De darm en het immuunsysteem 17

E. van Klaarwater
[email protected]
>
17
De darm en het immuunsysteem
Nieuwe inzichten in het belang van de darm en het daarmee verbonden deel van het immuunsysteem voor de gezondheid
E. van Klaarwater
Voorwoord
In de praktijk kunnen velerlei factoren de werking
Het is niet algemeen bekend dat de darmwand een
van dit systeem verstoren. Om een goed inzicht te
actief deel is van onze manier van omgang met de
verkrijgen in de werking van het immuunsysteem
omgeving. De lichaamsregulatie van ons aanpas-
van de darm (en andere slijmvliezen) wordt in dit
singssysteem (Selye, dit jaarboek) is niet alleen te
artikel de laatste stand van zaken besproken. Om
vinden in de interne immuunregulatie, maar ook in
de informatie voor zo veel mogelijk lezers toeganke-
de immuunrespons van de darmwand. Daarin spe-
lijk te maken worden eerst de relevante onderdelen
len vele cellen mee, direct naast de darmwand, die
van de anatomie en fysiologie van de darmwand en
overeenkomen met de cellen die ons aanpassings-
het hiermee verbonden deel van het immuun-
vermogen bepalen: hersencellen en kliercellen. De
systeem besproken.
gezondheid van de darmwand wordt mede bepaald
door de microben die leven in onze darmen; en
De darm: anatomie
door het voedsel dat we verteren. De rol van veel vi-
De dunne darm vormt het langste deel van de spijs-
taminen en aminozuren is daarin steeds beter be-
verteringsbuis en bestaat macroscopisch gezien uit
grepen.
drie segmenten, die lopen van de pylorus tot de
dikke darm:
Inleiding
In dit artikel wordt de rol van de darm in het immuunsysteem besproken. Uit wetenschappelijk
geveer 25 cm.
onderzoek is in de afgelopen jaren een belangrijke
rol van het darmslijmvlies en het immuunsysteem
Het duodenum (de twaalfvingerige darm) van onHet jejenum (de nuchtere darm) van ongeveer
2,5 m.
Het ileum (de kronkeldarm) van ongeveer 3,6 m.
duidelijk geworden.
De darm is een plaats waar het lichaam met een
De wand van de dunne darm is vrijwel overal het-
grote hoeveelheid lichaamsvreemde stoffen in aan-
zelfde: mucosa (slijmvlies), submucosa en de
raking komt. Het immuunsysteem is verantwoorde-
dwars op de lengterichting lopende (circulaire)
lijk voor de verdediging van het lichaam tegen het
spierlaag en het serosa. Het slijmvlies is sterk ge-
binnendringen van ongewenste stoffen en micro-or-
plooid (de plooien van Kerckring) voor de opper-
ganismen. Om te voorkomen dat er ongewenste im-
vlaktevergroting, erop en ertussen zitten de zoge-
muunreacties optreden tegen de darminhoud
naamde darm-villi.
(waarin zich zowel voedingsstoffen als nuttige bac-
Vanwege oppervlaktevergroting is de darmwand op
teriën bevinden) is een aantal factoren van groot
verschillende niveaus geplooid. De darmwand zelf
belang, zoals een intact darmslijmvlies en een
heeft circulair gevormde plooiingen. Deze plooiin-
goede darmflora.
gen zijn bezet met villi. Het epitheel waarmee de
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
207
>
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
villi bedekt zijn, heeft ook weer kleine uitstulpin-
colonwand tussen twee teniae ontstaan door de
gen, de microvilli. Hierdoor worden de stoffen opge-
spanning van deze banden.
nomen, die terecht komen in de capillairen en soms
in de lymfevaten, die in de villi liggen.
Het darmslijmvlies
De dikke darm wordt gewoonlijk onderverdeeld in:
Hierboven is reeds beschreven hoe het darmslijm-
Coecum (blinde darm): blind eindigend deel
vlies is geplooid, om zo het oppervlak te vergroten
onder de inmonding van de dunne darm (ileoce-
en een betere opname van stoffen uit de darm mo-
cale sfincter). De appendix – wormvormig aan-
gelijk te maken. Deze oppervlaktevergroting is ook
hangsel van de blindedarm – speelt een rol als
op microscopisch niveau zichtbaar.
onderdeel van het immuunsysteem.
De villi zijn bekleed met epitheelcellen, die ieder
Colon: opstijgend, dwars, afdalend en S-vormig
aan de binnenzijde van de darm op hun beurt weer
(sigmoïd).
microvilli hebben. Door sterke onderlinge verbindin-
Rectum (endeldarm): het in de anus eindigende
gen via desmosomen en ‘tight junctions’ wordt
deel. Een inwendige (onwillekeurige) en een uit-
voorkomen dat grotere stoffen de darmwand onge-
wendige (willekeurige) sluitspier sluiten de anus
hinderd kunnen passeren (zie Figuur 1).
af.
De cellen van het darmepitheel ontstaan in eerste
instantie onder in de crypte, tussen twee microvilli
De in de lengte gelegen spierlaag van de dikke
in. Vervolgens migreren zij naar de top van de vil-
darm bestaat hoofdzakelijk uit drie overlangs verlo-
lus. In het eerste deel van de migratie vindt verdere
pende gladde spierbanden van ongeveer 0,8 cm
deling plaats, waardoor het aantal cellen toeneemt.
breedte: teniae coli. Bij de rectosigmoïdale over-
Wanneer de cellen op de top aangekomen zijn vindt
gang wordt de longitudinale spierlaag over de hele
rijping van de cellen tot volwassen epitheelcellen
omtrek weer (even) dik en zijn dus geen teniae
plaats (zie Figuur 2).
meer herkenbaar. Haustra zijn uitzakkingen van de
Wanneer de epitheelcellen na 3-6 dagen afsterven
Figuur 1
Darmepitheelcellen. De microvilli zorgen voor een verdere vergroting van
het oppervlak van de darmwand.
Door de diverse onderlinge verbindingen kunnen grotere stoffen niet
ongehinderd de darmwand passeren.
208
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
>
Figuur 2
Schematische weergave van de
deling van epitheelcellen. De
stamcellen bevinden zich op de
bodem van de crypte, en de rijping vindt plaats aan het einde
van de migratie naar de top van
de villus.
kunnen zij loslaten van de onderliggende basaal-
Lymphocyten die geactiveerd worden in de plaques
membraan. Een groot deel van de celresten wordt
van Peyer (aggregaties van lymfocyten in de wand
echter weer opgenomen door aangrenzende epi-
van de dunne darm) verspreiden zich via de lymfe-
theelcellen en macrofagen, voor hergebruik in het
banen en bereiken via de bloedstroom andere
lichaam.
weefsels, waaronder de luchtwegen, traanklieren,
speekselklieren en borstklieren. De bijzondere rol
Het immuunsysteem in de darm: onderdeel van een gemeenschappelijk immuunsysteem van de slijmvliezen
van deze plaques wordt verderop besproken.
De menselijke darm bevat de grootste massa im-
antigenen. De eerste ‘ontmoeting’ wordt verzorgd
muuncellen in het lichaam. Gemiddeld bevat dit or-
door immuunglobuline A (IgA). Hoewel ook IgM-,
gaan 106 (één miljoen) immuuncellen per gram
IgG- en IgE-producerende cellen worden aangetrof-
weefsel. Het gastrointestinaal immuunsysteem
fen is hun aantal in het GALT duidelijk kleiner. In
wordt in de Engelstalige literatuur omschreven als
tegenstelling tot IgA in het serum wordt dit immuun-
gut-associated lymphoid tissue (GALT). GALT is een
globuline in de darm als di- of polymeer aangetrof-
onderdeel van het immuunsysteem van de slijm-
fen. Deze vorm weerstaat vertering, en activeert
vliezen, zoals dat ook aangetroffen wordt in de
geen complement of andere factoren in het im-
mondholte en verdere maag-darmkanaal, luchtwe-
muunsysteem. Het helpt om de integriteit van de
gen, urinewegen, voortplantingsorganen en het epi-
darmwand te bewaren. Het is mede verantwoorde-
theel van de borstklieren. Hoewel het GALT voorna-
lijk voor het verhinderen van het binnendringen van
melijk betrokken is bij de verdediging van de darm
schadelijke micro-organismen en antigenen.
zijn er sterke aanwijzingen dat er sprake is van een
Een tweede adaptatieproces is erop gericht om li-
‘common mucosal immune system’, een gemeen-
chaamsvreemde antigenen die door het slijmvlies
schappelijk immuunsysteem van de slijmvliezen.
heen zijn gedrongen te verwijderen. Het betreft een
Dit betekent dat een immuunrespons in de darm re-
actieve uitfiltering waarbij antilichamen zoals IgG
acties in andere slijmvliezen kan beïnvloeden.
en een groot aantal cytokinen zijn betrokken.
tig jaargang 23
De diverse onderdelen van het GALT hebben ieder
hun eigen specifieke respons op blootstelling aan
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
209
>
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
den verteerd: afgebroken tot kleinere bestanddelen,
die opgenomen worden om verder in het lichaam te
worden verwerkt. Hierdoor is het mogelijk om voedingsstoffen op te nemen zonder immuunresponsactivatie.
Op meerdere plaatsen in de darm worden verzamelingen van immuuncellen gevonden, de zogenaamde plaques van Peyer (Figuur 3)
Om de rol van de plaques van Peyer te begrijpen is
het eerst noodzakelijk te weten hoe het immuunsysteem reageert op contact met een lichaamsvreemde stof.
Wanneer het immuunsysteem wordt geconfronteerd
met een antigen begint de eerste immuunrespons.
Eén onderdeel van deze reactie is het opnemen van
Figuur 3
Microscoopopname van een plaque van Peyer
het antigen door zogenaamde antigenpresenterende cellen (APC’s). Dit zijn voornamelijk gespecialiseerde cellen van het immuunsysteem, de zogenaamde macrofagen. Macrofagen kunnen vreemde
stoffen opnemen in de cel en vervolgens afbreken
met behulp van enzymen met vrijkomen van vrije
radicalen (Figuur 4).
De plaques van Peyer en hun speciale
epitheel
Macrofagen hebben op hun celoppervlak een speci-
Het normale darmslijmvlies laat grote moleculen
histocompatibility complex) klasse II-moleculen.
(die een reactie van het immuunsysteem kunnen
Deze dienen als microscopische ‘presenteerblaad-
oproepen) niet ongehinderd door. Deze stoffen wor-
jes’ voor de resten van de afgebroken bacteriën of
ale groep moleculen, de zogenaamde MHC (major
210
Figuur 4
Schematische weergave van fagocytose. Een macrofaag stulpt zich om
een bacterie heet en sluit deze op
in een soort ‘zakje’ dat bestaat uit
de eigen celmembraan. Dit wordt
een fagosoom genoemd. Deze versmelt vervolgens met één of meerdere blaasjes gevuld met enzymen
die celbestanddelen kunnen afbreken, zogenaamde lysosomen. De
bacterie wordt verteerd: gedood en
afgebroken, waarna de resten worden uitgestoten en gepresenteerd
aan het immuunsysteem via MHC II
– moleculen op het oppervlak van
de celmembraan van de fagocyt.
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
>
andere antigenen (Figuur 5). Op deze wijze worden
onderdelen van gefagocyteerde micro-organismen
gepresenteerd voor vertering door het immuunsysteem. Lymfocyten herkennen de combinatie van
een MHC II-molecuul en een antigen als een activatiesignaal. B-lymfocyten kunnen vervolgens na herkenning van de structuur beginnen met de productie van antilichamen, en T-cellen kunnen hun diverse stimulerende en remmende effecten op de optredende immuunreactie uitoefenen.
In de plaques van Peyer vindt op deze wijze een
presentatie van antigenen uit de darm plaats.
Hiervoor is reeds beschreven dat het normale darmslijmvlies grote moleculen niet doorlaat. Het lichaam blijft zo gescheiden van de darminhoud; en
het immuunsysteem wordt niet geactiveerd. De plaques van Peyer worden echter niet bedekt door normale epitheelcellen, maar door zogenaamde M-cel-
Figuur 5
Een zogenaamd lintdiagram, waarin de driedimensionale structuur van een MHC klasse II-molecuul
wordt weergegeven. De horizontale grijze pijl stelt
een eiwitfragment voor dat wordt gepresenteerd
aan B- en T-lymfocyten. Net als antilichamen hebben MHC-moleculen gebieden waarin variaties
voorkomen, die bepalen welke typen moleculen
kunnen worden gebonden en gepresenteerd. Deze
gebieden zijn de donkergrijze blokjes op de diagonale pijlen.
len. Deze M-cellen nemen net als normale epitheelcellen stoffen op door trancytose (Figuur 6), wat betekent dat de stoffen actief worden opgenomen, in-
waardoor voor het immuunsysteem herkenbare
gesloten worden in blaasjes en afgebroken door de
fragmenten kunnen worden doorgegeven aan de
inhoud van lysosomen. Op deze manier leert ons li-
onderliggende plaques van Peyer.
chaam inhoudelijk de lichaamsvreemde stoffen
Er blijkt dus een dubbele functie van het darmepi-
kennen.
theel te bestaan: het voorkomen van doorlekken
De afbraak van voedseldeeltjes is echter minder
van antigenen door de darmwand, behalve op de
grondig dan die in normale epitheelcellen,
plaatsen waar de plaques van Peyer aanwezig zijn,
211
Figuur 6
Transcytose: voedseldeeltjes
worden ingesloten door de
celmembraan, waarna zich een
klein blaasje (transcytoseblaasje) vormt. Deze versmelten in
de cel weer met lysosomen
waardoor verdere afbraak kan
plaatsvinden. Dit laatste proces is te vergelijken met de
vorming van fagolysosomen in
macrofagen (zie Figuur 4).
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
>
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
en de stoffen ‘worden geproefd’. Net als in de mond
ceren die een antistof tegen het antigen kunnen
kan ons lichaam zo bepalen hoe het kan omgaan
maken.
met deze stoffen. Het belang van deze dubbelfunc-
Een dergelijke ‘ontmoeting’ tussen antigenen en
tie wordt duidelijk wanneer we een belangrijk im-
het immuunsysteem leidt dus tot een reactie waarin
munologisch verschijnsel nader bekijken: een ge-
het lichaam kan omgaan met lichaamsvreemde
meenschappelijk immuunsysteem van de slijmvlie-
stoffen en micro-organismen. Het immuunsysteem
zen, dat ongewenste immuunreacties helpt voorko-
komt echter dagelijks met vele antigenen in con-
men.
tact, waarop die immuunreactie niet nodig is. Denk
hierbij bijvoorbeeld aan de vele voedingsbestand-
Opwekking van tolerantie voor antigenen
delen (eiwitten), de darmflora, maar ook geïnha-
Wanneer het immuunsysteem in contact komt met
leerde stoffen als uitwerpselen van de huisstofmijt,
een lichaamsvreemde stof, een antigen, dan volgt
gras- en boompollen et cetera. Soms is het gezonde
een reactie die er op gericht is om dit antigen te
reactieproces verstoord; dan reageert het lichaam
leren kennen, om het daarna te kunnen verteren
ongewoon heftig op een stof waarmee het normali-
(assimileren) of elimineren. Op deze wijze wordt
ter goed kan omgaan. Dit kennen we als voedselal-
voorkomen dat bacteriën, virussen en andere ziek-
lergieën, hooikoorts et cetera.
teverwekkende micro-organismen zich in het li-
Waarom reageert het immuunsysteem normaliter
chaam kunnen verspreiden. Het immuunsysteem
niet op deze stoffen? Recente wetenschappelijke in-
kan lichaamsvreemde stoffen niet alleen onderzoe-
zichten wijzen op het bestaan van een onderdeel
ken, maar de onderzoeksresultaten ook bewaren.
binnen het immuunsysteem dat hiervoor verant-
We ‘herinneren’ ons alle contacten met specifieke
woordelijk is. Het gaat hier om veranderingen in de
antilichamen en kunnen die informatie gebruiken
systeemregulatie (Verveen, dit jaarboek), waardoor
om later direct effectief om te gaan met die li-
het patroon van de normale lichaamsprocessen is
chaamsvreemde stoffen. Vaccinatie zijn hierop ge-
veranderd (Van der Greef, dit jaarboek). De betref-
baseerd. Hierbij worden gedode of onschadelijke
fende procescycli functioneren niet alleen lokaal,
micro-organismen ingespoten, waarna het lichaam
maar zijn verbonden met cycli van het hele lichaam
deze analyseert, dan assimileert of elimineert, en
(zie Selye, dit jaarboek).
daarvan leert. Het kan daarna B-lymfocyten produ-
Hierboven zijn reeds de M-cellen beschreven (zie
212
Figuur 7
De M-cel. In tegenstelling tot
de gewone epitheelcellen (E)
heeft een M-cel (M) veel minder microvilli. Direct tegen de
onder-zijkant zijn mononucleaire leukocyten (MN),
B- en T-lymfocyten en macrofagen gelegen.
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
ook Figuur 7), die het mogelijk maken dat voor het
tjes uit de darm reguleert. Gespecialiseerde anti-
immuunsysteem herkenbare fragmenten aan de
gen-presenterende cellen, de dendritische cellen
plaques van Peyer worden gepresenteerd.
(DC’s) in de lymfeknopen die de lymfe uit het darm-
Wanneer het immuunsysteem via de M-cellen en de
gebied analyseren zijn mogelijk eerder verantwoor-
plaques van Peyer in contact komt met een antigen
delijk voor de tolerantie van kleinere eiwit-antige-
kan een aantal reacties optreden. In de eerste
nen. Deze DC’s stammen af van cellen die in de pla-
plaats worden Th3-cellen (T-helper 3 -cellen) gesti-
ques van Peyer zijn ‘opgeleid’ voor het opwekken
muleerd, die TGF-α produceren. Deze stof zet antili-
van competentie in het omgaan met deze stoffen.
chaam-producerende B-cellen aan tot productie van
Samengevat kan worden gesteld dat op deze wijze
IgA. Dit IgA wordt vervolgens, gekoppeld door een
door het lichaam continu monsters worden geno-
structuur die de ‘secretoire component’ wordt ge-
men van mogelijke antigenen waarop geen uitge-
noemd, uitgescheiden naar de darm, waardoor anti-
breide ontstekingsreactie gewenst is. Wanneer een
genen reeds voor de opname kunnen worden ver-
antigen via dit systeem met een antigen in contact
teerd/geëlimineerd. Gelijktijdig worden andere re-
komt raakt het immuunsysteem daarmee bekend;
acties onderdrukt, waardoor bij een volgend con-
en kan het daarna direct adequaat omgaan met die
tact met het antigen de reactie vermindert. Ons li-
antigenen. Dat wil zeggen dat het geen ontstekings-
chaam leert van contact met vreemde stoffen. Met
reacties oproept. Het epitheel functioneert als een
name de overige Th-reacties worden onderdrukt. Bij
grens, waarbij alleen op daarvoor bestemde plaat-
blootstelling aan hoge doses antigen worden de
sen het immuunsysteem in contact komt met anti-
specifieke T-cellen die reageren op de betreffende
genen. Het gevolg is dat het immuunsysteem niet
stof vernietigd, waardoor de algehele (systemische)
wordt geactiveerd door lichaamsvreemde stoffen;
reactiviteit vermindert. Bij blootstelling aan lagere
maar wel die stoffen leert kennen, en er daardoor
doseringen van een antigen lijkt de systemische re-
mee kan leren omgaan. We zien dus in de darmen
actie te verschuiven van een T-helper type 1-reactie
hetzelfde als we al kennen bij de mond.
>
(een reactie die leidt tot stimulatie van een ontstekingsreactie) naar een T-helper type 2/3-reactie en
Niet alleen in de darm
soms tot stimulatie van de productie van IgA. Ten-
M-cellen worden ook op andere plaatsen in het li-
slotte kunnen T-cellen hun aangeleerde ‘kennis’
chaam gevonden, zoals in de neus- en keelamande-
overdragen aan andere T-cellen, waardoor deze
len en het neusslijmvlies (samen wel de ring van
zonder zelf in contact te zijn geweest met het anti-
Waldeyer genoemd), de slijmvliezen van de ogen en
gen toch tolerantie kunnen ontwikkelen. Dit effect
de traanklieren en traanbuisjes. Op deze wijze kun-
wordt in verband gebracht met de productie van
nen via de slijmvliezen continu monsters worden
TGF-β door T-helper type 3-cellen en interleukine 4
genomen van de lichaamsvreemde stoffen (antige-
(IL-4) en interleukine 10 (IL-10) door T-helper type 2-
nen) uit onze omgeving. Immers, het maag-darmka-
cellen.
naal en de slijmvliezen van de luchtwegen en de
De B-cellen, die het grootste deel van de leukocyten
ogen zijn de eerste plaatsen waar stoffen uit de bui-
in de plaques van Peyer vormen, fungeren net als
tenlucht en het voedsel met het lichaam in contact
macrofagen als antigen-presenterende cellen (zie
komen.
hiervoor). Van deze cellen is bekend dat zij ongestibetreffende antigen.
Het belang van een goede grensfunctie
van de slijmvliezen
Echter, er zijn aanwijzingen dat dit systeem voorna-
Het moge duidelijk zijn dat de speciale opnameca-
melijk de tolerantie voor bacteriën en grotere deel-
paciteiten van het darmslijmvlies noodzakelijk zijn
muleerde T-cellen aanzetten tot tolerantie voor het
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
213
>
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
voor opname van voedingsstoffen. Als gevolg van
van de geboorte. In de eerste periode na de geboor-
de ‘proefstations’ (de M-cellen) kan het lichaam
te overheersen de facultatief anaërobe stammen.
leren omgaan met onbekende stoffen zonder dat
Hoe de darmflora zich verder ontwikkelt hangt sterk
het immuunsysteem als geheel geactiveerd wordt.
samen met het type voeding. (De soort van voeding
(Vergelijk de LAS/GAS-adaptatierespons van Selye,
bepaalt hoe onze darmmicroben zich daarmee kun-
dit jaarboek) Wanneer een intact slijmvlies alleen
nen voeden; in het geval van de commensalen
antigenen de darmwand laat passeren op de aan-
(onze symbionten) kan ons lichaam daar direct me
gewezen plaatsen kan het immuunsysteem toleran-
omgaan; dat is niet het geval voor de spijsverte-
tie opwekken voor bestanddelen waaraan het via
ringsresten van veel andere stammen van micro-
de darm en andere slijmvliezen is blootgesteld.
ben. Ed.) De darmflora van kinderen die borstvoe-
Verstoringen van de barrièrefunctie van
het darmslijmvlies
riën, terwijl kinderen die anders gevoed worden een
Wanneer de barrièrefunctie van het darmslijmvlies
roïdes, clostridia en streptococcen samen voorko-
wordt verstoord wordt de lokale adaptatie (de M-
men. Bij het overschakelen op een meer vaste voe-
cellen) aangevuld door een systemische respons
ding ontwikkelt zich een darmflora die overeenkomt
(immuunreactie). Dit kan leiden tot het opwekken
met die van een volwassene.
van een ontstekingsreactie in de darmwand. Deze
De belangrijkste eindproducten van de stofwisse-
ontstekingsreactie kan op zichzelf weer een reden
ling van darmbacteriën zijn korte-keten-vetzuren
zijn voor verstoring van de barrièrefunctie. (De loka-
(short chain fatty acids, SCFA). Het grootste deel
le regelkring en het regelsysteem van het lichaam
hiervan bestaat uit acetaat, propionaat en butyraat,
werken hierin samen. Ed.) Dit proces wordt mede
maar ook lactaat, ethanol, succinaat, valeraat en
ding krijgen bestaat voornamelijk uit bifidobacte-
214
darmflora opbouwen waarin bifidobacteriën, bacte-
verantwoordelijk gehouden voor het ontstaan en
caproaat worden geproduceerd. Vetzuren met een
voortduren van een groot aantal inflammatoire aan-
vertakte keten kunnen ontstaan bij fermentatie van
doeningen, waaronder de ziekte van Crohn en coli-
aminozuren. Overige eindproducten van de stofwis-
tis ulcerosa. De wijze waarop chronische ontste-
seling zijn waterstofgas, kooldioxide en methaan
kingsreacties een verstoring van de integriteit van
(gassen), NH3, fenolen, indolen en aminen.
het slijmvlies veroorzaken is niet volledig bekend,
De hoeveelheid SCFA, die in het algemeen 100
(elektrische aspecten spelen hierin mee, zie
mmol/kg darminhoud bedraagt, en de onderlinge
Nordenström, dit jaarboek. Ed.) maar wel is duide-
verhoudingen van de drie belangrijkste vetzuren
lijk dat er sprake is van een verhoogde productie
hangen sterk af van het aangeboden substraat.
van zuurstofradicalen. Als gevolg hiervan wordt het
Acetaat, het in hoeveelheid belangrijkste vetzuur
celskelet aangetast, wat de verstoring van de barriè-
ontstaat bij de afbraak van pectine. Bij afbraak van
re mede kan verklaren.
arabinogalactan en guargum wordt een relatief gro-
Er zijn vele oorzaken mogelijk voor het optreden
tere hoeveelheid propionaat gevormd. In dieronder-
van een verlies van de barrièrefunctie van het darm-
zoeken wordt een hoge concentratie SCFA gevon-
slijmvlies. Een individuele benadering zal noodza-
den na consumptie van tarwezemelen, ondanks het
kelijk zijn om herstel mogelijk te maken. Hieronder
feit dat deze slecht verteerbaar zijn.
is een aantal mogelijke en vaker voorkomende oor-
Alle SCFA worden snel opgenomen uit de darm. Het
zaken weergegeven.
metabolisme van deze vetzuren vindt plaats in het
darmepitheel, de lever en de spieren. Uitscheiding
Verstoring van de darmflora
via de urine is vrijwel nihil, en slechts een klein
De darmflora wordt opgebouwd vanaf het moment
deel wordt met de faeces uitgescheiden.
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
Eén van de belangrijkste eigenschappen van SCFA’s
wandontstekingen (ziekte van Crohn, colitis ulcero-
is het groeistimulerend effect op het darmepitheel.
sa, voedselallergieën, coeliakie, et cetera.) en na
Dit effect wordt gevonden bij toedienen van alle
gebruik van antibiotica. Een vaak over het hoofd ge-
vetzuren in de darm, maar butyraat lijkt hierin het
ziene oorzaak van verstoring is de ‘darmvoorbereid-
meest effectief, en proprionaat het minst. Evenzeer
ing’ die mensen krijgen voor het verrichten van een
interessant is het feit dat deze effecten ook in de
darmscopie. Door dit osmotische laxeermiddel
dunne darm optreden bij rechtstreekse toediening
wordt de darm in korte tijd leeggemaakt. Omdat het
in de dikke darm. De onderliggende mechanismen
bij dit onderzoek altijd gaat om mensen die al buik-
zijn nog niet geheel opgehelderd.
klachten hebben kan dit de figuurlijke laatste drup-
Naast preventie van groei van ongewenste bacte-
pel zijn.
>
riën heeft de darmflora dus ook een vitale functie
als ‘leverancier’ van de belangrijkste voedingsstof-
Ontstekingen van de darmwand
fen voor het darmslijmvlies.
Veranderingen in de doorlaatbaarheid van de darm-
Het belang van de darmflora voor de functie van het
wand bij patiënten met darmontsteking zijn al meer
darmepitheel wordt bevestigd door onderzoek dat
dan 25 jaar geleden beschreven, en dit onderwerp
uitgewezen heeft dat het binnendringen van antige-
is in vele artikelen behandeld.
nen door het darmslijmvlies verhoogd is wanneer er
Of een verhoogde doorlaatbaarheid een oorzaak of
geen darmflora aanwezig is. Bepaalde reacties en
gevolg is van de aandoening is tot op heden nog
signalen in het immuunsysteem (zowel in de darm-
niet duidelijk, maar bij klachtenvrije familieleden
wand als in de rest van het lichaam) kunnen alleen
van patiënten met de ziekte van Crohn en colitis ul-
goed verlopen wanneer er een goede darmflora
cerosa werd ook een verhoogde darmdoorlaatbaar-
aanwezig is. Ook voor opwekken van de hierboven
heid aangetroffen.
omschreven tolerantie is de darmflora een noodza-
Ook andere oorzaken van ontstekingsreacties,
kelijke component.
waarbij met name aan (voedsel)allergieën moet
De rijping van het immuunsysteem van de slijmvlie-
worden gedacht, kunnen een oorzaak zijn van een
zen wordt gestimuleerd door aanwezigheid van de
verstoorde barrièrefunctie.
darmflora. Het vermogen om IgA te produceren
neemt toe bij blootstelling van de darm van een
Stress
pasgeborene aan de groeiende darmflora.
De invloed van stress op de klachten en het verloop
Wanneer muizen zonder darmflora ei-eiwit kregen
van chronische darmwandontstekingen (ziekte van
toegediend met de voeding trad er een verhoogde
Crohn, colitis ulcerosa) wordt meer en meer erkend.
productie van IgE tegen dit eiwit op. Dit duidt er op
Stress kan bij proefdieren colitis (ontsteking van de
dat de normale tolerantie niet kan worden opge-
dikke darm) verergeren.
wekt in afwezigheid van de darmflora.
Studies bij mensen hebben aangetoond dat stress
Ook eiwitvertering door darmbacteriën kan helpen
(Selye, dit jaarboek) o.a. de uitscheiding van water
allergische reacties op deze stoffen te verminderen.
naar de darm verhoogt, en dat dit gepaard gaat met
Tenslotte is zelfs gebleken dat dode probiotica
de vrijmaking van tryptase en histamine uit mest-
(‘goede’ darmbacteriën) in staat waren om een tole-
cellen. Omdat atropine (dat de werking van de
rantierespons op te wekken. Slijmstoffen dienen op
neurotransmitter acetylcholine blokkeert) dit effect
hun beurt weer als voedingsstof voor bepaalde
teniet deed, is duidelijk geworden dat er een ver-
darmflorabacteriën.
binding bestaat tussen de mestcellen in de darm-
Verstoring van de darmflora kan optreden na darm-
wand en het onbewuste zenuwstelsel.
infecties of langdurige diarree, bij chronische darm-
Veranderingen van de slijmproductie onder chroni-
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
215
>
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
sche stress kunnen tenslotte de leefomstandighe-
sche en hematologische verschijnselen door een vi-
den voor bacteriën in de darm veranderen.
tamine B12-tekort na blootstelling aan lachgas tijdens operaties zijn beschreven.
Gebruik van geneesmiddelen
De geneesmiddelen die de meeste schade aan het
Voedingsstoffen en het darmepitheel
darmepitheel aanrichten zijn stoffen die de groei
Van een aantal voedingsstoffen is een positief ef-
van cellen remmen: chemotherapeutica. Omdat het
fect op het darmslijmvlies bekend. Het zijn voe-
darmepitheel een enorme hoeveelheid celgroei
dingsstoffen die de darmwandcellen direct kunnen
kent zal dit weefsel snel reageren. Diarree is één
voeden. Hieronder wordt een aantal besproken.
van de bekendste bijwerkingen van deze middelen.
Ook bestraling (van het buikgebied), een andere
Glutamine
veel gebruikte behandeling bij kanker, kan bescha-
Glutamine is onder de meeste omstandigheden
diging van het darmslijmvlies ontstaan.
geen essentieel aminozuur. Echter wanneer er spra-
Minder bekend is het feit dat gebruik van zoge-
ke is van een katabole toestand (verlies van spier-
naamde NSAID’s (non-steroidal anti-inflammatory
en vetweefsel door een verhoogde energiebehoefte
drugs, ontstekingsremmers anders dan preparaten
bij ernstige ziekten) zijn er aanwijzingen dat gluta-
die afgeleid zijn van bijnierschorshormonen) ook de
mine wel essentieel is. Patiënten die parenterale
doorlaatbaarheid van het darmepitheel voor antige-
voeding (voeding via een infuus in een ader) krijgen
nen verhoogt. Patiënten met de ziekte van Crohn en
lopen een verhoogd risico van een tekort aan gluta-
colitis ulcerosa mogen deze middelen niet gebrui-
mine, omdat dit aminozuur instabiel is in de ge-
ken in verband met het risico van verergering van
bruikte voedingsoplossingen.
de klachten.
Glutamine is in onderzoeken bij mensen effectief
gebleken in het verminderen van de atrofie (weef-
216
Vitamine B12-deficiëntie
selvermindering) van het darmepitheel bij langduri-
Vitamine B12 (cobalamine) is noodzakelijk voor de
ge parenterale voeding, het herstel van het darm-
productie van DNA, en daarmee dus ook voor de
slijmvlies na beschadiging door bestraling en che-
celdeling. Tekorten aan vitamine B12 kunnen de
motherapie, het verbeteren van de werking van het
functie van sneldelende weefsels als het darmepi-
immuunsysteem en het verminderen van binnen-
theel verstoren. Een goed bewijs hiervoor is het feit
dringen van bacteriën door de darmwand en sepsis
dat patiënten met een vitamine B12-tekort na enke-
(bacteriën in de bloedbaan) bij ernstig zieke patiën-
le maanden vervanging met injecties weer in staat
ten.
waren vitamine B12 uit de darm op te nemen.
Glutamine is in de darm een voedingsstof voor de
Tekorten aan vitamine B12 komen vaak voor bij ou-
epitheelcellen en een onderdeel van de belangrijke
deren: in de Framingham Heart Study werd een te-
lichaamseigen anti-oxidant glutathion (samen met
kort gevonden bij 20-25% van de 67- tot 93-jarige
cysteïne en glycine). Uit dieronderzoek is gebleken
onderzoekspopulatie. Vaak is de oorzaak atrofische
dat toediening van glutamine (intraveneus) de con-
gastritis, waarbij de verminderde productie van
centratie van glutathion in darmepitheelcellen en
maagzuur de vrijmaking van vitamine B12 uit de
bloedcellen verhoogt. Glutathion wordt in hoge con-
voeding verhindert. Een veel voorkomende reden
centraties aangetroffen in darmepitheelcellen.
voor een vitamine B12-tekort is blootstelling aan
Wanneer de aanmaak van glutathion wordt geremd
lachgas (stikstofoxide, N2O) tijdens anaesthesie.
treedt beschadiging van het slijmvlies, diarree en
N2O veroorzaakt een oxidatie van cob(I)alamine tot
groeivertraging op.
cob(III)alamine. Meerdere gevallen van neurologi-
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
Arginine
onder kinderen in ontwikkelingslanden, waar een te
Arginine speelt een belangrijke rol bij talloze pro-
lage zinkinname zeer frequent voorkomt. In deze
cessen die van belang zijn voor de aanmaak en af-
onderzoeken werd een duidelijke vermindering van
braak van eiwitten. Evenals glutamine is arginine in
diarree en longinfecties gevonden, evenals een ver-
principe geen essentieel aminozuur, maar kan het
mindering van de sterftekans aan deze aandoenin-
dit wel worden bij ernstige ziekte (trauma, sepsis).
gen.
Een ander belangrijke rol van arginine is de functie
Diarree (met name langdurig) wordt veel in verband
als grondstof voor de aanmaak van NO (stikstof-
gebracht met een zinktekort, o.a. door een ver-
monoöxide). Arginine wordt in het lichaam omgezet
hoogd verlies van zink met de ontlasting, een nega-
in citrulline, waarbij NO wordt gevormd. Deze stof
tieve zinkbalans (inname lager dan het verlies) en
speelt een belangrijke rol in de bloedvaten en het
een lage concentratie zink in de weefsels. Hoewel
zenuwstelsel. Daarnaast wordt een verhoogde aan-
het moeilijk is om de hoeveelheid zink in het li-
maak gevonden bij ontstekingsreacties. De exacte
chaam te bepalen is wel gebleken dat er een relatie
rol wordt langzaam duidelijker, maar verder onder-
bestaat tussen een laag zinkgehalte in het plasma
zoek is nodig.
en in het darmepitheel.
Onderzoek bij mensen is moeilijk te interpreteren.
Toepassing van zink lijkt alleen zinvol wanneer er
Vaak werden combinaties van aminozuren gebruikt,
sprake is van een (mogelijk) zinkgebrek, zoals bij
of waren er theoretische problemen met de opzet
alcoholisme, (langdurige) diarree, opnamestoornis-
van de onderzoeken. Een samenvatting van beken-
sen (chronische beschadiging van de darmwand) en
de onderzoeken (meta-analyse) liet zien dat de
bij patiënten met reumatoïde artritis.
>
grootste voordelen van arginine-verrijkte voeding
gevonden werden bij patiënten die een (grote) chi-
Vitamine A
rurgische ingreep hadden ondergaan: de opname-
Evenals voor zink geldt dat toepassing van vitamine
duur en duur van de beademing waren korter, en er
A met name is onderzocht bij kinderen in ontwikke-
traden minder infecties op.
lingslanden, waar een vitamine A-gebrek zeer frequent voorkomt. Ook hier bleek een tekort te leiden
Zink
tot een hoger risico van diarree, luchtweginfecties
Zink is een co-factor die nodig is voor de werking
en overlijden. Een lage vitamine A-status werd geas-
van honderden enzymen in het lichaam. Het is
socieerd met een verstoring van de barrièrefunctie
daarnaast belangrijk voor een goede functie en op-
van het darmepitheel, die verbeterde bij gebruik
bouw van de celmembranen, en dient als onderdeel
van vitamine A-supplementen.
van het anti-oxidantenzym superoxide dysmutase
Ook hier is geen onderzoek bekend naar toepassing
(SOD). De rol bij de productie van eiwitten en de
van vitamine A in gebieden waar geen gebrek hier-
‘vertaling’ van DNA naar eiwitten geeft aan dat met
aan heerst.
name in weefsels met een hoge cel- en eiwitproductie (zoals darmepitheel en witte bloedcellen) zink
Omega-3 vetzuren uit visolie
van groot belang is. Een tekort aan zink wordt in
De omega-3 vetzuren EPA (eicosapentaeenzuur) en
verband gebracht met o.a. een verminderde functie
DHA (docosahexaeenzuur) kunnen een positieve rol
van B- en T-lymfocyten, vermindering van fagocyto-
spelen bij een aantal ontstekingsbeelden, waaron-
se en een verminderde cytokinenproductie.
der ontstekingsreacties van de darmwand (o.a. de
Het is echter moeilijk om de resultaten van klinisch
ziekte van Crohn en colitis ulcerosa). De positieve
onderzoek bij mensen te vertalen naar de westerse
effecten worden toegeschreven aan een verlaging
situatie. Vrijwel alle onderzoeken zijn uitgevoerd
van de productie van leukotriëen B4. Dit is één van
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
217
>
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
de sterkst werkende ontstekingsbevorderende stof-
toevoeging van darmbacteriën aan babyvoeding de
fen die uit arachidonzuur kan worden aangemaakt,
eczeemklachten bij baby’s met een koemelkallergie
en waarvan de concentratie is verhoogd bij ontste-
verbeterde, en de algemene ontstekingsmarkers in
king van het darmslijmvlies. Andere ontstekingsbe-
het bloed verminderde. Ook bij de ziekte van Crohn
vorderende stoffen waarvan de productie door vis-
en bij voedselallergie bleek dat suppletie met darm-
olie wordt geremd zijn tromboxaan A2, interleukine
bacteriën markers voor ontstekingsactiviteit te ver-
1β en tumor necrosis factor alfa (TNF-alfa).
minderen.
De relatie tussen de darm en de huid is van ouds-
218
Gamma-linoleenzuur (GLA)
her bekend in de natuurgeneeskunde. De relatie
GLA (gamma-linoleenzuur uit o.a. borage- en teunis-
tussen allergische klachten en eczeem (samen met
bloemolie) is een omega-6 meervoudig onverzadigd
astma/bronchitis bekend als de ‘atopische driehoe-
vetzuur dat invloed kan uitoefenen op de productie
k’) staat ook al langere tijd vast. Zo stelden onder-
van prostaglandinen. Deze lokaal geproduceerde
zoekers eerder vast dat ongeveer 60% van een
ontstekingsfactoren spelen een belangrijke rol bij
groep kinderen met eczeem een reactie kreeg op
de genezing van een beschadigd darmslijmvlies.
bepaalde voedingsmiddelen. Omgekeerd werd vast-
Hiervoor is reeds beschreven dat gebruik van
gesteld dat bij 80-90% van patiënten met eczeem
NSAID’s, waarvan de werking o.a. berust op de rem-
een verhoogd IgE-gehalte aanwezig was. Van kinde-
ming van de aanmaak van prostaglandinen, een ri-
ren met eczeem is bekend dat bij ongeveer 50-80%
sicofactor voor het ontstaan van slijmvliesbeschadi-
andere atopische klachten optreden, met name
ging is. Onderzoek heeft aangetoond dat de gene-
astma en allergische rhinitis.
zing van het slijmvlies van het maag-darmkanaal na
Overreactie op allergenen speelt klaarblijkelijk bij al
beschadiging wordt vertraagd door deze medicij-
deze ziektebeelden een belangrijke rol. Nu duide-
nen.
lijk is geworden dat het darmslijmvlies en de overi-
Onderzoeken bij patiënten zijn (nog) niet uitge-
ge slijmvliezen een vitale rol spelen bij een presen-
voerd. Gezien de aangetoonde invloed van GLA op
tatie van deze allergenen aan het immuunsysteem
ontstekingsreacties is effect wel te verwachten. Eén
biedt dit nieuwe mogelijkheden om atopische
onderzoek is uitgevoerd naar herstel van weefselbe-
klachten en andere ongewenste ontstekingsreacties
schadiging in vitro (weefselkweek van darmepi-
te bestrijden.
theelcellen), waarin ook van omega-6 vetzuren een
Een goed voorbeeld van het verschil in reactie op
herstelbevorderend effect werd aangetoond. In de
antigenen bij een intact of beschadigd slijmvlies
praktijk worden goede resultaten gemeld van ge-
kan gevonden worden in onderzoeken naar vaccina-
bruik van GLA, met name bij allergische aandoenin-
ties met preparaten die oraal worden toegediend.
gen.
Omdat een intact slijmvlies leidt tot tolerantie, en
het doel van een vaccinatie juist het opwekken van
Effecten van verbetering van de barrièrefunctie van het darmslijmvlies: niet beperkt tot de darm
een algehele (systemische) immuunreactie is, moe-
Zoals uit bovenstaande tekst moge blijken is een in-
voor het meest zijn onderzocht zijn o.a. choleratoxi-
tacte barrièrefunctie van de darm cruciaal voor het
nen en bestanddelen van enterotoxische (darmbe-
ontwikkelen van een effectieve tolerantie voor een
schadigende) E. coli-bacteriën. Deze twee stoffen,
scala aan antigenen. Dat dit niet alleen geldt op het
die qua structuur erg op elkaar lijken, leiden tot een
niveau waar het darmslijmvlies een rol speelt,
verstoring van de normale barrièrefunctie van het
wordt duidelijk uit onderzoek dat aantoonde dat
darmslijmvlies, waardoor er wel een systemische
tig jaargang 23
ten er hulpstoffen worden gebruikt om een systemische respons op te wekken. De hulpstoffen die hier-
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
immuunreactie kan optreden.
anderingen die door de ziekte worden veroorzaakt
Omgekeerd kan de tolerantie voor oraal toegedien-
hebben op hun beurt weer gevolgen voor het verde-
de antigenen worden gebruikt om ongewenste im-
re beloop.
muunreacties bij auto-immuunziekten te onder-
Processen die leiden tot een verhoogde doorlaat-
drukken. Bij MS (multiple sclerose, een auto-im-
baarheid van de darmwand (zie hiervoor) kunnen
muunaandoening waarbij het zenuwstelsel bescha-
bijvoorbeeld een ontstekingsreactie van het darm-
digd wordt) is reeds onderzoek hiernaar verricht,
slijmvlies uitlokken. Wat vervolgens gebeurt hangt
evenals bij een experimentele vorm van MS bij
af van de individuele gevoeligheid. Bij het grootste
proefdieren, artritis en spontane diabetes in een
deel van de mensen zal deze reactie snel tot rust
proefdiermodel. Wanneer de antigenen waartegen
komen, maar bij anderen kan een scala aan facto-
bij de betreffende aandoening antilichamen worden
ren de genezing beïnvloeden. Een eerder opge-
gevormd oraal worden toegediend blijkt de ernst
lopen gevoeligheid voor een voedselantigen kan
van de ontstekingsreactie te verminderen.
door de verhoogde doorlaatbaarheid van de darm-
Een ander opvallend onderzoek beschreef de relatie
wand weer leiden tot een voortduren van de ontste-
tussen levercirrhose (ontstekingsreactie van de
kingsreactie. Wanneer de darmflora is verstoord zal
lever met weefselverlies en verbindweefseling) bij
het herstel van het slijmvlies bemoeilijkt kunnen
alcoholisten en een verhoogde doorlaatbaarheid
worden. Een onderliggend tekort aan vitamine B12
van de darmwand. Levercirrhose treedt op bij 30%
zal eveneens herstel kunnen verhinderen.
van de alcoholisten. Alcoholgebruik alleen blijkt
Een goed voorbeeld van de biochemische individu-
dus niet de enige factor te zijn die leidt tot het ont-
aliteit is een onderzoek naar de genetische achter-
staan van deze aandoening (anders zou deze
gronden van de ziekte van Crohn. Deze chronische
waarde 100% moeten zijn). Onderzoek bij ratten
darmontsteking kent een sterk variabel verloop,
toonde aan dat het geven van granen in plaats van
met opvlammingen (exacerbaties) en rustige perio-
de normale standaardvoeding de verhoging van de
des (remissies). Ook varieert de ernst van de klach-
darmdoorlaatbaarheid die bij alcoholgebruik op-
ten van patiënt tot patiënt. Met het bekend worden
treedt voorkwam. Endotoxinen, celwandbestandde-
van het menselijk genoom (DNA) kan nu worden na-
len van bacteriën die een giftige uitwerking op het
gegaan welke genen bij bepaalde aandoeningen
lichaam hebben, worden mede verantwoordelijk ge-
vaker worden gevonden. Wanneer een genetische
houden voor de leverbeschadiging. Deze stoffen
oorzaak wordt vermoed is er vaak sprake van één
kunnen de darmwand passeren wanneer de door-
gen, waarvan weer een aantal variaties beschreven
laatbaarheid is verhoogd. Verbeteren van de darm-
zijn. Een analyse toonde echter aan dat vele genva-
barrière is dus een mogelijke therapeutische optie
riaties, tot nu toe bekend op zeven chromosomen,
bij dit ziektebeeld.
vaker voorkomen bij patiënten met de ziekte van
Crohn. Verschillende gevoeligheden en verschillen-
Toepassingen in de praktijk
de omgevingsfactoren leiden bij deze patiënten tot
Hoe kan met deze kennis in de praktijk de behan-
een wisselend beloop van de ziekte.
deling van mensen met symptomen van overmatige
Tot op heden is het nog niet mogelijk om alle
ontstekingsreacties worden aangepast? Wanneer
genen, en de invloed daarvan op het beloop van
een ziekte of klacht bekeken wordt is het belangrijk
ziekten, vast te stellen. Waar het wenselijk is om
te beseffen dat wat wij kennen als een ziekte het
voedingssupplementen toe te passen zal een zorg-
eindresultaat is van de combinatie van biochemi-
vuldige analyse van alle bekende factoren die bij
sche individualiteit en omgevingsfactoren.
een individu bij kunnen dragen aan een ongunstig
Daarnaast is een ziekte een dynamisch proces: ver-
beloop, en met name van factoren die normaal her-
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
>
219
>
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
stel belemmeren, kunnen leiden tot een zo gericht
nen/mineralencomplex aan de therapie toe te voe-
mogelijk advies.
gen. Wanneer er sprake is van chronische buik-
Veel voorkomende factoren die een negatieve in-
klachten (zoals vaak het geval zal zijn bij patiënten
vloed kunnen uitoefenen op het beloop van ontste-
met een verhoogde doorlaatbaarheid van het darm-
kingsreacties (en dus kunnen leiden tot een dys-
slijmvlies) is het risico op een te eenzijdige of te be-
functie van de normale darmbarrière) zijn:
perkte voeding niet ondenkbaar.
Verstoring van de darmflora (medicamenteus of
De toepassing van herstel van de darmbarrière
door een verkeerde voeding).
heeft zoals hierboven beschreven ook effect op ont-
Verstoring van het herstel van de darmwand door
stekingsreacties elders in het lichaam. Wanneer er
gebruik van pijnstillers.
sprake is van huidklachten als bijvoorbeeld eczeem
(Voedsel)allergieën.
en psoriasis kan dezelfde basisbenadering worden
Onvoldoende inname van meervoudig onverza-
gekozen. Acne ontstaat door afsluiting van talgklier-
digde vetzuren.
tjes door een ontstekingsreactie, waarna vorming
Verstopping (waardoor langdurige blootstelling
van een puistje (pustel) optreedt. Door de reacti-
van de darmwand aan ongunstige verteringspro-
viteit van de huid te verminderen zullen deze klach-
ducten kan leiden tot beschadiging).
ten minder snel optreden.
Voedingstekorten (bijvoorbeeld door interacties
Chronische slijmvliesproblemen (hyperreactiviteit,
met medicijnen en B12- tekort door blootstelling
allergieën, astma) en de daaruit voortvloeiende pro-
aan lachgas).
blemen (terugkerende bijholte- en middenooront-
stekingen bijvoorbeeld) kunnen ook goed reageren.
220
Analyse van deze mogelijke factoren per patiënt
Tenslotte is het belangrijk op te merken dat de
kan al leiden tot een mogelijke basistherapie die
slijmvliezen en de huid de eerste barrière vormen
herstel kan bevorderen. Immers, wanneer de slijm-
tegen binnendringen van bacteriën en andere
vliesbarrières weer hersteld worden kan het im-
micro-organismen. Een beschadigd neusslijmvlies
muunsysteem zijn normale tolerantie voor een scala
bijvoorbeeld vormt een eenvoudige route voor vi-
aan antigenen weer herstellen. Vermijden van aller-
russen om een infectie te kunnen veroorzaken.
genen, suppletie met omega-3 (visolie) en omega-6
Wanneer iemand klaagt over steeds terugkerende
(GLA) vetzuren en gebruik van probiotica zijn basis-
verkoudheden (of een chronische verkoudheid)
maatregelen die helpen ongewenste ontstekingsre-
wordt vaak direct gezegd dat de weerstand te laag
acties te verminderen en herstel daarmee te bevor-
is. Hoewel dit in principe correct is (de slijmvlies-
deren. Inname van anti-oxidanten (met name vita-
barrière vormt volgens ieder immunologieboek een
mine E) is hierbij van belang.
belangrijk onderdeel van het aspecifieke immuun-
Analyse van eventueel gebruikte medicatie kan lei-
systeem, en dus van de ‘weerstand’) wordt vervol-
den tot aanpassing en het opheffen en voorkomen
gens gekozen voor kruiden die het afweersysteem
van tekorten aan micro-nutriënten. Tekorten aan
stimuleren, zoals Echinacea purpurea. Er is echter
B12 kunnen het best worden vastgesteld door bepa-
geen sprake van een te lage werking van bepaalde
ling van holotranscobalamine II en methylmalon-
typen witte bloedcellen, maar van een doorbroken
zuur in het bloed, wat een veel betrouwbaarder in-
barrière waardoor de ziekteverwekkers kunnen
dicatie is van een functioneel B12-tekort dan een
binnendringen. Herstel van de slijmvliezen, via de
bepaling van de concentratie van vitamine B12 zelf.
darm zoals hierboven beschreven, is effectiever.
Omdat een relatief tekort aan één of meer voe-
Een ander goed voorbeeld is een chronische huidin-
dingsstoffen het herstel eveneens kan belemmeren
fectie, die vrijwel altijd wordt veroorzaakt door orga-
wordt vaak gekozen om een uitgebreid multi-vitami-
nismen die bij iedereen op de huid voorkomen,
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
maar die door een doorbroken huidbarrière een
(eczeem), en speelt zelfs een rol bij ontstekingspro-
ontstekingsreactie kunnen veroorzaken. Wanneer
cessen buiten de slijmvliezen.
bestrijden van het micro-organisme alleen niet vol-
Deze nieuwe inzichten maken een meer gerichte be-
doende is zal de hier beschreven benadering de
nadering van dergelijke klachten in de praktijk mo-
kans op succes aanzienlijk vergroten.
gelijk. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van
>
de normale anatomie en fysiologie van het darm-
Conclusie
slijmvlies. Ook wordt de werking van het onderdeel
Het darmslijmvlies en de andere slijmvliezen spe-
van het immuunsysteem dat met de slijmvliezen
len als dynamische barrière tussen het lichaam en
verbonden is besproken, en de gevolgen voor het
de buitenwereld een belangrijke rol.
immuunsysteem wanneer de normale slijmvliesbar-
Langzamerhand wordt de speciale rol van het im-
rière wordt doorbroken. De mogelijke factoren die
muunsysteem van de slijmvliezen duidelijk.
de barrièrefunctie van de darm verstoren, en de
Wanneer lichaamsvreemde stoffen in aanraking
therapeutische mogelijkheden komen eveneens
komen met een intact slijmvlies wordt een reactie
aan bod.
opgewekt die leidt tot tolerantie voor de betreffende stof. Verstoring van de normale functie van het
Literatuur
slijmvlies kan leiden tot een verkeerde blootstelling
De literatuurlijst van 150 referenties is op te vragen
van het immuunsysteem kan leiden tot ongewenste
bij Solgar BV.
ontstekingsreacties van de slijmvliezen en de huid
221
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven
>
E. van Klaarwater
De darm en het immuunsysteem
Samenvatting
De Darm en het immuunsysteem
Niet alleen in de mond, maar ook in de darm heeft
met nieuwe stoffen. Soms is dit aanpassings-
het lichaam het vermogen om te ‘proeven’ wat we
systeem verstoord. Van belang is dat dit systeem
eten. Specifieke gebieden van de darmwand zijn
goed werkt, om daarmee ook de integriteit van de
doorlaatbaar, waardoor M-cellen de voedingsstof-
darmwand te kunnen bepalen; IgA speelt daarin
fen kunnen analyseren, en ervan leren om te weten
een rol. Sommige stoffen in onze voeding dragen
of de immuuncellen ze moeten verteren of elimine-
direct bij aan de voeding van de darmcellen, en
ren. Dit onderscheidend vermogen wordt onder
kunnen daarmee de integriteit van de darm intact
meer overgedragen via de T-cellen. Het aanpas-
houden of helpen herstellen.
singsvermogen van het lichaam leert zo omgaan
Summary
The Gut and the immune System
As in the mouth, the gut has the ability to ‘taste’
the symbiotic intestinal microbes are replaced with
what we eat, and regulate the body to be able to di-
colonies of which the gut cells cannot digest the
gest it. Some gut areas are selectively permeable,
products. In that case the gut can start an inflam-
in order to enable M-cells to analyse the gut con-
matory response with involvement of the immune
tents and ‘train’ T cells to cope with new materials.
system. Some nutrients in the food help heal the
The local adaptations prevents systemic immune
gut wall and restore the balance between the body
response of the body. IgA helps maintain the inte-
and our context: the gut contents.
grity of the gut wall. Sometimes this fails, e.g. when
Key words
gut
immune system
immune learning
adaptation response
commensals
cell nutrients
222
Auteur
Erik van Klaarwater werkt bij de afdeling product-
Voor verdere informatie daarover kunt u contact op-
voorlichting van Solgar. Het artikel werd ontwikkeld
nemen met [email protected]
in het kader van de Solgar Masterclasses.
tig jaargang 23
Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven