De prijs van betaalbare bananen

Yellowpaper
De prijs van
betaalbare
bananen
www.fairtradegemeenten.nl
Yellowpaper
De prijs van
betaalbare
bananen
Inhoudsopgave
Inleiding..........................................................................3
Bananen in Nederland...............................................3
De bananenteelt..........................................................5
Fairtrade bananen.......................................................7
Slotwoord.......................................................................10
Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen | 2
Inleiding
Nog steeds leven er op de wereld ruim een miljard mensen in extreme armoede. Meer dan 60%
van alle werkenden in ontwikkelingslanden leven op of onder de armoedegrens. Om te zorgen
dat meer mensen een kans op ontwikkeling krijgen, is het belangrijk dat meer producten volgens eerlijke principes worden verhandeld. Dat stelt boeren en producenten in ontwikkelingslanden in staat om zelf hun levensomstandigheden te verbeteren en te bouwen aan een toekomst
voor hun bedrijf, hun familie en hun omgeving. Daar zet Fairtrade Gemeente zich voor in.
Bananen zijn een van de meest verkochte producten in supermarkten. En een product waar
supermarkten juist mee stunten op de winkelvloer. Diverse retailers bieden bananen voor € 0,99
per kilo aan. De Fairtrade Gemeente campagne maakt zich zorgen dat afbraakprijzen negatieve
gevolgen hebben voor de prijs die bananenboeren ontvangen. Fairtrade Gemeente liet onderzoeksbureau Q&A een studie uitvoeren naar de mening van Nederlandse consumenten over
bananen. Daaruit blijkt dat maar liefst 84% van de Nederlanders wil dat ‘hun’ bananenboeren
een inkomen verdienen waar zij van kunnen leven. Wij zijn benieuwd of supermarkten in Nederland dat kunnen waarmaken.
Met dit rapport geven we inzicht in de handel van bananen. We streven naar meer transparantie
over de prijs die boeren en arbeiders in de bananensector ontvangen.
Bananen in Nederland
In Nederland eten we jaarlijks 720 miljoen bananen. Dat is ongeveer 42 bananen per persoon.
Daarmee is de banaan een van de meest verkochte producten in de Nederlandse supermarkten.
Logisch dat supermarkten juist dit product gebruiken om consumenten de winkels in te trekken.
Supermarkten stunten met lage prijzen en promoten bananen met een laagste prijsgarantie.
Voor slechts € 0,99 kan je bij meerdere supermarkten terecht voor een kilo bananen.
Onderzoeksbureau Q&A vroeg Nederlandse consumenten naar hun mening over bananen. Wat
blijkt: voor hen is niet zozeer de prijs, maar vooral de kleur doorslaggevend bij de aankoop van
bananen. Bijna 80% vindt belangrijk dat bananen de juiste kleur hebben. 55% let op het prijskaartje, terwijl 44% kijkt naar de grootte van een banaan.
Nederlanders vinden het minder belangrijk of de banaan van een specifiek merk is of een keurmerk draagt. Bekende merken zijn bijvoorbeeld Dole en Chiquita. In Nederland zijn er diverse
keurmerken die bananen certificeren. Bijvoorbeeld EKO, Rainforest Alliance en Max Havelaar.
Max Havelaar is een keurmerk voor fairtrade. Dit keurmerk stelt specifieke eisen aan de prijzen
die betaald worden aan boerenorganisaties en plantages. Voor bananen zonder dit keurmerk is
niet duidelijk welke prijs boerenorganisaties en plantages ontvangen voor hun bananen.
5% Of het biologisch is
13% Of het fairtrade is
3% Anders
55% De prijs
79% De kleur
16% Het merk
44% De grootte
Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen | 3
Fairtrade bananen zijn in veel supermarkten verkrijgbaar. PLUS en Spar verkopen zelfs alleen
maar fairtrade bananen. Onderstaande tabel laat zien in welke supermarkt je fairtrade bananen
kunt kopen.
Alhoewel 61% van de ondervraagden fairtrade belangrijk vindt, laat slechts 49% blijken wel eens
fairtrade bananen te kopen. Dat komt vooral door de prijs. 77% zou wel fairtrade bananen uit
het schap pakken als er geen prijsverschil met de andere bananen zou zijn. Nederlanders vinden
het namelijk belangrijk dat boerenorganisaties en plantages voldoende betaald krijgen. 84% wil
dat de boeren die hun bananen produceren een inkomen verdienen waar ze van kunnen leven.
Supermarktketen:
100% ft bananen
gedeeltelijk ft bananen
Albert Heijn
X
Jumbo
X
Lidl
x (in-out)
0 ft bananen
X
PLUS
X
Aldi
C1000
zie Jumbo
Dirk van den Broek
X
Em-Té
X
Hoogvliet
X
Deen Supermarkt
X
X
DekaMarkt
X
Coop
Nettorama
X
VomarVoordeelmarkt
X
Jan Linders
X
X
Poiesz supermarkten
X
Spar
X
Boni Markt
X
Ekoplaza
Steeds meer Nederlandse supermarkten stunten met bananen. Daar is niets mis mee. De consumenten willen echter wel dat boeren voldoende betaald krijgen. Door de scherpe prijzen op
bananen zijn diezelfde consumenten minder geneigd om te kiezen voor een fairtrade banaan.
Dat hoeft geen probleem te zijn als boeren die de niet-gecertificeerde fairtrade bananen
produceren ook voldoende betaald krijgen. De vraag is of dat ook gebeurt.
49% koopt fairtrade
77% wil kopen als prijsverschil er niet zou zijn
Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen | 4
De bananenteelt
Geen product ter wereld wordt meer verhandeld dan bananen. Jaarlijks produceren tropische
landen als Colombia, Dominicaanse Republiek en Peru meer dan 100 miljoen ton bananen.
Bananen worden geteeld op grote plantages en door kleine boerenorganisaties. De bananensector kent in beide vormen veel problemen.
Kleinschalige boeren
De ‘kleinere’ boerenorganisaties hebben het vaak zwaar. Deze boeren hebben vaak geen toegang tot de wereldmarkt en kunnen hun bananen niet exporteren. Voor hun bananenafzet zijn
ze afhankelijk van grote bananenondernemingen. In Ecuador domineert Noboa in de bananensector bijvoorbeeld de productie van dozen, het zeetransport, het bankwezen, de import van
bestrijdingsmiddelen en de opkoop. Boeren zijn volledig op zo’n bedrijf aangewezen. Dergelijke
grote organisaties zijn zo machtig dat zij de prijzen die zij betalen aan boerenorganisaties laag
kunnen houden.
De grote bedrijven hebben vaak hun eigen plantages. Zij exporteren eerst de bananen van hun
eigen plantages. Wanneer zij zelf niet in de vraag kunnen voorzien, doen zij een beroep op de
kleinere boerenorganisaties. Dat is bijvoorbeeld het geval als de plantages getroffen zijn door tropische stormen of koud weer. In andere periodes moeten de kleine boeren vaak veel moeite doen
om hun bananen te verkopen. Hen rest vaak niets anders dan de oogst met verlies te verkopen.
Kleinere boerenorganisaties kunnen een betere marktpositie krijgen als ze onderling samen­
werken. De grotere bananenbedrijven gebruiken echter vaak hun macht om coöperatievorming
onder de bananenboeren in de kiem te smoren.
Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen | 5
Grote plantages
Bananen worden vaak geteeld op grote plantages. Plantage-eigenaren hebben arbeiders in
dienst. Net als in veel bedrijven proberen ook plantage-eigenaren de kosten te drukken. Daarom
zijn de lonen van de arbeiders vaak laag en hun werkdagen lang. In Costa Rica, bijvoorbeeld,
daalden tussen 1992 en 2007 de lonen van de bananenarbeiders dramatisch, terwijl de kosten
voor het levensonderhoud tegelijkertijd verdubbelde.1 Ook krijgen steeds minder arbeiders een
vast contract, waardoor velen van hen onzeker zijn over hun financiële toekomst.
Evenmin rooskleurig zijn de milieuomstandigheden op de bananenplantages. In Nederland
kennen we vooral bananen van het type Cavendish. Die bananen worden geteeld in een monocultuur. Dat wil zeggen dat de grond alleen gebruikt wordt om bananen te telen, en niet voor
andere gewassen. Het nadeel hiervan is dat de bodem uiteindelijk uitgeput raakt, waardoor de
grond niet meer te gebruiken is voor de teelt. Vaak met erosie tot gevolg.
Cavendish bananen zijn gevoelig voor ziektes die de wortels en het blad van de bananenplant
aantasten. De ‘Zwarte Sigatoka’ is bijvoorbeeld een beruchte agressieve schimmelziekte. 2 Deze
schimmel raakt in hoog tempo resistent voor pesticiden. Daardoor gebruikt men in de bananenteelt veel zware chemische middelen. Die zorgen voor zware verontreiniging van de bodem en
het water op en in de omgeving van de plantages. De plantage-eigenaren besproeien de bananenvelden vanuit de lucht met pesticiden. Soms wel vijftig keer per jaar. Dit is erg slecht voor de
gezondheid van de plantagearbeiders. Onder hen komen onvruchtbaarheid, afwijkingen bij het
nageslacht, maag- en huidkanker en aandoeningen aan neus, ogen en vingernagels veel voor.
De laatste jaren is er steeds meer aandacht voor de arbeidsomstandigheden en de effecten van
het gebruik van pesticiden in de bananensector. Desondanks is de situatie op de bananenplantages vaak nog slecht. Vanwege de slechte arbeidsomstandigheden in de bananenteelt organiseren arbeiders regelmatig stakingen. Er lopen ook nog verschillende rechtszaken over grote
misstanden op bananenplantages waarin arbeiders zoeken naar compensatie en eigenaren zich
moeten verantwoorden. 3
Kortom: Er zijn veel misstanden in de bananensector. De betaling van boeren en arbeiders in de
bananensector is van invloed op de leef- en arbeidsomstandigheden. Kleinere boerenorganisaties hebben weinig te zeggen in de prijs die zij ontvangen voor hun bananen. De arbeids- en
milieuomstandigheden op de grotere plantages laten vaak te wensen over. Alhoewel de wens
voor een duurzamere manier van productie soms wel bestaat, ontvangen de grotere plantages
vaak te lage prijzen om de kosten voor duurzame productie te betalen.
De prijs van betaalbare bananen
Vijf grote bedrijven domineren de exportmarkt voor bananen: Chiquita, Dole, Del Monte, Fyffes
en Noboa. Zij beheersen 70 procent van de wereldmarkt en hebben de hele keten in handen;
van productie tot verwerking en export. Deze bedrijven hebben een grote invloed op de manier
van produceren en de prijzen in de bananenketen.
Als gevolg van supermarktoorlogen is de consumentenprijs van een banaan in de Nederlandse supermarkt de afgelopen jaren sterk gedaald. Tegelijkertijd stegen de productiekosten juist
enorm. Dat maakt boeren en arbeiders aan het begin van de bananenketen extra kwetsbaar.
Door de lage prijzen is het in veel gevallen nagenoeg onmogelijk om bananen op een duurzame
manier te produceren, met respect voor mensenrechten en milieu.
1 Unpeeling the banana trade (2009), pag. 8.
2
Zie www.kennislink.nl/publicaties/zwarte-sigatoka-schimmel-belaagt-bananenteelt-verdwijnt-de-banaan-van-ons-menu.
3Een voorbeeld van de misstanden op plantages en de strijd van arbeiders om gecompenseerd te worden is te zien
in de film ‘Bananas’ uit 2009 van de Zweedse filmmaker Fredrik Gertten.
Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen | 6
Diverse supermarktketens adverteren met een prijs van € 0,99 per kilo bananen. Een rekensommetje leert dat € 0,99 zonder BTW € 0.93 is. Een multistakeholdergroep bepaalde in opdracht
van Fairtrade International hoe hoog een kostendekkende prijs voor duurzaam geproduceerde
bananen diende te zijn. En welke ruimte voor investeringen boerenorganisaties daarnaast
nodig hebben. Daaruit blijkt dat een boerenorganisatie minimaal € 0,41 per kilo zou moeten
ontvangen. Dan zou er dus € 0.52 per kilo overblijven om de kosten van de rest van de keten
te kunnen dekken.
Supermarktketens PLUS en Spar zijn transparant over de kosten die zij betalen aan boerenorganisaties en plantages voor een kilo bananen. Zij maken via het fairtrade keurmerk inzichtelijk
dat ‘hun’ bananenboeren een inkomen verdienen waar zij van kunnen leven. Van het inkomen
kunnen zij zichzelf en hun gezin voorzien in onderdak, voedsel, kleding, medische zorg en
scholing. Onduidelijk is of andere supermarktketens een dergelijke prijs ook betalen. Zij zijn hier
niet transparant in.
Fairtrade bananen
Het fairtrade systeem maakt inzichtelijk wat aangesloten supermarktketens betalen aan ´hun´
bananenboeren. Sinds 1996 kunnen we in Nederland bananen met Max Havelaar keurmerk voor
fairtrade kopen. Inmiddels is 15% van de bananen in de Nederlandse supermarkten fairtrade
gecertificeerd. Fairtrade is een onafhankelijk systeem dat boerenorganisaties en plantages, bijvoorbeeld voor bananen, in staat stelt om zelf te investeren in hun bedrijf, familie en omgeving.
Binnen fairtrade organiseren boeren zich in coöperaties. Daardoor hebben ze bijvoorbeeld een
betere onderhandelingspositie.
Het Fairtrade systeem hanteert voor bananen een minimumprijs. Die prijs dekt de kosten voor
duurzame productie. Als de wereldmarktprijs lager is dan de minimumprijs, wordt tenminste de
Fairtrade minimumprijs betaald. Is de wereldmarktprijs hoger dan de minimumprijs, dan ontvangen de boerenorganisaties en plantages uiteraard de hogere wereldmarktprijs.
Naast een minimumprijs krijgen boerenorganisaties en plantages binnen het Fairtrade systeem
een ontwikkelingspremie.
Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen | 7
De actuele minimumprijs voor bananen uit Colombia is $ 7,40 per doos van 18,14 kilo. De
fairtrade premie bedraagt $ 1 per doos. Dat betekent omgerekend dat voor een kilo fairtrade
bananen supermarkten € 0,41 aan boerencoöperaties of plantages betalen. De boeren en arbeiders besluiten binnen de coöperatie democratisch waar ze de premie aan besteden. In de
praktijk gebruiken zij de premie vooral om te investeren in de verbetering van de kwaliteit en
productiviteit van hun bananen en voor betere huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg.
Het Fairtrade systeem stelt ook eisen aan duurzame productie. Betrokken boerenorganisaties
en plantages moeten zorgen voor milieuvriendelijke teelt, respect voor arbeidsrechten en een
transparante, democratische werkwijze in de boerencoöperaties. De eisen zijn nauwkeurig
vastgelegd en het systeem zorgt voor controles om te zorgen dat de afspraken ook worden
nageleefd. Dit alles zorgt voor een beter inkomen en een hogere levensstandaard. Zowel voor
kleine boerenorganisaties als arbeiders op plantages.
De impact van Fairtrade voor kleine boeren
Verschillende onderzoeken tonen aan dat een stabiele en goede betaling zorgt voor betere
leef- en arbeidsomstandigheden van de betrokken boeren en arbeiders. Fairtrade boeren
blijken een stabieler inkomen hebben dan niet-gecertificeerde boeren. Dankzij investeringen
van de Fairtrade premie in infrastructuur en productiemiddelen dalen de productiekosten voor
Fairtrade boeren. 96% van de boeren in Colombia geeft aan dat hun economische situatie is
verbeterd sinds ze lid zijn van een Fairtrade coöperatie. Boeren en hun families krijgen betere
toegang tot gezondheidszorg en kunnen hun huizen verbeteren.
Het Fairtrade systeem stimuleert samenwerking tussen boeren. Dat zorgt dat boeren die op
kleine schaal bananen telen toch toegang krijgen tot de internationale markt. In samenwerking
met andere boeren kunnen zij orders van grote bedrijven aannemen. Doordat binnen fairtrade
langdurige handelsrelaties worden aangegaan zijn de boeren zekerder van een inkomen op de
lange termijn. Daardoor kunnen zij makkelijker leningen afsluiten bij een bank.
Ook de productiviteit van boeren in Fairtrade coöperaties verbetert. Coöperaties gebruiken de
Fairtrade premie voor trainingen en technische assistentie om de productie van hun leden te
verbeteren. De premie bovendien ingezet voor de ontwikkeling van de regio. Boerenorganisaties
investeren het bijvoorbeeld in de aanleg van wegen, waardoor de hele regio profiteert van een
verbeterde infrastructuur. Bovendien gebruiken coöperaties de premie voor scholen en gezondheidsposten die voor de hele gemeenschap toegankelijk zijn.
Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen | 8
De impact van Fairtrade voor plantagearbeiders
Ook op plantages zijn de effecten van deelname aan het fairtrade systeem goed merkbaar.
Dankzij het systeem kregen alle plantagearbeiders in Colombia een formeel arbeidscontract.
Daardoor hebben arbeiders recht op vakantiedagen, verlof tijdens feestdagen en krijgen zij vergoeding tijdens ziekte en zwangerschap. Dat biedt perspectief en zorgt dat zij toekomstplannen
kunnen maken. De levensstandaard van de plantagearbeiders ging omhoog. Zij konden hun
kinderen naar school laten gaan. Hun huizen waren aangesloten op gas, elektra en beschikten
bijna allemaal over drinkwater en sanitaire voorzieningen.
De minimumprijs maakt het voor plantage-eigenaren mogelijk hun verantwoordelijkheid naar
hun arbeiders na te komen op het gebied van huisvesting, sociale voorzieningen en salarissen.
Arbeiders werden minder vaak blootgesteld aan schadelijke bestrijdingsmiddelen, hadden
beschermende kleding en hadden betere toegang tot schoon drinkwater en sanitaire voorzieningen. De arbeiders kregen dankzij hun formele contracten het wettelijk vastgestelde
minimumloon of hoger. Maar, hoewel arbeiders op fairtrade bananenplantages tot de best
betaalde werkkrachten van hun land behoren, is hun basisloon nog onvoldoende om alle
kosten binnen hun huishoudens te dekken. Via een ‘living wage programma’ werkt het fairtrade
systeem aan de realisatie van een leefbaar loon voor plantagearbeiders.4
Bovenstaande maakt duidelijk dat een stabiel inkomen en goede betaling essentieel zijn voor
boerenorganisaties en arbeiders in de bananenteelt. Het biedt hen de mogelijkheid om bananen
duurzaam te produceren en om zelf te investeren in hun eigen toekomst.
4 Kijk voor meer informatie op http://www.fairtrade.net/single-view+M5e839c395a1.html
Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen | 9
Diosa Oliveiro Cantillo (62), Colombia
Diosa is lid van de fairtrade coöperatie COMULBANANO
en bezit 3 hectare land. Zij vertelt wat het fairtrade systeem voor haar betekent. “Mijn omzet is gegroeid. De
prijzen op de lokale markt zijn zo laag dat je daar als boer
niet van rond kunt komen. Omdat ik lever aan een
fairtrade coöperatie heb ik de mogelijkheid om te exporteren en ontvang ik een redelijke prijs voor mijn bananen.
Wij hebben vanwege ons lange termijn contract de zekerheid dat we ons product elke week weer kunnen verkopen, dat hebben de niet Fairtrade boeren niet. Daarnaast
hebben wij de zekerheid dat we een goede prijs krijgen.
Ik zou graag meer willen produceren. Je moet minstens 150 dozen van 18kg per week oogsten
om rond te kunnen komen. Dat haal ik niet altijd. Ik werk hard, maar soms werkt het klimaat
tegen. Maar in een goede week oogst ik 200 dozen en houd ik wat over. Dan verdien ik
ongeveer 140 euro per week. Daarvan moet ik mijn arbeiders nog betalen. Dat kost 50 euro
(10 euro per arbeider per dag). Ik houd dus ongeveer 90 euro per week over. Als ik geen lid van
een Fairtrade coöperatie zou zijn, zou ik tussen de 77 en 115 euro per week verdienen. Maar dan
zou ik nooit de zekerheid hebben dat ik dat iedere week weer zou krijgen.”
Slotwoord
Met slechts € 0,99 voor een kilo bananen stunten diverse retailers bananen op de winkelvloer.
Dat mag natuurlijk. Onduidelijk blijft wat boerenorganisaties en plantages nu eigenlijk voor een
kilo bananen krijgen. Uit deze yellowpaper blijkt dat boerenorganisaties en plantages uit bijvoorbeeld Colombia minimaal € 0,41 per kilo bananen moeten ontvangen om duurzaam te kunnen
produceren en te investeren in hun bedrijf en gezin. Het is aan supermarkten om aan te tonen of
zij dat waarmaken.
Supermarkten PLUS en Spar doen dit met behulp van een fairtrade keurmerk. Het staat andere
supermarkten vrij hoe zij inzicht willen geven in de prijs die zij betalen aan bananenboeren en
arbeiders. Fairtrade Gemeente daagt ze wel uit om het inzichtelijk te maken, zodat consumenten
weten waar ze voor betalen. Nederlandse consumenten geven namelijk een duidelijk signaal af:
84% wil dat de mensen die hun bananen verbouwen een inkomen verdienen waar zij van kunnen
leven. Fairtrade Gemeente roept supermarkten in Nederland daarom op om open te zijn over de
prijzen die zij betalen.
De Fairtrade Gemeente campagne is niet tegen scherp geprijsde bananen maar wil dan wel
zeker weten dat boeren en arbeiders daar niet de dupe van zijn. Deze yellowpaper maakt
duidelijk dat een te lage betaling de misstanden en slechte leef- en arbeidsomstandigheden in
bananenregio’s in stand houdt. Fairtrade Gemeente streeft ernaar dat alle supermarkten in
Nederland ‘hun’ bananenboeren een inkomen geeft waar zij van kunnen leven. Supermarkten
PLUS en Spar laten zien dat dat kan.
Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen | 10