Werkboekje 2 anatomie van een vulkaan.indd

1 Los de puzzel op
twintig
Welk woord hoort waar?
S
krater
slapend
eruptie
lava
bewaken
lawine
mantel
smid
sporen
trommelvlies
continent
evacueren
geoloog
hittebestendig
laboratorium
tsunami
voedingsstoffen
voorspellen
vruchtbaar
zwavel
su
ol
o
ch
Horizontaal
2 materiaal dat zeer hoge temperaturen kan verdragen 4 rijk aan voedingsstoffen 8 diepe kuil in de top van een vulkaan 9 mensen ergens anders naartoe brengen omdat het te gevaarlijk is
geworden om te blijven 10 stoffen waardoor planten en dieren kunnen leven en groeien 12 zeggen of iets wel of niet gaat gebeuren 16 iemand die dingen van ijzer maakt 18 ergens de wacht over houden, iets goed in de gaten houden 19 deftig woord voor ‘jas’. Hier bedoeld als ‘laag om de kern van de
aarde’ pp
Verticaal
1 een ruimte waar wetenschappers proeven doen en de uitkomsten
bestuderen 3 uitbarsting van een vulkaan waarbij lava, gesteente, gassen en as de
lucht in worden geblazen 5 werelddeel 6 een soort zaden die uitgroeien tot nieuwe planten 7 in rust verkeren (een slapende vulkaan is nu rustig, maar kan in de
toekomst wel weer gaan uitbarsten) 11 een wetenschapper die de rotsen en steenlagen van de aarde
bestudeert 13 een grote hoeveelheid gesteente, aarde of sneeuw die van een berg
naar beneden raast 14 een enorme vloedgolf die door een aardbeving of een
vulkaanuitbarsting wordt veroorzaakt 15 een gele chemische stof die in de aarde voorkomt 17 gesmolten gesteente dat uit een vulkaan stroomt 20 dun stukje huid in het oor dat nodig is om goed te kunnen horen
t
or
2 Anatomie van een vulkaan 1 vervolg
1
2
3
e
4
4
S
6
7
10
o
ch
8
9
n
11
o
13
ol
12
14
15
su
w
16
a
17
18
e
v
pp
19
20
l
t
or
Mauna Kea is een andere vulkaan op Hawaï.
Het is een oude vulkaan, met veel askegels op de top.
e
s
ZINDER natuur en wetenschap 3
2 Vind de sleutel!
In de puzzel wordt mantel omschreven als ‘Een deftig woord voor jas’.
Hieronder staan zeven deftige woorden met een letter tussen haakjes
erachter.
Daaronder staan de 7 gewone woorden in een rij. Vul in!
S
trottoir (p), portemonnee ( i ), pauze (l), militair (a), viaduct (l), cahier (l),
limousine ( i ),
................................ ........
soldaat
................................ ........
stoep
................................ ........
(dure) auto
................................ ........
brug
................................ ........
ol
o
ch
schrift
speelkwartier ................................ ........
su
beurs
Sommige soorten lava
zitten vol gasbellen.
Als het afkoelt, ontstaat
puimsteen: heel licht
gesteente met veel
bellen.
................................ ........
Vulkanisch gesteente
brokken
• Lapilli: kleine brokstukjes
• Puimsteen: afgekoelde
• Obsidiaan: vulkanisch glas
t
Schrijf hier het antwoord: . ................................
Als lava heel snel
afkoelt, ontstaat
obsidiaan: glad
vulkanisch glas.
or
lava met gasbellen
pp
• Bommen: grote ronde Het betekent: ....................................................................................
4 Anatomie van een vulkaan 3 Wie woont waar?
Op bladzijde 18 kun je lezen dat veel steden een speciale naam voor hun
bewoners hebben.
In Rome wonen Romeinen, in Parijs wonen Parijzenaars en in Amsterdam
wonen Amsterdammers.
In welke stad wonen:
............................
De Madrilenen
............................
De Moskovieten
............................
De Hamburger
............................
S
De Monegasken
ol
o
ch
Veel buitenlanders vinden het
Nederlands een lastige taal. Daar
hebben ze eigenlijk best wel gelijk in!
Ze snappen bijvoorbeeld niet dat in
het Nederlands iemand uit België een
Belg genoemd wordt en geen Belgiaan.
Iemand uit Italië wordt immers ook een
Italiaan genoemd? En waarom heet
iemand uit Oostenrijk een Oostenrijker
en iemand uit Frankrijk geen Frankrijker?
En het wordt nog gekker: een man
uit Frankrijk is een Fransman, maar
een vrouw uit datzelfde land is geen
Fransvrouw maar een Franse!
su
Zet achter elk hieronder genoemde
land hoe een mannelijke en een
vrouwelijke inwoner uit dat land
genoemd wordt:
Mannelijk
Vrouwelijk
Rusland
………………
………………
Duitsland
………………
Spanje
………………
België
………………
Engeland
………………
………………
………………
………………
or
pp
Land
………………
t
Tja, heb maar liever een beetje medelijden met een buitenlander die de
Nederlandse taal nog moet leren!
Met het woord Hamburger is weer iets bijzonders aan de hand. Behalve
dat het betekent: inwoner van Hamburg, kan het ook nog iets anders
betekenen. Natuurlijk ken jij de andere betekenis van hamburger.
……………………………………………………………………..…………….
ZINDER natuur en wetenschap 5
4 Eén woord, meer betekenissen
In opdracht 3 heb je kunnen zien dat het woord hamburger twee
verschillende betekenissen kan hebben.
In de rij van 20 woorden staat ook zo’n bijzonder woord, namelijk het
woord sporen.
S
o
ch
Sporen kan de betekenis hebben zoals
in deze tekst, te weten: ‘een soort zaden
die uitgroeien tot nieuwe planten’, maar
sporen kunnen ook hulpmiddelen zijn
om je paard te laten weten dat hij harder
moet lopen, ‘je geeft je paard de sporen’,
of ‘je gaat je lieve beest aansporen om
te gaan draven’.
Wat bekijkt een rechercheur heel
nauwkeurig op de plaats waar een
misdaad is begaan?
Dan zoekt hij naar...........................
su
ol
Ook als werkwoord kan het woord sporen worden gebruikt.
Die wagen spoort goed, wil zeggen dat de achterwielen
prima het spoor van de voorwielen volgen. Maar: Wij sporen
vandaag naar Amsterdam, wil zeggen dat we met de trein naar
Amsterdam gaan.
In onze taal komen we heel vaak woorden tegen die
verschillende betekenissen hebben.
pp
Kleur het rondje bij de twee juiste antwoorden:
een enorm grote heuvel
bijzonder erg
een brug
een stapel (papieren)
Het woord SPIN kan betekenen:
een wiel
een soort snelbinder
een computermuis
een klein beestje
het woord LUI kan betekenen:
een groep mensen
gemakzucht
een piepkleine luis
een jongensnaam
t
6 Anatomie van een vulkaan or
Het woord BERG kan betekenen:
5 Bij wijze van spreken!
Op pagina 9 kun je lezen dat vulkanen tegenwoordig sterk in de gaten
worden gehouden door wetenschappers.
‘In de gaten houden’ is een uitdrukking en betekent: ergens heel goed op
letten.
S
Een aantal spreekwoorden/uitdrukkingen is van toepassing op de tekst van
De anatomie van een vulkaan.
o
ch
Vul de ontbrekende woorden in
. ...............
niet .......... zijn
het deugt niet, er is iets mis.
in rep en ........ zijn
in grote opwinding verkeren
ol
het hazenpad kiezen
vluchten
de dans ontspringen
op tijd aan het ........... ontsnappen
in ........ en as zitten
zich hopeloos en ellendig voelen
erg ........... zijn
pp
in de rats zitten
su
zich uit de ............ maken Vul in onderstaand verhaaltje de juiste uitdrukking in op de juiste plaats.
or
Toen de Vesuvius begon te rommelen en er grote rookwolken uit de krater
......................................................
t
opstegen, wisten de inwoners van Pompeï dat het . .....................................
Naarmate het gerommel luider werd en de grijze wolken zwarter kleurden,
zaten sommigen al behoorlijk .........................................................................
ZINDER natuur en wetenschap 7
5 vervolg
Uiteindelijk barstte de vulkaan in al zijn hevigheid uit en iedereen was
in ....................................................
S
Grote groepen mensen lieten alles achter zich en kozen ..............................
o
ch
Anderen pakten eerst nog wat spulletjes en probeerden zich daarna nog
...................................................................
Een enkeling kon de......................................................................... maar
ol
toen zij na verloop van tijd in de gaten kregen wat er allemaal gebeurd
was, zaten zij in......................................................
pp
su
t
or
8 Anatomie van een vulkaan 6 Enorme krachten, hoge snelheden
Op bladzijde 8 heb je kunnen lezen dat gloeiend hete aswolken
zich met een snelheid van wel 150 kilometer per uur kunnen
verplaatsen. Zou deze vrachtauto een goede kans maken om die
aanstormende wolken voor te blijven?
Kijk nog maar eens op bladzijde 26. Vertel erbij waarom je denkt
dat het wel of niet zal lukken.
S
o
ch
Deze vrachtwagen maakt weinig/veel kans om de aanstormende wolken
voor te blijven, want
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
ol
pp
su
De uitstoot van vulkanen kan zó snel gaan, dat vluchten bijna onmogelijk
wordt. Lavastromen, giftige gaswolken, as- en stenenregens hebben
een verwoestende kracht. Niet alleen op het land, maar ook in zeeën en
oceanen komen enorme vulkanen voor. Hun uitbarstingen gaan vaak
gepaard met aardbevingen die het oceaanwater in hevige beroering
brengen. Er ontstaan dan vloedgolven die grote kustgebieden kunnen
teisteren. We spreken dan over tsunami’s. Daarbij kunnen vele duizenden
slachtoffers vallen.
Jaartal Waar?
t
or
Zoek op
Op de site van Wikipedia (www.wikipedia.nl) vind
je onder het zoekwoord tsunami een enorme
hoeveelheid informatie over onderzees vulkanisme en
de gevolgen daarvan. Noem de drie tsunami’s met de
meeste slachtoffers:
Aantal slachtoffers
1 ..................... . ...................................................... .............................
2 ..................... . ...................................................... .............................
3 ..................... . ...................................................... .............................
ZINDER natuur en wetenschap 9
7 Wie studeert wat?
Welk woord past niet in dit rijtje? (Je mag een woordenboek gebruiken)
geoloog
2
vulkanoloog
3
monoloog
4
archeoloog
S
1
o
ch
5
theoloog
Twee
vulkanologen
nemen
grondmonsters
op een vulkaan.
Schrijf de betekenis op van het woord dat er niet bij hoort: ol
......................................................................................................................
......................................................................................................................
su
Schrijf hieronder de betekenis op van de overige vier woorden.
pp
1 .................................................................................................................
.................................................................................................................
or
2 .................................................................................................................
.................................................................................................................
t
3 .................................................................................................................
.................................................................................................................
10 Anatomie van een vulkaan 7 vervolg
Een kind beweerde dat het vijfde woord betekende dat Theo de
waarheid niet sprak. Leuk bedacht, maar dat was natuurlijk niet zo!
Want jij weet natuurlijk wél wat theoloog betekent:
4 .................................................................................................................
.................................................................................................................
.................................................................................................................
S
o
ch
Zoek op
Gelukkig hebben we in Nederland
en België geen vulkanen. We
wonen dus wat dat betreft in een
rustige hoek van Europa! Maar
is dat altijd zo geweest? Denk
dat maar niet! Vlak over onze
oostgrenzen, in Duitsland, vind je
de Eifel. Het is een mooi gebied
dat veel toeristen trekt die hun
vakantie doorbrengen aan één van
de meren. Die meren zijn opvallend
mooi rond. Want het zijn de met
water volgelopen kraters van
vulkanen die al erg lang geleden
uitgedoofd zijn. Nog altijd vind je
er dorpjes waar je kunt genieten
van warme baden waarvan de
warmte van vulkanische
oorsprong is.
Ongeveer...................... jaar geleden.
Bestaat de kans dat ze ooit weer
actief worden?
Ja
/
Nee
pp
su
ol
Probeer via internet erachter te
komen (zoekwoord vulkaaneifel)
wanneer deze vulkanen, die toch
zo vlak bij ons liggen, voor het
laatst actief waren:
t
or
ZINDER natuur en wetenschap 11
8 Vul maar in!
Vul bij de volgende zinnen het juiste woord uit de rij van 20 woorden in:
1 Hoewel de vulkaan nu ........................................... is, houden
wetenschappers er rekening mee dat hij ooit weer actief wordt.
S
o
ch
2 De hulporganisaties moesten de plaatselijke bevolking.............................
omdat het gevaar voor lawines veel te groot werd.
ol
3 De pakken van de onderzoekers zijn voldoende ........................................
en daarom lopen zij weinig gevaar brandwonden op te lopen.
su
4 In het . .......................................... onderzochten de geologen het
pp
meegebrachte gesteente.
5 Een . ......................................... kan het gevolg zijn van een vulkanische
t
or
uitbarsting op de bodem van de oceaan.
12 Anatomie van een vulkaan 9 Verschillende soorten vulkanen
Op bladzijde 19 lees je iets over de verschillende typen vulkanen.
Verbind met een lijn:
stratovulkaan
brede, niet hoge vulkaan, die na elke
uitbarsting breder wordt.
S
stoot kleine hoeveelheden as en lava uit,
waardoor op de plek van de uitbarsting
kegels ontstaan
kegelvulkaan
vulkaan wordt steeds hoger door nieuwe
lagen lava en puin
ol
o
ch
schildvulkaan
der e n!
n
i
z
pp
su
er het
g dat
o
o
h
Zo’n
zó
n zijn de top ligt.
e
n
a
k
l
, in
ige vu
uw op
zania
Somm door snee jaro in Tan is een
an
et
aar
hele j
e Kilim ch Afrika. H er hoog.
d
s
i
is
et
an
vulka
n trop na 60 0 0 m one) berg
a
v
e
j
j
rt
bi
(gew
het ha lkaan van
leintje
ogste
o
u
h
v
een k
e
o
de
n
d
e
:
k
n
e
a
strat
ga
jaro is
gel
a
r
n
e
n
a
v
e
m
j
j
i
i
l
de
rb
Moet
De Ki
ok in
is daa
…
o
r
a
r
e
a
p
t
a
e
o
M
tief.
in Eur ar ’ 480 0 m
frika.
en ac
A
n
l
a
e
a
k
e
l
h
er vu
met ‘m berg van
p een k
n zijn
e
e
t
n
s
a
t ze o
g
e
a
c
vla
d
o
,
hoo
e
k
nd
opper
ster
a
r
v
e
o
t
z
e
a
t
n
w
epen
eie
diep
n het
of gro
e
e gro
v
n
g
i
o
e
b
d
m
Som
eilan
ment
en mo orden dan
v
e
g
e
w
g
en. Er
rmd.
uitkom den gevo
n
a
il
van e
t
or
ZINDER natuur en wetenschap 13
9 vervolg
Opdracht
Kijk op een goede wereldkaart waar in de oceanen eilanden of groepen
eilanden liggen. Zoek ten westen van Noord-Amerika de eilandengroep
Hawaï op. Het is een eilandengroep die bestaat uit veel vulkanische
eilanden.
S
De Ring van Vuur
o
ch
AZIË
NOORDAMERIKA
Japan
Filippijnen
INDISCHE OCEAAN
16
Ocean
ol
Indonesië
STILLEPacific
OCEAAN
ZUIDAMERIKA
AUSTRALIË
Nieuw-Zeeland
su
pp
Ga naar het zoekveld van Wikipedia, tik Hawaï in.
Beantwoord de volgende drie vragen:
1 Wat is de naam van de hoogste vulkaan op Hawaï?
..................................................................................................................
or
2 Hoe hoog is deze vulkaan?
..................................................................................................................
t
3 Is die hoogte gemeten vanaf de zeespiegel of vanaf de oceaanbodem?
..................................................................................................................
4 Uit hoeveel eilanden en eilandjes bestaat de eilandengroep Hawaï?
..................................................................................................................
14 Anatomie van een vulkaan 10 Van schema’s kun je leren!
Geef antwoord op de volgende vraag: wat is de reden waarom het hete
gesteente in de aarde niet smelt? Als je het niet weet, kun je het nog
altijd even teruglezen op bladzijde 12 van het leesboek Anatomie van een
vulkaan.
Buitenkern
S
Aardkorst
Binnenkern
o
ch
Mantel
ol
Als de aarde een ei zou zijn,
dan is de kern de dooier.
De mantel is dan het eiwit,
en de aardkorst is de schaal.
De aarde van binnen
su
De reden dat hij niet smelt, heeft te maken met het feit dat
pp
......................................................................................................................
......................................................................................................................
t
or
Je kunt je afvragen of het binnenste van de maan ook heet is. Als je met een gewone
kijker naar de maan kijkt, kun je gemakkelijk kraters zien. Als de zon op de kraters
schijnt, kun je zelfs de schaduwen zien. Maar, zijn deze kraters afkomstig van
vulkanen? Nee, meestal niet! De meeste kraters op de maan zijn veroorzaakt
door steenbrokken (meteorieten) uit de ruimte die zonder enige weerstand
tegen het maanoppervlak botsten. Een prachtig voorbeeld van zo’n krater
is Tycho, het resultaat van een enorme inslag. De krater is maar liefst 85
kilometer diep, waarbij puin vele honderden kilometers ver in de rondte werd
geslingerd. Tycho is prachtig te zien met een goede kijker! Toch zijn er sporen
van echte vulkanische activiteit op de maan. En niet alleen op de maan! Ook op
Mars, onze zusterplaneet. Daar bevindt zich de grootste vulkaan in ons zonnestelsel.
Deze gigantische vulkaan heet Olympus Mons.
ZINDER natuur en wetenschap 15
10 vervolg
1
Zoek op
Zoek op internet of in boeken over sterrenkunde informatie
over Olympus Mons, de grootste vulkaan van ons zonnestelsel.
S
Hoe hoog is deze vulkaan?
o
ch
................. meter = . ...................... kilometer
Wat is de diameter van deze vulkaan?
................. meter = . ...................... kilometer
ol
2
Zoek op
Deze vulkaan is zelfs met een goede telescoop niet te zien. Hoe
weten we dan dat hij bestaat?
su
.......................................................................................................................
3
pp
.......................................................................................................................
Zoek op
De hoogste berg op de planeet aarde is bijna . ........... kilometer.
t
or
16 Anatomie van een vulkaan 11 Modder en meer…
Bepaalde modderstromen worden lahars genoemd. In het enkelvoud heet
zo’n modderstroom een lahar.
Waar bestaat een lahar voornamelijk uit? Omcirkel het goede antwoord
zand + puin
modder + lava
as + regen
lava + magma
S
o
ch
va
De binnenk ern
chijnlijk
aarde is waars
ter dan de
he
is
t
Da
70 00 °C!
en kern smelt
zon. De metal
mt omdat
ko
t
Da
echter niet.
samengeperst
de kern wordt
cht van de
door het gewi
hele planeet.
As en gassen
bron: Wikipedia
Lava
Gesteente
(afgekoelde lava)
Weet je nog?
geologische
=
magma
=
lava
=
geisers
=
kokende
=
modderbronnen
de aardkorst betreffende
gesmolten gesteente dat uit
de vulkaan gespoten wordt
afgekoeld magma
door aardwarmte
verwarmde heetwaterbron.
door magma heet
geworden modderstromen
Magmakamer
t
or
Opstijgend magma
Mantel
pp
Krater
su
ol
d e r e n!
z in
n de
Een vulkaan is een geologische
structuur, veelal in de vorm van
een (kegelvormige)berg, waardoor
magma uit de mantel het oppervlak
van een planeet kan bereiken. Wanneer
dit magma onder hoge druk en met hoge
temperatuur de oppervlakte bereikt, wordt dat
een eruptie genoemd.
Geisers en kokende modderbronnen zijn tevens
belangrijke vulkanische vormen die in de buurt
van vulkanen kunnen worden aangetroffen.
Maar omdat ze geen uitgesproken reliëf kennen
zijn het geen vulkanen. Ze ontstaan doordat de
aardkorst in de buurt van vulkanen dunner is
dan op andere plaatsen.
Aardkorst
Vulkaan van binnen
ZINDER natuur en wetenschap 17
12 Doordenken
Doordenkertjes
1
S
Een bijzonder woord uit de rij van 20 woorden is het woord slapend.
Het hoort bij het werkwoord ‘slapen’ en deze vorm van het werkwoord noemen we
tegenwoordig deelwoord.
Hieronder volgen nog meer voorbeelden van tegenwoordige deelwoorden:
o
ch
denkend (denkende), roepend (roepende), zittend (zittende), liggend (liggende), lopend
(lopende), enz.
Maak nu zelf drie zinnen met een tegenwoordig deelwoord.
1...................................................................................................................................
ol
2...................................................................................................................................
3...................................................................................................................................
su
2
pp
Enz. = een afkorting van enzovoorts. Soms zie je Etc. staan. Dat betekent
etcetera. Dat is een Frans woord en betekent hetzelfde als enzovoorts.
Overal kom je afkortingen tegen. Hieronder nog een paar voorbeelden:
aanstaande (zaterdag)
jongstleden (zondag)
zie ommezijde
onder leiding van (hem)
met behulp van
in verband met
=
=
=
=
=
=
eerstkomende (zaterdag)
afgelopen (zondag)
kijk op de achterkant
hij is de baas
gebruik maken van
door
t
=
=
=
=
=
=
or
a.s.
j.l. z.o.z.
o.l.v.
m.b.v.
i.v.m.
Met name in de kleine advertenties (annonces) worden veel afkortingen gebruikt.
Dat komt omdat je voor die annonces meestal per woord moet betalen. Je wilt dan
natuurlijk zo weinig mogelijk woorden gebruiken! Voorbeeld:
18 Anatomie van een vulkaan 12 vervolg
‘In verband met (een) verhuizing (heb ik een) zo goed als nieuwe fiets te koop.’
Dat zijn 15 woorden als je de woorden die tussen haakjes staan, meetelt.
Dit kun je dan ook zó schrijven, terwijl toch iedereen precies begrijpt wat je bedoelt:
‘ i.v.m. verhuizing fiets t.k., z.g.a.n.’
Dat zijn slechts 5 woorden (een afkorting geldt als één woord).
S
o
ch
Kun je er zelf ook een paar maken?
Gebruik tenminste vijf woorden uit de rij van twintig woorden.
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
ol
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
su
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
pp
t
or
De Anak Krakatau is een
nieuwe vulkaan. Hij is in zee
ontstaan, op de plek waar de
Krakatau ooit stond. Hij barst
regelmatig uit.
ZINDER natuur en wetenschap 19