Slide 1

faculteit economie
en bedrijfskunde
COELO
Gemeenten in perspectief
VNG-congres gemeentefinanciën 18 november 2013
Maarten Allers
COELO, Rijksuniversiteit Groningen
Plaatsbepaling gemeenten
Datum 25.11.2008
• Werkgeversrol
• beslag op de arbeidsmarkt
• Rol gemeenten bij economische ontwikkeling
• effect gemeentelijke bestedingen op economische groei
• Uitgaven gemeenten
• vergeleken met andere overheden
• aandeel in bbp
• Beslag gemeenten op belastinginkomsten
• lokale lasten vergeleken met die van andere overheden
Beeld en werkelijkheid
Datum 25.11.2008
Beeld bij de burger
• Uitgaven / belastingen gemeenten
• vergeleken met andere overheden
Confrontatie beeld – werkelijkheid
• Op welke terreinen onderschat of overschat de burger de rol
van gemeenten?
Vooruitblik 2013 - 2017
Inkomsten gemeenten
Uitgaven gemeenten
Balans inkomsten – uitgaven
(En: hoe brengt u dit in evenwicht?)
Datum 25.11.2008
Decentralisaties
Bedoeling: maatwerk
Gevolg: verschillen tussen gemeenten
In welke mate accepteren mensen dit?
Datum 25.11.2008
Datum 25.11.2008
Waardering voor gemeentelijke voorzieningen
Hoe waardeert de burger de gemeentelijke inspanningen?
• Wat hebben mensen er voor over om in een gemeente te
wonen?
faculteit economie
en bedrijfskunde
COELO
Gemeenten als werkgever
Gemeenten als werkgever
Datum 25.11.2008
Werknemers openbaar bestuur
400.000
350.000
300.000
Gemeenschappelijke Regelingen
250.000
Waterschappen
Rechterlijke Macht
200.000
Provincies
Gemeenten
150.000
Rijk
100.000
50.000
Gemeenten: 168.000
0
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Gemeenten als werkgever
Datum 25.11.2008
Werknemers gehele economie
9.000.000
8.000.000
7.000.000
6.000.000
Gemeenten
Waterschappen
5.000.000
Provincies
4.000.000
Rijk
Overig overheid
3.000.000
Particuliere sector
2.000.000
1.000.000
0
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Gemeenten als werkgever
Datum 25.11.2008
Loonsom per fte
80.000
70.000
60.000
50.000
Provincies
Rijk
40.000
Waterschappen
Gemeenten
30.000
Nederland
20.000
10.000
0
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Gemeenten als werkgever
Datum 25.11.2008
Aandeel boven 50 jaar
50%
45%
40%
Provincies
Gemeenten
35%
Waterschappen
Rijk
30%
Nederland
25%
20%
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
faculteit economie
en bedrijfskunde
COELO
Gemeenten als economische
factor
Gemeentelijke bestedingen en de economie
Datum 25.11.2008
Discussie: bezuinigen we de economie kapot?
• Veel economen pleiten voor stimulering
• Hoeveel gewicht kunnen gemeenten in de schaal leggen?
Gemeentelijke bestedingen en de economie
Datum 25.11.2008
Poging tot kwantificering
CPB: model Saffier II
Effect verhoging materiële overheidsbestedingen
• Goederen en diensten die gemeenten kopen van bedrijven
• Intermediair verbruik
• investeringen
Gemeentelijke bestedingen en de economie
Datum 25.11.2008
Effect verhoging materiële overheidsbestedingen met 1% bbp
Na … jaar
Bbp (%)
Werkgelegenheid
(%)
1
+0,9
+0,3
2
+1,0
+0,8
4
+1,1
+0,8
Gemeentelijke bestedingen en de economie
Datum 25.11.2008
Effect verhoging materiële overheidsbestedingen:
• Toename van:
•
•
•
•
•
•
productie
werkgelegenheid
lonen
consumptie
winstgevendheid
bedrijfsinvesteringen
Gemeentelijke bestedingen en de economie
Datum 25.11.2008
Effect verhoging materiële overheidsbestedingen:
• Toename van:
•
•
•
•
•
•
productie
werkgelegenheid
lonen
consumptie
winstgevendheid
bedrijfsinvesteringen
• Maar:
•
•
prijzen ↑
concurrentiepositie ↓
Lange termijn: positieve impuls van slechts 0,2%
Gemeentelijke bestedingen en de economie
Datum 25.11.2008
Effect verhoging materiële overheidsbestedingen:
• Toename van:
•
•
•
•
•
•
productie
werkgelegenheid
lonen
consumptie
winstgevendheid
bedrijfsinvesteringen
• Maar:
•
•
prijzen ↑
concurrentiepositie ↓
Lange termijn: positieve impuls van slechts 0,2%
CPB-model houdt geen rekening met de “zogenoemde
programma-effecten van overheidsbestedingen”!
Gemeentelijke bestedingen en de economie
Datum 25.11.2008
Effect verhoging materiële overheidsbestedingen nu hoger?
Saffier II gebaseerd op betere tijden
• Krappe arbeidsmarkt
Gemeentelijke bestedingen en de economie
Datum 25.11.2008
Effect verhoging materiële overheidsbestedingen nu hoger?
Saffier II gebaseerd op betere tijden
• Krappe arbeidsmarkt
Maar in situatie van onderbesteding / werkloosheid:
• lonen stijgen niet of weinig
• prijsstijgingen gering
• verzwakking concurrentiepositie idem
• positiever effect
Hoe positief?
• meningen zeer sterk verdeeld
Gemeentelijke bestedingen en de economie
Datum 25.11.2008
Hoeveel gewicht leggen gemeenten in de schaal?
Gemeenten investeren relatief veel
Overheid
Gemeenten
Gemeenten als %
van overheid
Investeringen
20
9
45%
Intermediair verbruik
46
11
25%
Som: materiële bestedingen
66
20
31%
10,9%
3,4%
Als % van bbp
Bedragen in miljarden euro’s; 2011
Gemeentelijke bestedingen en de economie
Datum 25.11.2008
Effect materiële overheidsbestedingen gemeenten (3,4% bbp)
Na … jaar
Bbp (%)
Werkgelegenheid (%)
1
3,0
1,0
2
3,4
2,7
4
3,7
2,7
faculteit economie
en bedrijfskunde
COELO
Gemeentelijk aandeel in
overheidsuitgaven
Aandeel gemeenten in uitgaven overheid
Overzicht niet beschikbaar!
Waarom niet?
• Verschillende administraties
• Decentrale overheden: baten-lasten
• Rijk: kas – verplichtingen
Datum 25.11.2008
Aandeel gemeenten in uitgaven overheid
Datum 25.11.2008
Overzicht niet beschikbaar!
Waarom niet?
• Verschillende administraties
• Decentrale overheden: baten-lasten
• Rijk: kas – verplichtingen
• Dubbeltellingen
• Bijstandsuitgaven op begroting Rijk, maar ook op begroting
gemeenten
• Overheidseuro wordt meer dan eens uitgegeven
Aandeel gemeenten in uitgaven overheid
Datum 25.11.2008
Overzicht niet beschikbaar!
Zelf maken → hoe pakken we dit aan?
• Verschillende administraties
• CBS zet op basis van IV3-gegevens gemeentelijke cijfers
om naar kas – transactiebasis cijfers
• Nationale Rekeningen
• Helaas: niet op gemeenteniveau gepubliceerd
• Wel op aanvraag beschikbaar
Aandeel gemeenten in uitgaven overheid
Datum 25.11.2008
Overzicht niet beschikbaar!
Zelf maken → hoe pakken we dit aan?
• Dubbeltellingen
• Verschillende uitgangspunten mogelijk
• Wij gaan uit van de overheid die het geld uiteindelijk
uitgeeft
• Dus : uitkeringen van Rijk aan gemeenten van de
rijksbegroting aftrekken
Aandeel gemeenten in uitgaven overheid
Datum 25.11.2008
Wat verstaan we onder de overheid?
Dit valt er buiten:
• Verzelfstandigde lokale overheidsdiensten
• bureaus voor arbeidsbemiddeling
• regionale politiekorpsen
• Privaatrechtelijke lokale instellingen op het gebied van arbeid,
maatschappelijke werk, cultuur en onderwijs, zoals:
• Centra voor asielzoekers
• Musea, bibliotheken (privaatrechtelijk)
• Verzelfstandigde onderwijsinstellingen en
studiebegeleidingsdiensten
Datum 25.11.2008
Belang overheidslagen
Waterschappen
1%
0,5%
Provincies
4%
1,4%
25%
Gemeenten
9,5%
69%
Centrale overheid
26,0%
0%
10%
20%
30%
Aandeel in overheidsuitgaven
40%
50%
60%
Aandeel in bbp
70%
80%
Uitsplitsing totale overheidsuitgaven
Datum 25.11.2008
Algemeen bestuur
19%
Landsverdediging
4%
Openbare orde en veiligheid
6%
Vervoer
8%
Economische zaken
9%
Afvalinzameling en verwerking
2%
Riolering en waterzuivering
2%
Milieubescherming
1%
Huisvesting en gemeenschapsvoorzieningen
2%
Volksgezondheid
8%
Recreatie, cultuur en religie
4%
Onderwijs
15%
Sociale bescherming
19%
Som
100%
Datum 25.11.2008
Uitsplitsing overheidsuitgaven
Overheid Gemeenten
Algemeen bestuur
19%
13%
Landsverdediging
4%
0%
Openbare orde en veiligheid
6%
3%
Vervoer
8%
10%
Economische zaken
9%
10%
Afvalinzameling en verwerking
2%
6%
Riolering en waterzuivering
2%
4%
Milieubescherming
1%
2%
Huisvesting en gemeenschapsvoorzieningen
2%
7%
Volksgezondheid
8%
2%
Recreatie, cultuur en religie
4%
12%
Onderwijs
15%
10%
Sociale bescherming
19%
21%
100%
100%
Som
Aandeel overheidslagen in uitgaven
Datum 25.11.2008
Landsverdediging
Volksgezondheid
Openbare orde en veiligheid
Onderwijs
Algemeen bestuur
Sociale bescherming
Gemeenten
Economische zaken
Provincies
Vervoer
Waterschappen
Milieubescherming
Centrale overheid
Riolering en waterzuivering
Cultuur & recreatie
Huisvesting en gemeenschapsvoorzieningen
Afvalinzameling en verwerking
Totaal
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Aandeel gemeenten in uitgaven overheid
Wat is het beeld hiervan bij burgers?
Vragen uitgezet via CentERpanel
• Steekproef van meer dan 2000 huishoudens
• Representatief
• Respons 77%
Datum 25.11.2008
Datum 25.11.2008
Beeld burger: aandeel gemeenten in overheidsuitgaven
Landsverdediging
Volksgezondheid
Openbare orde en veiligheid
Onderwijs
Sociale bescherming
Vervoer
Milieubescherming
Riolering en waterzuivering
Cultuur & recreatie
Huisvesting
Afvalinzameling en verwerking
0%
20%
Beeld burger (gemiddeld)
40%
60%
Werkelijk
80%
100%
Aandeel gemeenten in uitgaven overheid
Datum 25.11.2008
Onderschatting (-) en overschatting (+) door burger
Algemeen bestuur
Economische zaken
Openbare orde en veiligheid
Onderwijs
Sociale bescherming
Vervoer
Milieubescherming
Riolering en waterzuivering
Cultuur & recreatie
Afvalinzameling en verwerking
Huisvesting en gemeenschapsvoorzieningen
-50% -40% -30% -20% -10% 0% 10% 20% 30%
faculteit economie
en bedrijfskunde
Rol gemeentelijke
belastingen
COELO
Aandeel overheidslagen in belastingontvangsten
Datum 25.11.2008
Waterschappen
1,0%
Provincies
0,6%
Gemeenten
3,4%
Rijk
94,9%
0%
20%
40%
60%
Aandeel in belastingopbrengst
80%
100%
Belang burger: aandeel belastingopbrengst
Datum 25.11.2008
11%
Waterschappen
1,0%
17%
Provincies
0,6%
22%
Gemeenten
3,4%
51%
Rijk
94%
0%
20%
40%
Beeld burger (gemiddeld)
60%
Werkelijk
80%
100%
Beeld burger van gemeenten
• Aandeel gemeenten in uitgaven op meeste
beleidsterreinen onderschat
• Aandeel gemeenten in belastingen overschat
• Is dit beeld bij te stellen?
• moet je dat willen?
Datum 25.11.2008
faculteit economie
en bedrijfskunde
COELO
Financiële vooruitblik
2013 - 2017
Prognose netto uitgaven gemeenten
Uitgangspunt: 2013
• Gemeentelijke begrotingen
• Netto uitgaven per hoofdfunctie
• Totaal: 23 miljard euro
Datum 25.11.2008
Prognose netto uitgaven gemeenten
Datum 25.11.2008
Volumestijging 2013 - 2017
Vooronderstelling: verdeling gemeentefonds adequaat
• Netto uitgaven stijgen met verdeelmaatstaven
• Kostendragers ontleend aan verdeling gemeentefonds
Algemene uitkering: Septembercirculaire
• prognose verdeelmaatstaven algemene uitkering
• relatief belang verdeelmaatstaven
Prognose netto uitgaven gemeenten
Datum 25.11.2008
Volumestijging 2013 - 2017
WMO: geen prognoses verdeelmaatstaven beschikbaar
• Onze vooronderstelling:
• 50% uitgaven gerelateerd aan 65+
• 25% aan inwoners
• 25% aan lage inkomens
Grote decentralisatie-uitkeringen: via verdeelformules
• Centra Jeugd & Gezin
• Maatschappelijke opvang
• Vrouwenopvang
Kleine uitkeringen: 50% inwoners, 50% woonruimten
Prognose netto uitgaven gemeenten
Prijsstijging 2013 - 2017
Conform CPB
• Prijsontwikkeling bbp
• Uit septembercirculaire
Datum 25.11.2008
Datum 25.11.2008
Prognose netto uitgaven gemeenten
Netto uitgaven (miljard euro)
2013
2017
Mutatie
Mutatie (%)
21,9
24,1
2,1
9,7%
WMO
1,5
1,7
0,2
14,3%
Totaal
23,4
25,8
2,3
10,0%
Totaal excl. WMO
Prognose inkomsten gemeenten
Uitgangspunt: begrotingen 2013
Algemene middelen (miljard euro)
2013 Basis van prognose
Netto-inkomsten uit reserves en leningen
Gemeentefonds (excl WMO)
1,2 Vrij stabiel, licht dalend
16,3 Septembercirculaire
WMO-uitkering
1,5 Comform uitgavenprognose
Ozb-opbrengst
3,4 Macronorm
Mutaties reserves
1,3 Conform niveau 2007-2009
Overig
0,3
Totale inkomsten
23,4
Datum 25.11.2008
Datum 25.11.2008
Prognose inkomsten gemeenten
Algemene middelen (miljard euro)
2013
2017
Mutatie
Mutatie (%)
16,3
16,3
-0,1
0%
WMO-uitkering
1,5
1,6
0,1
6%
OZB
3,4
3,8
0,4
11%
Netto-inkomsten uit reserves en leningen
1,2
1,2
0,0
-1%
Mutaties reserves
1,3
0,5
-0,8
-60%
Overig
0,3
0,3
0,0
-11%
23,4
23,1
-0,3
-1,4%
Gemeentefonds (excl WMO)
Totaal
Confrontatie inkomsten- en uitgavenverloop
Datum 25.11.2008
Inkomsten & uitgaven (miljard euro)
begroting
2013
Prognose
2017
Mutatie
Mutatie (%)
Netto inkomsten
23,4
23,1
-0,3
-1,4%
Netto uitgaven
23,4
25,8
2,3
10,0%
0
2,7
Tekort
Dit is bij ongewijzigd beleid
• Exclusief decentralisaties
Datum 25.11.2008
Financiële effect decentralisaties
Kortingen bij decentralisaties (miljard euro)
?
begroting
2013
Prognose
2017
Jeugdzorg
3,3
2,9
-0,5
-14%
Huishoudelijke hulp
Inkomensvoorziening chronisch
zieken en gehandicapten
1,5
0,9
-0,6
-40%
3,0
2,5
-0,5
-18%
Persoonlijke verzorging
5,0
3,8
-1,2
-25%
12,8
10,0
-2,8
-22%
Totaal
Mutatie Mutatie (%)
Deze bedragen staan nog allerminst vast…
Datum 25.11.2008
Totaalbeeld
Financiële vooruitblik 2013-2017
Miljard euro
Tekort bij ongewijzigd beleid
2,7
Korting decentralisaties
2,9
Aanvullende bezuiniging kabinet
0,5
Totaal
6,1
% ongedekte netto uitgaven
Hoe vang je dit op?
17%
Bezuinigen of lasten verhogen?
Burgerpanel:
• Accepteert u bezuinigingen op voorzieningen?
• Of trekt u liever uw portemonnee?
Datum 25.11.2008
Burger: bezuinigen of belasting verhogen?
Datum 25.11.2008
Uren straatverlichting
Dorpshuizen, buurtcentra
Sportvelden en -accommodaties
Bibliotheek
Onderhoud speelruimten
0%
20%
Bezuinigen
40%
60%
80%
Belasting verhogen
100%
Burger: bezuinigen of belasting verhogen?
Datum 25.11.2008
Uren straatverlichting
Dorpshuizen, buurtcentra
Sportvelden en -accommodaties
Bibliotheek
Onderhoud speelruimten
Onderhoud wegen
Sociale werkplaatsen
Jeugdzorg
Onderhoud schoolgebouwen
Thuiszorg
0%
20%
Bezuinigen
40%
60%
80%
Belasting verhogen
100%
Bezuinigen of lasten verhogen?
Burger:
• Bezuinigen op sommige terreinen OK
• helaas is hier financieel niet zoveel te halen…
• Maar niet bezuinigen op sociaal domein
• en daar zit het grote geld
Datum 25.11.2008
Bezuinigen of lasten verhogen?
Datum 25.11.2008
Burger:
• Bezuinigen op sommige terreinen OK
• helaas is hier financieel niet zoveel te halen…
• Maar niet bezuinigen op sociaal domein
• en daar zit het grote geld
Gevaar: sociaal domein als koekoeksjong
• Drukt traditionele gemeentetaken weg
• hoever moet je daar als gemeente in meegaan?
Bezuinigen of lasten verhogen?
Datum 25.11.2008
Burger:
• Bezuinigen op sommige terreinen OK
• helaas is hier financieel niet zoveel te halen…
• Maar niet bezuinigen op sociaal domein
• en daar zit het grote geld
Gevaar: sociaal domein als koekoeksjong
• Drukt traditionele gemeentetaken weg
• hoever moet je daar als gemeente in meegaan?
Of mag een gemeente via eigen beleid de kosten binnen
de perken proberen te houden?
faculteit economie
en bedrijfskunde
COELO
Decentralisaties:
accepteert burger
gemeentelijke beleidsvrijheid?
Burger en decentralisatie sociaal domein
Datum 25.11.2008
Achterliggende gedachte: gemeente staat dichter bij
burger en kan maatwerk leveren
Gevolg: verschillen tussen gemeenten
Wat vinden burgers hiervan?
Wie kan het best bepalen of mensen hulp
krijgen?
Datum 25.11.2008
Gemeente of rijksoverheid?
13 stellingen waarin verschillende aspecten van de drie
decentralisaties worden voorgelegd
1 = helemaal eens, 5 = helemaal oneens
Gemiddelde scores bepaald
Wie kan het best bepalen of mensen hulp krijgen
bij ziekte of handicap?
Datum 25.11.2008
Oneens
Eens
Burger en decentralisatie sociaal domein
Datum 25.11.2008
Gemiddelde score 3,5
Meerderheid ermee eens dat gemeenten beter maatwerk
kunnen leveren dan Rijk
Burger en decentralisatie sociaal domein
Datum 25.11.2008
Gemiddelde score 3,5
Meerderheid ermee eens dat gemeenten beter maatwerk
kunnen leveren dan Rijk
Maar: wat vindt men van verschillen tussen gemeenten?
5 stellingen
• voorbeeld: De voorwaarden om een uitkering te
ontvangen moeten in iedere gemeente hetzelfde zijn
Verschillen tussen gemeenten acceptabel?
Datum 25.11.2008
Oneens
Eens
Acceptatie verschillen tussen gemeenten
Gemiddelde score 1,8
Slechts een minderheid accepteert verschillen
Datum 25.11.2008
Acceptatie verschillen tussen gemeenten
Datum 25.11.2008
Gemiddelde score 1,8
Slechts een minderheid accepteert verschillen
Kan het rijk dan toch beter de zorg uitvoeren?
3 stellingen
• voorbeeld: om grote verschillen tussen gemeenten te
voorkomen moet de rijksoverheid de regie hebben bij
de jeugdzorg
Zorg liever bij Rijk laten?
Datum 25.11.2008
Oneens
Eens
Sociaal domein liever bij Rijk laten?
Datum 25.11.2008
Gemiddelde score 3,5
Meerderheid wil toch liever dat het rijk deze taken uitvoert
om grote verschillen tussen gemeenten te voorkomen
Taak liever bij Rijk laten?
Datum 25.11.2008
60
40
20
leeftijd
80
100
Antwoorden niet afhankelijk van: leeftijd
1
2
3
4
Gemeente kan taken beter uitvoeren dan rijk
5
Taak liever bij Rijk laten?
Datum 25.11.2008
1
2
3
4
5
Antwoorden niet afhankelijk van: stedelijkheid
1
2
3
4
Gemeente kan taak beter uitvoeren dan rijk
5
Taak liever bij Rijk laten?
Datum 25.11.2008
1
2
3
4
5
6
Antwoorden niet afhankelijk van: opleiding
1
2
3
4
Gemeente kan taak beter uitvoeren dan rijk
5
Taak liever bij Rijk laten?
Datum 25.11.2008
0
2000
4000
6000
8000
10000
Antwoorden niet afhankelijk van: inkomen
1
2
3
4
Gemeente kan taak beter uitvoeren dan rijk
5
Decentralisaties
Conclusie: uitkomst breed gedragen
Datum 25.11.2008
Decentralisaties
Datum 25.11.2008
Paradox:
Burger vindt dat de gemeente wel beter kan beoordelen
wat inwoners nodig hebben, maar accepteert geen
verschillen tussen gemeenten
Bezuinigen op zorgaanbod wordt moeilijk
Burger: bezuinigen of belasting verhogen?
Datum 25.11.2008
Uren straatverlichting
Dorpshuizen, buurtcentra
Sportvelden en -accommodaties
Bibliotheek
Onderhoud speelruimten
Onderhoud wegen
Sociale werkplaatsen
Jeugdzorg
Onderhoud schoolgebouwen
Thuiszorg
0%
20%
Bezuinigen
40%
60%
80%
Belasting verhogen
100%
faculteit economie
en bedrijfskunde
COELO
Waardering gemeentelijke
voorzieningen
Waardering gemeentelijke voorzieningen
Datum 25.11.2008
Onderzoek lastig
• Enquêtes?
• Mensen kunnen waardering moeilijk kwantificeren
• “Hedonische” methode
• Kijk wat mensen ergens in de praktijk voor over hebben
• Voorbeeld: huizen rond Schiphol minder waard? →
schatting omvang geluidshinder
• “Put your money where your mouth is”
Waardering gemeentelijke voorzieningen
Datum 25.11.2008
Onderzoek COELO en CPB:
• Hogere algemene uitkering → hogere woningprijzen!
• want betere voorzieningen of lagere lasten
Waardering gemeentelijke voorzieningen
Datum 25.11.2008
Onderzoek COELO en CPB:
• Hogere algemene uitkering → hogere woningprijzen!
• want betere voorzieningen of lagere lasten
Door gemeenten besteed geld maakt plaats
aantrekkelijker
• Er willen meer mensen wonen
• Dit drijft huizenprijzen op
faculteit economie
en bedrijfskunde
COELO
Conclusie: gemeentegeld is goed besteed!
• Huizenkopers hebben er harde euro’s voor over
Plafond lokale belasting onverstandig
• Weg met die macronorm!