dat
samen met zand-, kalksteen of klei is afgezet. Door tal van
langdurige chemische processen verandert stilaan de compositie
van dit kerogeen en evolueert het naar aardolie.
Pyrolyse
Chemisch proces dat de verschillende elementen van een materie
scheidt door middel van opwarming in een luchtledige omgeving.
Oxidatie:
Chemische reactie waarbij een stof elektronen afgeeft aan een
andere stof. Zuurstof is vaak betrokken bij dergelijke reactie,
hoewel geen noodzaak. Bekende oxidatiereacties zijn roesten en
verbrandingsreacties.
Oxygen Index (OI)
Indexgetal dat het aandeel aan zuurstof in een staal weergeeft.
Pek
Verzamelnaam voor zwarte vloeistoffen, zoals teer, bitumen, &
asfalt.
Rock-Eval-Pyrolyse
Chemische methode om de basis bestanddelen van een staal te
identificeren.
raster elektronen microscopie
zie Scanning Electron Microcopy
Scanning Electron Microscopie (SEM)
Optische techniek die wetenschappers in staat stelt in de mineralen
in een staal de identificeren. In het Nederlands ook aangeduid als
Raster Elektronen MicroscopieI.
Steranen
Element met m/z ratio 217, zoals wordt bepaald uit GC-MS analyses.
Deze m/z ratio is essentieel bij het bepalen van het herkomstgebied
van bitumen.
Teer
Zwarte materie, qua uitzicht gelijkend op bitumen, die wordt
gewonnen uit het verbranden van organisch materiaal.
Terpanen
Element met m/z ratio 191, zoals wordt bepaald uit GC-MS analyses.
Deze m/z ratio is essentieel bij het bepalen van het herkomstgebied
van bitumen.
Total Organic Carbons (TOC)
Duidt het aantal Carbonaten in een staal aan. In ons geval dus de
bitumen.
Total Organic Matter (TOM)
Het totaal aan organische materialen in een staal. Om dit te
berekenen wordt de standaard gebruikt dat de TOC 80% uitmaken
van de TOM. De ‘verdwenen’ 20% representeert organische
bestanddelen die opgelost zijn door verwering
X-stralen diffractie
Techniek om de verschillende mineralen in een staal te identificeren
en kwantificeren.
64
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
9. Bibliografie
9. Bibliografie
Gedrukte bronnen
Akkermans P. & Schwartz G.M. 2003, The Archaeology of Syria: From Coplex Hunter-Gatherers to
Early Urban Societies (c. 16,000-300 BC), Cambridge
Alden J.R. 1982, Trade and Politics in Proto-Elamite Iran, Current Anthropology Vol. 23, No 6, pp.
613-640
Algaze G. 2005, The Uruk World System, Second Edition, The dynamics of expansion of Early
Mesopotamian Civilization, Chicago
Arne T.J. 1945, Excavations at Shah Tepe, Iran, Stockholm
Aruz J. 2003, Art of the First Cities; The Third Millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus,
London
Bienkowski P. 2003, The north-south divide in ancient Jordan: ceramics, regionalism and routes, In:
Potts, T, Roaf M. & Stein D. 2003, Culture through objects. Ancient Near Eastern Studies in the
Honour of P.R.S. Moorey, Griffith Institue, Oxford, pp.93 – 107
Boëda E., Connan J. & Muhesen S. 1998, Bitumen as hafting material on Middle Paleolithic artifacts
from the El Kowm Basin, Syria, Neandertals and Modern Humans in Western Asia, pp. 181 - 204
Boëda E., Connan J., Dessort D., Muhesen S., Mercier N., Valladas H. & Tisérat N. 1996, Bitumen as
a hafting material on Middle Palaeolithic artefacts, Nature 380, pp. 336-338
Brawer M. 1988, Atlas of the Middle East, New York
Brown D.M. 1994, Ancient India: Land of Mystery, Virginia
Calvet Y. & Salles J-F. 1986, Failaka fouilles françaises 1984-1985, Travaux de la Maison de l’Orient
Vol.12, Lyon
Carter E. 1996, Excavations at Anshan (Tal-e Malyan): The Middle Elamite Period, University
Museum Monograph 117, Malyan excavation reports Vol. III, Philadelphia
Crawford H. 1993, London-Bahrain Archaeological Expedition: excavations at Saar 1991, Arabian
Archaeology and Epigraphy Vol. 4 No. 1, pp. 1 - 19
Connan J. 1988, Quelques sécrets des bitumes archéologiques de Mésopotamie revélés par les
analyses de geochimie organique pétrolière, Bulletin du Centre de recherches Elf Exploration
Production, Vol. 12, No 2, personal correspondence
Connan J., Deschesne O. & Dessort D. 1990, L’ origine des bitumes archéologiques de Ras Shamra
(Syrië), Bulletin du Centre de recherches Elf Exploration Production, Vol.14, No 2, pp. 521 – 539
65
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
9. Bibliografie
Connan J., Nissenbaum A. & Dessort D. 1992a, Molecular archaeology: Export of Dead Sea asphalt
to Canaan and Egypt in the Chalcolithic-Early Bronze Age (4th-3rd millennium BC), Geochimica et
cosmochimica acta, Vol.56, No 7, pp. 2742-2759
Connan J., Dessort D. & Deschesne O. 1992b, Les bitumes de Tell es-Sawwan en Irak: un modèle
d’huiles extrêment biodegrades et oxydées, Bull. Centres Rech. Explor.-Prod. Elf-Aquitaine, Vol.16,
No 1, pp.33 - 47
Connan J. & Deschesne O. 1992c, Archaeological bitumen: Identification, origins and uses of an
Ancient Near Eastern Material, Materials Research Society Symp. Proc. Vol. 267, pp. 683-696
Connan J. & Deschesne O. 1996a, Le bitumen á Suse, Collection du muse du Louvre, Paris
Connan J., Breniquet C. & Huot J.-L. 1996b, Oueili; Travaux de 1987 et 1989, Paris
Connan J., Lombard P., Killick R., Højlund F., Salles J.-F. & Khalaf A. 1998a, The archaeological
bitumens of Bahrain from the Early Dilmun period (c.2200 BC) to the sixteenth century AD: a
problem of sources and trade, Arabian archaeology and epigraphy 9, pp. 141-181
Connan J. & Deschesne O. 1998b, Le bitume à Mari, MARI 9, pers. corr.
Connan J. & Mouten M. 1999a, Mission Archéologique Françaises à Sharjah; Mleiha I;
Environnement, strategies de subsistence et artisanats; Study of some bituminous lumps of Mleiha,
Traveaux de la maison de l’ Orient Méditerranéen n° 29, Parijs
Connan J. 1999b, Use and trade of bitumen in antiquity and prehistory: molecular archaeology
reveals secrets of past civilizations, Phil. Trans. R. Soc. Lond. B354, pp. 33 – 50
Connan J. & Nishiaki Y. 2003, The bituminous mixtures of Tell Kosak Shamali on the Upper Euphrated
(Syria) from the Early Ubaid to the Post-Ubaid: composition of mixtures and origin of bitumen, Kosak
Shamali Vol.2, personal correspondence
Connan J., Nieuwenhuyse O.P., Van As V. & Jacobs L. 2004, Bitumen in Early Ceramic art: Bitumenpainted ceramics from Late Neolithic Tell Sabi Abyad (Syria), Archaeometry 46, pp. 115-124
Connan J., Carter R., Crawford H., Tobey M., Charrié-Duhaut A., Jarvie D., Albrecht P., & Norman K.
2005, A comparative geochemical study of bituminous boat remains from H3, As-Sabiyah (Kuwait),
and RJ-2, Ra’s al-Jinz (Oman), Arabian archaeology and epigraphy 16, pp. 21-66
Connan J. & Carter R. 2007, A geochemical study of bituminous mixtures from Failaka and Umm anNamel (Kuwait), from the Early Dilmun to the Early Islamic period, Arabian archaeology and
epigraphy 18, pp. 139-181
Connan J. 2008, The bituminous mixtures of ‘Akkaz: a Partho-Sassanian site of Kuwait, personal
correspondence
66
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
9. Bibliografie
Curtis V.S. 1993, Persian Myths, London
Delougaz & Kantor 1996, Chogha Mish Vol 1: The first 5 seasons of excavations, 1961-1972, Oriental
Institute Publications Vol. 101, Chicago
Deschesne O. 2003, Le mastic de bitumen: un matériau remis en question, Iranica Antiqua Vol.
XXXVIII, pp. 25 - 40
Edens C. 1992, Dynamics of Trade in the Ancient Mesopotamian “World System”, American
Anthropologist Vol. 94, No. 1, pp. 118-139
Eidem J. & Højlund F. 1993, Trade or Diplomacy? Assyria and Dilmun in the eighteenth century BC,
World Archaeology Volume 24, 3, Routledge
Forbes R.J. 1964, Studies in Ancient Technology, Volume I, Leiden
Frifelt K. 1995, The Island of Umm an-Nar, Volume 2; The third millennium settlement, Jutland
Archaeological Society Publications, Vol. XXVI No. 2, Moesgaard.
Girshman R. 1966, Mission de Susiana, Tchoga Zanbil Vol. 1: La Ziggurat, Mémoires de la Délégation
Archéologique en Iran, Parijs
Gubel E. & Overlaet B. 2007, Kunstschatten uit het Oude Nabije Oosten en Iran, van Gilgamesh tot
Zenobia, Brussel
Højlund F. & Hellmuth Andersen H. 1994, Qala’at al-Bahrain Volume 1: The Northern City Wall and
the Islamic Fortress, Jutland Archaeological Society Publications, Vol. XXX No. 1, Moesgaard
Højlund F. 1995, Bitumen-coated basketry in the Bahraini burials, Arbian archaeology and epigraphy
6, pp. 100 - 102
Hole F. 1977, Studies in the Archaeological History of the Deh Luran Plain, Michigan
Killick R. & Moon J. 2005, The early Dilmun settlement at Saar, London-Bahrain Archaeological
Expedition Saar excavation Report 3, Ludlow
Leemans W.F. 1960, Foreign Trade in the Old Babylonian Period. As Revealed by texts from Southern
Mesopotamia, Leiden
Lindemeyer E. & Martin L. 1993, Uruk Kleinfunde III, Kleinfunde im Vorderasiatischen Museum zu
Berlin: Steingefäβe und Asphalt, Farbreste, Fritte, Glas, Holz, Knochen/Elfenbein,
Muschel/Perlmutt/Schnecke, Deutsches Archäologisches Institut abteilung Baghdad, Berlijn
Lovell J.L. 2001, The Late Neolithic and Chalcolithic Periods in the Southern Levant. New data from
the site of Teleilat Ghassul, Jordan, BAR International Series 974, Oxford
67
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
9. Bibliografie
Magee P. 1996, The chronology of the southeast Arabian Iron Age, Arabian archaeology and
epigraphy Vol. 7, No. 2, pp. 240-252
Mark S. 1977, From Egypt to Mesopotamia, Londen
McCartney C. 1996, A Report on the Chipped Stone Assemblage form Tell Iktanu, Jordan, Levant¸
XXVIII, pp.131 - 151
McClure H.A. & Al-Shaikh N.Y. 1993, Palaeogeography of an ‘Ubaid archaeological site, Saudi Arabia,
Arabian archaeology and epigraphy Vol. 4, No. 2, pp. 107-125
McCown D.E., Haines R.C., Biggs R.C. 1978, Nippur II, The north temple and sounding E, The
University of Chicago Oriental Institute Publications Volume XCVII, Chicago
Margueron Jean-Cl. 1991, Les Mesopotamiens, Paris
Marschner R.F., Duffy L.J. & Wright H. 1978, Asphalts from Ancient Town Sites in Southwestern Iran,
Paléorient, Vol. 4 1978, pp. 97-112
Moorey P.R.S. 1994, Ancient Mesopotamian Materials & Industries, the Archaeological Evidence,
Oxford
Negahban E. 1985, Haft Tepe Roundels: An example of Middle Elamite Art, American Journal of
Archaeology, Vol. 88, pp. 3 - 10
Oates J. 1993, Trade and power in the fifth and fourth millennia BC: new evidence from northern
Mesopotamia, World Archaeology Volume 24, 3, Routledge
Pfeiffer J. Ph. 1950, The properties of asphaltic bitumen, Amsterdam
Phillips C.S. 2002, Prehistoric middens and a cemetery from the southern Arabian Gulf, Serie
Orientale Roma XCIII, pp. 169-186
Potts D.T. 1990a, The Arabian Gulf in Antiquity Vol. 1, Oxford
Potts D.T. 1990b, The Arabian Gulf in Antiquity Vol. 2, Oxford
Potts D.T. 1993, Rethinking some aspects of trade in the Arabian Gulf, World Archaeology Volume
24, 3, Routledge
Potts D.T. 1997, Mesopotamian Civilization, The Material Foundations, London
Potts T.F. 1993, Patterns of trade in third-millennium BC Mesopotamia and Iran, World Archaeology
Volume 24, 3, Routledge
68
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
9. Bibliografie
Potts T.F. 1996, Mesopotamia and the East, An Archaeological and Historical Study of Foreign
Relations ca. 3400-2000 BC, Oxford
Ratnager S. 2004, Trading Encounters, From the Euphrates to the Indus in the Bronze Age, Oxford
Renfrew C. & Bahn P. 1996, Archaeology; Theories Methods and Practice, London
Rice M. 1994, The Archaeology of the Arabian Gulf, c. 5000-323 BC, London
Schacht R.M. 1975, A Preliminary Report on the Excavations at Tepe Sharafabad 1971, Journal of
Field Archaeology, Vol. 2 No. 4, pp. 307 – 329
Stern B., Connan J., Blakelock E., Jackman R., Coningham R.A.E. & Heron C. 2007, From Susa to
Anuradhapura: Reconstructing aspects of trade and exchange in bitumen-coated ceramics vessels
between Iran and Sri Lanka from the third to the ninth centuries AD, Archaeometry Vol. 49, pp. 1 - 20
Suleiman A. & Nieuwenhuyse O. 2002, Tell Boueid II; A late Neolithic village on the Middle Khabur
(Syria), Subartu Vol. XI, Brepols
Summer W.M. 2003, Early Urban life in the land of Anshan: Excavations at Tal-e Malyan in the
Highlands of Iran, University Museum Monograph 117, Malyan excavation reports Vol. III,
Philadelphia
Van Ess M. & Pedde F. 1992, Uruk Kleinfunde II, Metall und Asphalt, Farbreste, Fritte/Fayence, Glas,
Holz, Knochen/Elfenbein, Leder, Muschel/Perlmutt/Schnecke, Schilf, Textilien, Deutsches
Archäologisches Institut Abteilung Baghdad, Berlijn
Internet bronnen:
Asphalt Industry Glossary of Terms, Retrieved on November 14 2008 from
http://www.asphaltinstitute.org/ai_pages/FAQs/PDFs/Asphalt_Industry_Glossary_of_Terms.pdf
Bélanova T. 2006, Evidence of Bitumen (Al-Khidr 2004, 2006), Retrieved November 24 2007 from
http://www.kuwaitarchaeology.org/evidence-of-bitumen-al-khidr-2004-2006.html
British Museum, Bitumen boat model, Retrieved May 2 2008, from
http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/b/bitumen_boat_model.as
px
Elektronenmicroscopie
Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Elektronenmicroscopie, Retrieved April 2 2008
69
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
9. Bibliografie
Eyrinis d’Eyrinis, Retrieved on November 12 from
http://membres.lycos.fr/daney/Eirinis.htm
Hallsall P. 1998, Ancient History Sourcebook: Greek Reports of Babylonia, Chaldea and Assyria,
Retrieved on July 10 2008 from http://www.fordham.edu/halsall/ancient/greek-babylon.html
Laboratory for the Prehistoric Archaeology of Western Asia, the University Museum, University of
Tokyo 2002, Tell Kosak Shamali, Retrieved on April 5 2008 from http://www.um.utokyo.ac.jp/people/nishiaki/eng/KSL.html
Materials Research Laboratory, University of California, X-Ray diffraction, Retrieved on April 2
2008 from http://www.mrl.ucsb.edu/mrl/centralfacilities/xray/xray-basics/index.html#x7
Oil & Gas Petroleum Corporation, Retrieved on November 14 2008 from
http://www.oilgaspetroleum.com/bitumen.html
Olie raffinage; Retrieved on November 14 2008 from
http://en.wikipedia.org/wiki/Oil_refinery
Radboud Universiteit Nijmegen Jan 2000, Elektronenmicroscopie, Retrieved on April 2 2008 from
http://www.vcbio.science.ru.nl/image-gallery/electron/
University of Arizona, Department of Chemistry 2001, Introduction to Mass Spectrometry,
Retrieved on November 12 2007 from
http://www.chem.arizona.edu/massspec/intro_html/intro.html
University of Liverpool, X-ray diffraction, Retrieved on April 3 2008 from
http://www.matter.org.uk/diffraction/x-ray/x_ray_diffraction.htm
70
71
Thomas Van de Velde
Bitumen in het Nabije Oosten
10. Bijlagen
Bijlage 1: Sikkel
Bijlage 2: de Standaard van Ur
Bijlage 3: Bidbeeld
Bijlage 4: Bidbeeld
Bijlage 5: Beeld van een geit
Bijlage 6: “Grote Lier” van Ur
Bijlage 7: Struisvogelei
Bijlage 8: Afdrukken bitumen mat
Bijlage 9: Bitumen mand
Bijlage 10: Detailopname afdrukken bitumen mand
Bijlage 11: Arend-hanger met leeuwenhoofd
Bijlage 12: Stier
Bijlage 13: Bitumen schijf
Bijlage 14: Reliëfplaat van Dudu
Bijlage 15: 3-voetige schaal met steenbokken
Bijlage 16: Liggende stier of bizon met mensenhoofd
Bijlage 17: bitumen beschilderd aardewerk
72
10. Bijlagen