thematische fiche: duurzame voeding en moestuin

THEMATISCHE FICHE: DUURZAME VOEDING EN
MOESTUIN
Projectoproep 2015-2016
Bekijk de pedagogische leermiddelen, de fiches en de video’s van
schoolprojecten hieronder op onze webpagina Voeding, rubriek Op school
1. WAT IS DE ZIN VAN EEN PROJECT ROND DUURZAME VOEDING OP
SCHOOL?
1.1. EEN ECHTE MILIEU-UITDAGING
We moeten elke dag eten. Het is niet alleen noodzakelijk, maar ook een bron van genot, een
gezellig moment om samen te delen en een buitengewone manier om andere culturen te
ontdekken.
Maar achter deze aangename aspecten schuilt
ook een duistere realiteit: onze voeding heeft
vandaag een heel zware milieu-impact: industriële
productie, pesticiden, GGO’s, transport dat heel
veel energie verslindt, voedselverspilling op alle
niveaus, oververpakking van voedingsmiddelen,
enz.
En paradoxaal genoeg zijn wij steeds minder op
de hoogte van de herkomst van onze voeding, en
weten we steeds minder wat milieuvriendelijke en
gezonde voeding nu net is.
Een project rond “duurzame voeding” op school is een buitengewone manier om de kinderen
bewust te maken van de realiteit van onze voeding. Het is ook een gelegenheid om ze
vertrouwd te maken met een gezondere en milieuvriendelijkere voeding.
Voor meer informatie over het thema duurzame voeding en voor tips om het thema in de klas te
behandelen, verwijzen we naar het pedagogisch dossier "Voeding op school, milieu op het
menu".
1.2. DE MOESTUIN: EEN BUITENGEWOON INSTRUMENT VOOR BEWUSTMAKING
Een moestuin is een uitstekend visueel middel om te tonen hoe
voeding wordt geproduceerd en welke energie dit vereist. Vandaag
onderhouden tal van Brusselse scholen moestuinen met een
pedagogisch doel, maar soms met het doel om een goede oogst te
hebben. De leerlingen die betrokken zijn bij het project, leren dat
voedsel uit de grond komt, en niet uit de supermarkt. Voedsel
produceren vereist tijd, kennis en respect voor de aarde.
1.3. HOE EEN PROJECT ROND “DUURZAME VOEDING” OPZETTEN, VERTREKKEND
VANUIT EEN MOESTUIN
Het is een fantastisch pedagogisch en sensibilisatiemiddel om de seizoenen te laten
herontdekken, het contact met de aarde te kunnen voelen, … een moestuin is dit alles en nog
veel meer! Maar het leidt niet automatisch tot een betere milieubeheer binnen uw school.
Daarom volgen alle projecten rond moestuinen de gemeenschappelijke rode draad van de
projectoproep: Bij het installeren van een moestuin volgt dus ook minimum een diagnostiek
rond duurzame voeding, een sensibilisatieactie waarmee heel de school bereikt wordt, een
concrete actie die het beheer van uw vestiging zal verbeteren en een evaluatie van uw project.
PAGINA 1 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL – 10/12/2014
THEMATISCHE FICHE– DUURZAME VOEDING - PROJECTOPROEP
Als u uw moestuin niet wilt integreren in een globaler pedagogisch project inzake verbetering
van de voeding, hebben we een meer specifiek aanbod dat vanaf september 2015 zal
gelanceerd worden: opleidingen, nieuwsbrief, bezoek aan uw school. Dit aanbod omvat geen
financiële steun.
1.4. EEN CONCREET PROJECT VOOR EEN ACTIEVE PEDAGOGIE
Een project rond duurzame voeding is een uitgelezen manier om de leerlingen actief te
betrekken bij een activiteit die hun gezondheid en het milieu ten goede komt. De goede
voedingsgewoonten die ze hier opsteken, nemen ze ook mee naar huis. Dit thema sluit ook
perfect aan bij de noties en bekwaamheden van het schoolprogramma: meten, tijdsweergave
door ontdekking van de seizoenen, maatschappelijke uitdagingen, evolutie van leefwijzen,
identificatie en kenmerking van het leven in een gemeenschap, informatie structureren door
logische verbanden te leggen, … In de les “wetenschappen” kunnen de leerlingen de impact
van dagelijkse handelingen op het milieu beoordelen. In het middelbaar kan de voeding
overigens op verschillende manieren in het lesprogramma geïntegreerd worden: aardrijkskunde
(verkeer van goederen, diensten en kapitalen), geschiedenis (21e eeuw: problemen en
uitdagingen van onze tijd), ecologie, economische en sociale wetenschappen (vraagstukken),…
2. ONZE BEGELEIDING VIA DE PROJECTOPROEP
2.1. EEN BEGELEIDER
Zodra uw dossier is goedgekeurd, neemt uw begeleider contact met u op om uw actieplan waar
nodig bij te stellen en uw vragen te beantwoorden. Hij stelt een diagnose en zorgt voor
animatie, en biedt de nodige begeleiding voor een vlot verloop van de milieu- en
bewustmakingsacties die u op touw wilt zetten.
Bovenop de 6 verplichte ontmoetingen (3 ontmoetingen met de begeleider en de projectdragers
en 3 animaties voor de leerlingen) kunt u nog 4 ochtenden naar keuze organiseren, met
bijkomende animatie of ontmoetingen naar interesse en behoefte. Deze begeleiding is voorzien
voor het schooljaar 2015-2016, en kan indien nodig tot december 2016 worden verlengd.
Diagnosestelling van de beginsituatie
Op basis van deze diagnose van de duurzame voeding in uw school
kunnen de leerlingen de balans opmaken van de voedingsaspecten
op school: kantine, boterhammenlunch, versnapering, verkoop van
voedingsmiddelen op school, snoepautomaten, voedingsafval, enz.
Na deze vaststelling bepaalt u samen met uw begeleider welke acties
moeten worden ondernomen voor een duurzamere voeding op
school. De leerlingen moeten nadenken en concrete en duurzame
acties voorstellen om deze verbetering te verwezenlijken.
De leerlingen die de diagnose uitvoeren, moeten minstens 9 jaar oud
zijn (derde leerjaar).
- Dit is geen probleem in de middelbare scholen.
- In de kleuterscholen moet het ecoteam betrokken worden bij
de diagnose.
- In de lagere scholen gaan de leerlingen van de hoogste
klassen aan de slag.
Opgelet: dit betekent niet dat een onderwijzer van het eerste leerjaar zijn leerlingen niet bij het
project mag betrekken! De animatie rond bewustmaking kan dan tot de jongste leerlingen
worden gericht, zodat zij ook bij het actieplan worden betrokken. Zij moeten wel de hulp
inroepen van een “oudere” klas om de diagnose te maken en de resultaten uit te leggen.
Meer informatie over wat er zoal bij een audit komt kijken, vindt u in het pedagogisch dossier:
voor leerlingen van 8 tot 16 jaar (pagina 37).
PAGINA 2 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL – 10/12/2014
THEMATISCHE FICHE– DUURZAME VOEDING - PROJECTOPROEP
2.2. FINANCIERING
Voor de uitvoering van uw project (uitvoering van uw actie, aanleg van een moestuin,
bewustmakingsactiviteiten of aanvullende pedagogische leermiddelen) kunt u een budget van
maximum 750 euro aanvragen. Dit dient u te bevestigen met uw begeleider.
2.3. PEDAGOGISCHE LEERMIDDELEN
Leefmilieu Brussel heeft pedagogische leermiddelen opgesteld rond
het thema duurzame voeding en moestuinen. U vindt pedagogische
dossiers met ideeën voor activiteiten, affiches, spelletjes, enz. Een
deel van de website voor scholen gaat over de
moestuin. Laat u inspireren door de fiches of video’s
over de projecten van andere scholen.
Voor elke leeftijd is er wel iets bij!
Bekijk de pedagogische leermiddelen op onze website
www.leefmilieu.brussels
Thema Voeding, rubriek Op school > Leermiddelen
3. CONCRETE ACTIES OM DE VOEDING OP SCHOOL TE VERBETEREN
Hieronder vindt u enkele ideeën voor klein- of grootschaligere acties om de gewoonten en
gedragingen op het vlak van duurzame voeding te verbeteren.
3.1. ROND DE VERSNAPERING EN DE BROODMAALTIJD
1. Organiseer een collectieve versnapering in de klas: elke ouder
is een keer in de maand verantwoordelijk. Stel de ouders voor
fruit of groenten mee te brengen (bij voorkeur bio) – de kinderen
zijn dol op wortelstaafjes - en versnaperingen zonder individuele
verpakking, indien mogelijk niet-industrieel en/of huisbereid.
Trek de nodige tijd uit voor het tussendoortje, zodat de kinderen
het zeker zullen waarderen.
2. Voer een soepmoment in om 10 uur. Maak de soep zelf met de leerlingen van een klas.
3. Stel de kinderen voor om samen sap te maken.
4. Organiseer een degustatie van verschillende soorten appelen, droge vruchten
of peulvruchten, en laat de kinderen de smaken ontdekken van voedingsmiddelen
die zich makkelijker laten bewaren. Vraag de kinderen deze versnapering een
keer per week mee te brengen.
5. Moedig de leerlingen aan om zelf hun boterhammen te smeren: zo krijgen ze
vast meer respect voor hun voeding. Laat hen recepten bedenken die gebaseerd
zijn op gezonde en milieuvriendelijke ingrediënten. Stel hen voor de restjes als
tussendoortje op te eten!
6. Organiseert u de versnaperingen zelf? Vraag de
ouders om voor kookgerei te zorgen: voor de bereiding
van de soep, om fruit en groenten te schillen.
7. Vraag de ouders stil te staan bij de hoeveelheden die ze hun
kinderen meegeven om verspilling tegen te gaan (aan de hand
van een smiley-systeem bijvoorbeeld, zoals op de school
Homborch).
8. Moedig de kinderen aan om kraantjeswater te drinken (geen
afval en minder duur dan water in flessen) door
drinkwaterfonteintjes te plaatsen en/of herbruikbare bekers in
de klas te zetten.
9. Vraag de ouders, via de lijst met schoolmateriaal, om hun kind een herbruikbare drinkbeker
en een brooddoos mee te geven.
PAGINA 3 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL – 10/12/2014
THEMATISCHE FICHE– DUURZAME VOEDING - PROJECTOPROEP
10. Neem een nieuwe bepaling op in het schoolreglement (verbod op drankkartonnetjes, …).
3.2. DE VERKOOP VAN VOEDINGSPRODUCTEN OP SCHOOL
1. Stel de directie voor de automaat met wegwerpverpakkingen te vervangen door een
automaat met glazen flesjes met statiegeld die de leverancier terugneemt en terugbetaalt.
Vervang de industriële snacks ook door bio- en/of fair trade-snacks.
2. Stel de leerlingen voor een winkeltje met “duurzame snacks” te openen: producten met
weinig verpakking, inheems fruit van het seizoen, indien mogelijk bio, fruitsap,
bekers met statiegeld. De leerlingen kunnen zelf producten bereiden voor de
verkoop.
3. Serveer soep als versnapering (zoals op de school Saint-Joseph Boondael).
4. Stel de leerlingen voor om tijdens de speeltijd een drankkraampje open te
houden met kraantjeswater (al dan niet gefilterd) en biologische en zelfgemaakte
siroop. Siroop is heel makkelijk zelf te maken (vlier, citroen, munt). Ook huisbereide
ijsthee of fruitsappen en/of dranken aangekocht in grote verpakkingen kunnen hier
worden verkocht.
3.3. DE WARME MAALTIJD – DE KANTINE
1. Doe mee aan het programma “Duurzame kantines“ van
Leefmilieu Brussel, dat zich buigt over voorraadbeheer,
valorisatie van de maaltijden, samenstelling van de menu’s, enz.
2. Stel voor aan de directie dat de leerlingen in de kantine zelf de
inhoud van hun bord sorteren na de maaltijd, waarbij ze het
organisch afval scheiden van het restafval: dit is een goede
manier om hen bewust te maken van verspilling!
3. Vraag de directie om de bestellingen voor de warme maaltijden
te controleren.
4. Vraag het keukenpersoneel om kleinere porties op te scheppen; de leerlingen die dit
wensen kunnen een tweede portie krijgen.
5. Versier de refter met informatieborden over landbouw, voeding, verspilling, enz. Laat de
leerlingen zelf de tafels afruimen en zet de stoelpoten in tennisballen voor het
geluidscomfort. Deze kleine verbeteringen dragen sterk bij tot de kwaliteit van de maaltijd,
en verminderen zo ook de verspilling!
6. Zet waterkannen in de refter.
7. Vraag de directie om de bestellingen en/of het bestek van de traiteur te wijzigen, om in het
algemeen meer duurzame producten en maaltijden te kunnen aanbieden: fruit en groenten
uit eigen streek en van het seizoen, minder dierlijke eiwitten, meer milieuvriendelijk
geteelde producten, afwisseling van producten zoals granen en bij voorkeur zo weinig
geraffineerd mogelijk, voorkeur voor vlees met een lagere milieu-impact zoals kip of
varkensvlees, keuze voor producten met label van duurzame of milieuvriendelijke productie
(MSC-label).
3.4. DE MOESTUIN!
1. Gebruik de oogst voor de versnaperingen of maak sap of soep samen met
de leerlingen.
2. Was de oogst goed? Verkoop de producten dan aan de ouders, en
investeer de opbrengst opnieuw in het project.
3. Betrek de ouders bij het onderhoud van de moestuin.
4. Oogst zaden die u kunt weggeven, verkopen en hergebruiken voor het
volgende jaar.
3.5. TIJDENS HET SCHOOLFEEST
1. Organiseer een “duurzame catering” bij schoolevenementen: fancy fair, vergadering,
voorstelling, verjaardag.
PAGINA 4 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL – 10/12/2014
THEMATISCHE FICHE– DUURZAME VOEDING - PROJECTOPROEP
2. Bied Belgische producten en “huisgemaakte” bereidingen aan: quiches,
cakes, Brusselse bieren, enz.
3. Zet een drankenkraam: kraantjeswater (al dan niet gefilterd) en bio- en
huisbereide siroop (vlier, citroen, munt). Ook ijsthee of zelfgemaakt fruitsap
en/of dranken aangekocht in grote verpakkingen kunnen hier worden
verkocht.
4. Zorg voor herbruikbaar vaatwerk en wasbare tafelkleden.
4. ACTIES OM DE HELE SCHOOL WARM TE MAKEN EN HET PROJECT
UIT TE DRAGEN
Wilt u de nieuwe kennis en de gedane inspanningen delen? Zet een grote
bewustmakingscampagne op touw om uw acties en de milieueffecten ervan toe te lichten aan
de hele schoolgemeenschap.
1. Organiseer degustaties van huisbereide hapjes en deel de recepten uit.
2. Deel kalenders met fruit en groenten van het seizoen uit (te verkrijgen bij Leefmilieu Brussel
02 775 75 75).
3. Organiseer een duurzame fancy fair.
4. Stuur een brief naar de ouders of geef de kinderen een “fiche” mee met tips voor duurzame
versnaperingen (drinkbus, brooddoos, aangepaste hoeveelheden, fruit en groenten van het
seizoen, …).
5. Werk een reclamecampagne uit met affiches en slogans, radio- of videospots, een
miniwebsite, evenementen, tentoonstelling, enz.
6. Neem deel aan de actie “Eet lokaal” van GoodPlanet Action.
7. Organiseer een informatiesessie om de resultaten van de
diagnosestelling mee te delen aan de leerlingen van de school
en aan de directie.
8. Laat het “Handvest Stop Afval” ondertekenen in elke klas en in
het leerkrachtenlokaal, en een “Handvest tegen verspilling” in
de refter.
9. Organiseer een dag met “gezonde versnaperingen”.
10. Organiseer een kookwedstrijd via workshops van het genre “Komen eten”.
11. Organiseer een bezoekje aan een landbouwbedrijf of een keuken om te begrijpen waar ons
eten vandaan komt en waar het belandt.
12. Organiseer een filmclub om te sensibiliseren en zet spraakmakende films op het
programma: “Love meat Tender”, “Les tomates voient rouge”, “We feed the World”, enz.
5. IDEEËN VOOR SCHOOLPROJECTEN
Ik wil wel een project voeren rond duurzame voeding, maar hoe ga ik te werk?
5.1. FICHES VAN SCHOOLPROJECTEN
Bekijk de fiches van schoolprojecten op onze website
www.leefmilieu.brussels
Thema Voeding, rubriek Op school > Projecten van scholen
1. Saint-Joseph Boondaelschool: “Het soepuurtje!»
De soep opdienen om 10 uur in de plaats van ‘s middags? Dat is
een van de initiatieven die Saint-Joseph Boondael-school heeft
ingevoerd. In de soepchalet krijgen de leerlingen van de derde
cyclus van de lagere school hun soep niet ’s middags, maar om
10 uur opgediend.
2. Decrolyschool: “Duurzame voeding in de kookpot!”
PAGINA 5 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL – 10/12/2014
THEMATISCHE FICHE– DUURZAME VOEDING - PROJECTOPROEP
3.
4.
5.
6.
7.
Duurzame voeding in de potten? In de Decrolyschool staat een sympathiek duo “topchefs”
achter het fornuis. Op het menu? Elke donderdag een biomaaltijd, en een vegetarisch potje
een keer in de maand. De gelegenheid voor de leerlingen om het hele jaar door goede
voedingsgewoonten aan te nemen!
Chanterelleschool: “Een tuin op het balkon”
Op de Chanterelleschool is de cirkel rond! De kinderen gebruiken de oogst van de
moestuin om hun middagmaal van donderdag te bereiden, terwijl het keukenafval in het
compostvat belandt, en de compost vervolgens dient als teelaarde voor
jonge plantjes.
Homborch-school: “Smileys schieten te hulp!”
Een tekening om het verband te leggen tussen thuis en de school ...
Ontdek hoe en met welke resultaten(!) de leerlingen van de
Homborchschool kleine communicatie-experts geworden zijn…
Mater Dei: “Duurzame en gezonde voeding in de klas”
Mater Dei nam tijdens het schooljaar 2011-2012 met de zesde leerjaren deel aan
gesmaakte klasprojecten rond energie. De derde leerjaren zagen ook wel iets in een
milieuproject van Leefmilieu Brussel en kozen voor het schooljaar 2012-2013 resoluut voor
het thema ‘duurzame voeding’.
Instituut de Mot-Couvreur: “Een moestuin en een compostvat op de speelplaats”
Groenten telen op een speelplaats, ze geduldig zien groeien en als de tijd rijp is, smullen
van de oogst... Dat is het project van het 5e en 6e middelbaar in het Instituut De MotCouvreur die met een compostbak de cirkel rond maakten!"
Goede lucht - DOREMI: “Samen groenten en fruit telen ”
De basisschool "Goede Lucht" zet zich al jaren in voor een beter milieu en schenkt hierbij
ook aandacht aan duurzame voeding. De school wil de kinderen hierbij nauw betrekken.
Hier wordt gekozen voor een ervaringsgerichte aanpak…
5.2. VIDEO’S VAN SCHOOLPROJECTEN
Bekijk de video’s van schoolprojecten (Nederlands ondertiteld) via de Franstalige pagina
van onze website www.environnement.brussels Thema Ville durable, rubriek L’école
durable > Bubble > L’ERE en vidéo
1. Institut Sainte-Marie: “Voedselverspilling tegengaan”
In het kader van de Europese Week van de Afvalvermindering
wil het Institut Sainte-Marie de voedselverspilling een halt
toeroepen. Na de middagpauze tonen alle leerlingen hun
brooddoos aan mijnheer Bernard Godichal. Naargelang van wat
er nog in zit, krijgen de leerlingen een smiley met een vrolijk of
minder vrolijk gezichtje. Een andere manier om de afvalberg te
verkleinen, is door collectieve versnaperingen aan te bieden:
elke dag een andere lekkernij (fruit op donderdag, boterhammen
op vrijdag) en kraantjeswater. Zo slinkt de afvalberg vanzelf!
2. Lagere school Notre-Dame des Champs: “Actieplan tegen voedselverspilling”
Op school wordt er de hele tijd door gegeten: het tienuurtje, het middagmaal en het
vieruurtje. Het eten wordt opgegeten of belandt in de vuilnisbak. De voedselverspilling in
de scholen wordt geraamd op 6 kg per leerling per jaar. Om de leerlingen wakker te
schudden voor deze problematiek, werden de vuilnisbakken van de lagere school NotreDame des Champs op de weegschaal gezet. Doel was de gewoonten van de leerlingen te
begrijpen en een actieplan in te voeren om voedselverspilling op school te bestrijden.
3. Institut des Dames de Marie: “Vegetarische dag”
Voeding is ook verantwoordelijk voor de uitstoot van CO2. Door ons voedingsgedrag te
veranderen, kunnen we onze ecologische voetafdruk beperken. Het Institut des Dames de
Marie heeft de uitdaging goed begrepen en zal in de schoolkantine een dag per week een
veggiedag organiseren. Als de resultaten bemoedigend zijn, kan dit initiatief op lange
termijn worden behouden.
4. Athénée Royal Rive Gauche: “Op zoek naar seizoensgroenten en -fruit”
Door lokale seizoenproducten te eten, kan u kennismaken met nieuwe smaken en
vergeten groenten, maar ook de weg inkorten die onze voedingswaren afleggen. En dat
kan al van jongs af aan. In het Koninklijk Atheneum Rive Gauche maakt de middelbare
PAGINA 6 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL – 10/12/2014
THEMATISCHE FICHE– DUURZAME VOEDING - PROJECTOPROEP
klas van mevrouw Sophie elke vrijdag kennis met een nieuwe groente. Vandaag worden
de 5 zintuigen aangesproken om de rode biet beter te leren kennen.
5. Sint-Joost-aan-Zee, School nr. 2 Schaarbeek, School arc-en-ciel,
Koninklijk Atheneum van Jette: “Een moestuin op school”
Het opstarten en onderhouden van een moestuin in een school is een
geweldige manier om betekenis te geven aan de uitdagingen van een
meer duurzame voeding. Herontdek het werken in de tuin, de
seizoenen, de groenten, …
Het avontuur van op de akker tot op het bord had al een groot succes
bij de Brusselse scholen.
6. School Aurore in Jette: “De educatieve reserve”
Milieu-educatie op school is niet zo eenvoudig, zegt u? In de lagere school Aurore steekt
iedereen de handen uit de mouwen: de leerlingen en leerkrachten, maar ook de directrice
en gepensioneerde vrijwilligers. Er wordt alles aan gedaan om ervoor te zorgen dat het
leefmilieu aan bod komt in de lessen. De omgeving rond de school maakt dat bovendien
mogelijk: de school wordt omringd door enkele groene ruimten, er kan een moestuin
worden aangelegd, een geurentuin, er kunnen bijenkasten worden geplaatst … Dit alles
vormt de educatieve reserve. Laten we even kennismaken.
PAGINA 7 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL – 10/12/2014
THEMATISCHE FICHE– DUURZAME VOEDING - PROJECTOPROEP