Rapport - Italië - nlambassade.org
advertisement
Rapport De creatieve industrie - Kansen voor Nederlandse architectuur in Italië - Nederlandse Ambassade Afdeling Economie & Handel / Afdeling Onderwijs & Culturele Zaken Via Michele Mercati, 8 - 00197 Rome Tel. +39.06.32286001 Fax +39.06.32286256 [email protected] www.olanda.it Rome, april 2008 Inhoud Pagina Samenvatting 4 1. Architectuur en creatieve industrie 1.1. Achtergrond en doelstellingen van het onderzoek 5 2. De Italiaanse architectuur 2.1. Inleiding 2.2. Sectorprofiel 2.3. Ontwikkelingen 6 6 7 3. De Italiaanse bouwsector 3.1. Problematiek 3.2. Ontwikkelingen 11 11 4. De Italiaanse overheid 4.1. Aanbestedingen 4.2. Ruimtelijke ordening 4.3. Bescherming van cultureel erfgoed 4.4. Promotie van hedendaagse architectuur 16 17 18 18 5. SWOT analyse en aanbevelingen 5.1. SWOT analyse 5.2. Aanbevelingen 20 20 6. Bronvermelding 23 2 Bijlagen (gerangschikt per hoofdstuk) Pagina 1. Architectuur en creatieve industrie I. De creatieve industrie II. Relevante instellingen, evenementen en vakbladen Nederland 25 26 2. De Italiaanse architectuur I. Relevante instellingen II. Vakbladen, websites en evenementen III. Websites actuele projecten IV. Architectuurfaculteiten 28 28 29 30 3. De Italiaanse bouwsector I. Relevante instellingen II. Vakbladen en websites III. Beurzen IV. Contactgegevens belangrijkste aannemers V. Duurzaam bouwen 32 33 33 34 35 4. De Italiaanse overheid I. Overheidsaanbestedingen II. Ministeries 36 36 Copyright © 2008 Nederlandse Ambassade, Rome Dit document mag geheel of gedeeltelijk gedistribueerd en gereproduceerd worden, via electronisch of fysiek medium onder vermelding van de bron Foto op voorpagina: de Nederlandse ambassade in Rome 3 Samenvatting Het kabinet heeft in de Brief Ons creatieve vermogen (2005) een pakket maatregelen gepresenteerd om de relatie tussen economie en creativiteit te versterken. Dit onderzoek van de Nederlandse Ambassade te Rome naar de Italiaanse architectuursector sluit aan op één van de actielijnen uit het pakket: internationalisering van creatieve bedrijven intensiveren. Hoewel de Nederlandse architectuur zich ook in Italië heeft weten te profileren als een sterk ‘merk’, vertaalt dit zich nog niet naar de realisatie van een groot aantal projecten. Dit rapport is bedoeld om kansen en bedreigingen te identificeren voor Nederlandse architecten op de Italiaanse markt. Historisch gezien geniet Italië grote faam op het gebied van architectuur. Ondanks de alomtegenwoordigheid van cultureel erfgoed is er maar weinig hedendaagse architectuur te vinden. Tegen de realisatie van moderne architectuur in de historische stadscentra bestaat vaak verzet, terwijl een vrij onverschillige houding wordt aangenomen tegenover de troosteloze woningbouw aan de rand van de stad. Hoewel de rol van de architect in de stadsontwikkeling en het bouwproces sinds de jaren ’70 is afgenomen, heeft Italië de hoogste architectendichtheid van Europa. De laatste jaren lijkt er een bescheiden toename in aandacht te zijn voor kwaliteitsbouw. Steeds vaker schakelen lokale overheden en private opdrachtgevers een architect in voor prestigeprojecten. Het zijn meestal de grote namen uit de internationale architectuur die dit soort opdrachten krijgen. Ook een toenemend aantal Nederlandse architecten is actief in Italië. Voor Nederlandse stedenbouwkundigen en internationaal bekende architecten liggen er mogelijkheden in de herontwikkeling van oude industrie- en beursterreinen. Andere potentiële kansen zijn het ontwerp van spoorwegstations, ziekenhuizen en winkelcentra (“centri commerciali”). De Italiaanse bouwsector is de afgelopen jaren enorm gegroeid, al blijven de investeringen nog altijd achter bij het Europees gemiddelde. Voor de komende jaren is een lichte daling in de investeringen in nieuwbouwwoningen voorzien, tegenover een stijging in de utiliteitsbouw en de publieke werken. Vooral op het gebied van infrastructurele werken en duurzaam bouwen liggen er kansen voor Nederlandse bouwbedrijven en architecten. Wet- en regelgeving, bureaucratie en het ontbreken van fondsen leiden vaak tot grote vertragingen, met name tussen de ontwerpfase en de gunning. Overheidsaanbestedingen, zowel voor architectendiensten als voor bouwopdrachten, moeten voldoen aan de voorschriften uit de Europese aanbestedingsrichtlijnen. De Richtlijnen bieden voor de Italiaanse praktijk echter onvoldoende garanties om een daadwerkelijk openbare, doorzichtige en non-discriminatoire procedure te waarborgen. De uiteindelijke beslissing wordt, sterker nog dan in Nederland, bepaald door politieke factoren. Nederlandse architecten kunnen mogelijke problemen die te maken hebben met bijzonderheden van de Italiaanse markt op het gebied van markttoetreding en projectverloop het beste ondervangen door samen te werken met lokale partners. Hierbij kan gedacht worden aan architectenbureaus of ingenieursbureaus. Ook lokale juridische ondersteuning kan wenselijk zijn. Bovendien kan het van belang zijn in contact te komen met internationale vastgoedontwikkelaars die al langer op de Italiaanse markt actief zijn. Het organiseren van een handelsmissie naar Italië voor internationaal opererende Nederlandse architecten en bouwbedrijven is een interessant instrument voor verdere oriëntatie op de Italiaanse markt en voor het leggen van initiële contacten. Hiervoor zijn bij de EVD mogelijkheden voor projectmatige en financiële ondersteuning aanwezig. 4 1. Architectuur en creatieve industrie 1.1. Achtergrond en doelstellingen van het onderzoek In de Brief Ons creatieve vermogen (2005) signaleert het kabinet dat het weliswaar goed gaat met de creatieve industrie in Nederland, maar dat veel kansen blijven liggen omdat er te weinig verbindingen zijn met de economische sector. Daarom is een pakket maatregelen gepresenteerd om de relatie tussen economie en creativiteit te versterken. Het pakket bestaat uit vijf actielijnen: 1. Actieve verbindingen leggen tussen creatieve bedrijfstakken, andere delen van het Nederlandse bedrijfsleven en kennisinstellingen; 2. Financiële condities voor creatieve bedrijven versterken; 3. De randvoorwaarden inzake intellectueel eigendom verbeteren; 4. Internationalisering intensiveren; 5. De zakelijke onderbouw van het cultureel management professionaliseren. Dit architectuuronderzoek van de Nederlandse Ambassade te Rome sluit aan op de vierde actielijn: het intensiveren van de internationalisering van de Nederlandse creatieve industrie door versterking van de exportpositie. De doelstellingen van het onderzoek zijn als volgt: • • • • Inzicht verkrijgen in de Italiaanse markt voor architectuur en de bouwsector; Ingaan op de rol van de Italiaanse overheid op deze markt; Identificeren van kansen en bedreigingen voor Nederlandse architecten op de Italiaanse markt; Formuleren van aanbevelingen voor vervolgacties. Het onderzoek is gebaseerd op literatuur en interviews met relevante partijen. Het gaat hierbij om Nederlandse architecten die actief zijn in Italië, Nederlandse en Italiaanse architectuurexperts en juristen op het gebied van aanbestedingsrecht. In de bronvermelding is een lijst met respondenten opgenomen. 5 2. De Italiaanse architectuur 2.1. Inleiding Wat opvalt aan het Italiaanse stadsbeeld is dat er relatief weinig moderne architectuur te vinden is. Vanwege de grote omvang en kwestbaarheid van het cultureel erfgoed worden ingrepen in de oude stadscentra omzichtig uitgevoerd. Niet alleen historische gebouwen, maar ook archeologische resten leveren vaak problemen op van zowel praktische als esthetische aard. Hedendaagse architectuur stuit daar meestal op verzet. Interessant genoeg lijkt er minder publieke verontwaardiging te bestaan over de troosteloze buitenwijken van de Italiaanse steden, hoewel daarin langzaam verandering begint te komen. Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde Italië zich in hoog tempo van een agrarische naar een industriële natie, waardoor de steden zich enorm uitbreidden. Typerend voor deze uitbreidingen was dat het (bijna) uitsluitend woningen betrof. In de jaren ’70 kreeg de woningbouw een sociale component. Het architectuuronderzoek zette zich voort naar behuizingen van steeds grotere dimensies. De woningnood maakte stadsuitbreiding op grote schaal noodzakelijk, waarbij de aandacht voor architectonische kwaliteit op de achtergrond raakte. Aan de rand van de stad (de ‘periferia’) verrezen enorme wooncomplexen. Veel geplande voorzieningen voor deze wijken werden echter te laat of helemaal niet uitgevoerd, waardoor ze afhankelijk bleven van de voorzieningen in de oude stad. Kregen jonge architecten in de jaren ’50 en ’60 volop kansen om zich te bewijzen in de woningbouw, vanaf de jaren ’70 verloor de architect geleidelijk aan invloed. Architecten in Italië raakten hun centrale rol in het bouwproces en in het proces van stadsontwikkeling kwijt. In de jaren ’90 kwam dit probleem ineens duidelijk naar voren, doordat de stadsuitbreiding niet langer op grote schaal plaatsvond en er dus een groot tekort aan werk was. Kansen voor jongere architecten waren er maar weinig. Vanaf het eind van de jaren ’90 is er echter weer een licht positieve tendens waarneembaar in de Italiaanse architectuursector (zie 2.3.). 2.2. Sectorprofiel Er zijn ongeveer 130.000 architecten in Italië.1 Dat is niet alleen een groot aantal in absolute zin. Volgens onderzoek uitgevoerd door de International Unie van Architecten UIA heeft het land de hoogste architectendichtheid van Europa: 1 op de 515 inwoners (tegenover 1 op de 1.880 inwoners in Nederland). Vaak houden architecten zich dan ook noodgedwongen bezig met (interior) design en andere min of meer aan architectuur verwante werkzaamheden, zoals renovatie. De meeste architecten opereren in studio’s van 2-3 personen. Er zijn geen gegevens bekend over de omzet van de Italiaanse architectuursector. Wel is de omzet van de sector architectuur- en ingenieursbureaus bekend (SBI code 7420): voor 2004 ging het om een omzet van 19.759 miljoen euro (een stijging van bijna 25% ten opzichte van het jaar 2000).2 De grootste concentratie architecten en bouwkundig ingenieurs bevindt zich in Rome en Milaan, waar ook de belangrijkste architectuurfaculteiten zijn gevestigd. Respondenten geven aan dat traditioneel gezien de best aangeschreven architectuurfaculteiten die van Rome (La Sapienza), Milaan (Politecnico) en Venetië (IUAV) zijn. Daarbij dient wel te worden aangetekend dat het aanzien van de faculteit sterk afhankelijk is van de docenten die er werkzaam zijn, en dus niet constant is. Grote namen van de hedendaagse Italiaanse architectuur zijn Renzo Piano en Massimiliano Fuksas. Beiden zijn zowel binnen als buiten Italië erg actief, hoewel ze aanvankelijk naam hebben 1 2 Aantal architecten dat op 31 december 2006 was ingeschreven bij de Orde van Architecten. Bron: ISTAT. 6 gemaakt in het buitenland. Zij staan ook beiden vermeld in de top 20 van de al internationale ranglijst van BauNetz (respectievelijk op de 11e en 13e plaats).3 Italiaanse architecten worden in het buitenland in het algemeen gewaardeerd, omdat Italië van oudsher een naam heeft op het gebied van cultuur en architectuur. Toch werken zij niet zo veel buiten de landsgrenzen; volgens een schatting wordt minder dan 1% van de totale omzet van de architectuursector in het buitenland gegenereerd.4 Als Italiaanse architecten al buiten Italië actief zijn, is dat meestal in buurlanden als Frankrijk en Spanje. De architect heeft in Italië sinds de jaren ’70 aan invloed verloren. Architecten ondervinden op de markt met name concurrentie van ‘geometri’5 (op kleinere projecten) en ingenieurs (op grotere projecten). De invloed van de architect binnen het bouwproces zelf is vaak ook beperkt: hij zal meer dan in Nederland een artistieke rol toebedeeld krijgen, en niet als vanzelfsprekend een leidinggevende positie hebben. Uit interviews kwam naar voren dat in het verleden met name private opdrachtgevers de rol van de architect in de uitvoerende fase zoveel mogelijk trachtten te beperken. De laatste jaren is hierin echter wel enige verbetering opgetreden, ondanks het feit dat de overheid daartoe weinig actie heeft ondernomen. Een reden daarvoor kan geweest zijn dat de private bouwsector en de ‘geometri’ een sterke politieke lobby hebben binnen het bestel. Ook illegale (woning)bouw (“edilizia abusiva”) ondermijnt de positie van de architect. Illegale bouw neemt een hoge vlucht in Italië: ongeveer 10% van de woningbouw in 2006 is illegaal, en van de 13 miljoen gebouwen komt naar schatting 2 miljoen niet voor in het kadaster. De regionale verschillen zijn erg groot: in het zuiden (met name Molise, Sicilië en Campania) is de illegale bouw een veel frequenter fenomeen dan in het midden en noorden van het land. De nationale overheid en lokale overheden ondernemen tot op heden niet daadwerkelijk actie om het illegaal bouwen een halt toe te roepen. 2.3. Ontwikkelingen Toenemende aandacht voor kwaliteitsbouw In 1994 werd voor het eerst een wet betreffende het aanbesteden van publieke werken geïntroduceerd.6 Deze wet gaf een impuls aan overheidsaanbestedingen. Eén van de eerste grote werken die onder deze nieuwe wet werd gerealiseerd, was het Auditorium van Renzo Piano in Rome. In 2006 is de wet vervangen door de implementatie van de Europese aanbestedingsrichtlijnen.7 Kwaliteitsgaranties voor het bouwen zijn er echter nog steeds niet. Er lijkt wel politieke wil te zijn om verandering in de situatie te brengen. Zo heeft de Italiaanse Minister van Cultuur, Francesco Rutelli, al meermalen in interviews en artikelen een grotere rol voor de architect bepleit en de strijd aangebonden met de ‘geometri’ die in het verleden ‘op een incompetente, haastige en goedkope manier hebben ingestemd met iedere wens van de opdrachtgever’ waardoor het Italiaanse stadsbeeld en landschap steeds lelijker zijn geworden.’8 Vanuit het grote publiek is er een groeiende interesse voor architectuur: bijvoorbeeld in dagbladen en tijdschriften wordt veel aandacht besteed aan het onderwerp. Momenteel is er vooral interesse in kwaliteitsbouw voor prestigeprojecten in de steden, zoals musea en andere openbare gebouwen. Met name grote steden als Milaan, Rome en Turijn 3 4 5 6 7 8 De ranglijst is te vinden op www.baunetz.de/ranking/?area=ranking&type=top&int=1 en gebaseerd op publicaties in vakbladen. Schatting van sectorexpert. Een ‘geometra’ is letterlijk vertaald een landmeter. Hij heeft een opleiding die niet gelijk staat aan die van architect, maar mag wel veel vergelijkbare werkzaamheden verrichten. Wet van 11 februari 1994, nummer 109, de zogenaamde ‘Legge Merloni.’ Richtlijnen 2004/17 EG en 2004/18/EG, geïmplementeerd middels Wetgevend decreet (Decreto legislativo) van 12 april 2006, nummer 163, “Codice dei contratti pubblici relativi a lavori, servizi e forniture in attuazione delle direttive 2004/17/CE e 2004/18/CE”. Zie ook 4.1. Francesco Rutelli tijdens een congres van de Fai (Fondo per l’ambiente italiano) op 15 november 2007. 7 besteden hier aandacht aan. Veel projecten betreffen herinrichting van bestaande structuren in stadsgebieden, waarbij met name gedacht moet worden aan 19e- eeuwse beurs- en industrieterreinen. Volgens onderzoek van de Assoimmobiliare (brancheorganisatie van de onroerendgoedsector) bevindt het merendeel (42%) van de in totaal 332 stadontwikkelingsprojecten zich in het noordwesten van het land, tegenover een klein percentage (14%) in het zuiden. Voorbeelden van actuele projecten op dit gebied zijn de herziening van het terrein van het voormalig jaarbeursgebouw Fiera di Roma (aanbestedingsfase architectendienst); Mercati Generali Rome (masterplan van Rem Koolhaas; momenteel wordt bepaald welke architecten het masterplan gaan uitvoeren) en de herziening van het terrein van het voormalig jaarbeursgebouw Fiera di Milano (gepland staan onder meer drie torens van Daniel Libeskind, Zaha Hadid, Arata Isozaki en Pier Paolo Maggiora). Een ander nieuw project voor stadsontwikkeling is ‘Bagnoli futura’ in Napels. Op deze terreinen zijn in de regel gebouwen met diverse functies voorzien, zoals woningen, kantoren en openbare ruimten. Voor dit soort projecten zijn niet alleen architecten nodig, maar ook stedenbouwkundige experts. In toenemende mate worden ook Italiaanse ziekenhuizen door moderne architecten gebouwd. Een voorbeeld is het nieuwe ziekenhuis van Mestre (Studio Altieri) dat in het voorjaar van 2008 volledig voltooid zal zijn. Ook bij de ziekenhuizen in Turijn (Unità Spinale Unipolare), Varese en Careggi (Ospedale Pedriatico Anna Meyer) waren moderne architecten nauw betrokken. Niet alleen (lokale) overheden, maar ook private opdrachtgevers zijn steeds meer geïnteresseerd in het betrekken van een architect bij hun projecten. Zo is er toenemende aandacht voor het ontwerp van “centri commerciali.” ‘Il Vulcano Buono’ in Napels is bijvoorbeeld ontworpen door Renzo Piano, en ‘Etnapolis’ in Catania door Massimiliano Fuksas. Aan de Designer Outlets in Serravalle en Castel Romano kan men zien dat er steeds meer zorg wordt besteed aan de aankleding van outlets, ook als misschien niet wordt gekozen voor een bekende naam uit de architectuur. Interesse voor ‘starchitects’ Voor het ontwerp van bovengenoemde prestigeprojecten worden door (lokale) overheden en private partijen met regelmaat internationaal bekende namen uit de architectuur (de zogenaamde ‘starchitects’) aangetrokken (tabel 2). De architect wordt hierbij ingezet om een signaal van kwaliteit af te geven en publiciteit te genereren. Veel opdrachtgevers geven er de voorkeur aan om een grote naam te verbinden aan een project, niet in de laatste plaats om het ontwerp min of meer heelhuids door de bureaucratische molen te krijgen. Nadeel van de huidige situatie is, dat de kleine en middelgrote architectenbureaus in Italië moeite hebben om aan genoeg opdrachten te komen. Het feit dat bekende buitenlandse architecten voor prestigieuze projecten geselecteerd worden, leidt soms tot irritatie. Zo spreekt Flavio Albanese, hoofdredacteur van het toonaangevende vakblad Domus, van een ‘agressie van de kant van de grote buitenlandse firma’s: zij winnen het grootste gedeelte van de prijsvragen en behandelen Italië als een territorium dat ze kunnen koloniseren.’9 De internationale architectuur mag zich in Italië in het algemeen echter verheugen in een warme belangstelling. Tal van vaktijdschriften besteden aandacht aan experimentele projecten en architecten uit het buitenland. Helaas vertaalt deze interesse zich (nog) niet vaak in een keuze voor beginnende of minder bekende architecten. Verschillende ondervraagden geven wel aan dat de nieuwe generatie Italiaanse architecten zich steeds beter weet te profileren met kleine, bijzondere projecten, en dat (met name private) opdrachtgevers steeds meer openstaan voor experimentele ideeën. 9 Flavio Albanese in een interview in Venerdì della Repubblica van vrijdag 4 januari 2008. 8 Tabel 2: Voorbeelden projecten buitenlandse ‘starchitects’ in Italië Stad Cagliari Architect Zaha Hadid (UK) Project Museo dell’arte nuragica Colle Val d’Elsa (Siena) Florence Jean Nouvel (FR) La Fabbrichina e piazza Arnolfo Woningen Station hogesnelheidslijn Belfiore Miniera di Monteponi Station Iglesias Norman Foster (UK) en Ove Arup ingenieurs (UK) Hertog&De Meuron (CH) Milaan Norman Foster (UK) Milano Santa Giulia Woningen Milaan Vecchio quartiere fieristico Milano Woningen Ex area Fiat Diverse gebouwen aan de rand van openbaar park Pisa Daniel Libeskind (VS), Zaha Hadid (UK), Arata Isozaki (JP) en Pier Paolo Maggiora (IT) Odille Deq (FR), Zaha Hadid (UK) en Carne Pinos (SP) David Chipperfield (UK) Area ospedaliera di Santa Chiara Stedenbouwkundig ontwerp Rome Zaha Hadid (UK) Museo MAXXI Museum Rome Rome Odile Decq (FR) OMA (Rem Koolhaas) MACRO Ex Mercati Generali Museum Masterplan Rome PCZ (Jan Pesman) Nederlandse ambassade Renovatie Kantoorpand Napels Zaha Hadid (UK) Station Salerno Jean Nouvel (FR) Station hogesnelheidslijn Afragola Area del vecchio pastifico Amato Salerno Zaha Hadid (UK) Ferry Terminal Salerno Passagiershaven Savona Ricardo Bofill (ESP) Complesso “Filo d’Acqua” Woningen Turijn AREP (FR) Station Verona Richard Rogers (UK) Station hogesnelheidslijn Porta Susa Verona Forum Novoli Ontwerp Museum Hotelstructuren Woningen en Centro commerciale Wolkenkrabber, woningen, kantoren, winkels en park Bron: La Repubblica, Il Corriere della Sera, Il Sole 24 Ore (progetti e concorsi). Interesse voor Nederlandse architecten Ook voor het werk van Nederlandse architecten is veel aandacht in Italië. Zo zijn er boeken over de Nederlandse architectuur verschenen (recentelijk bijvoorbeeld Undutchable door Giampiero Sanguigni uit 2006) en is er een aantal monografieën over Nederlandse architecten gepubliceerd, onder meer over MVRDV, Maurice Nio, Ben van Berkel, Mecanoo en NOX. Colleges en lezingen van Nederlandse architecten trekken in het algemeen volle zalen. Deze belangstelling voor de Nederlandse architectuur vertaalt zich tot op heden echter nog niet vaak naar concrete projecten. In tabel 3 is een indicatief overzicht opgenomen van lopende projecten in Italië van Nederlandse architecten. De meeste van de genoemde architectenbureaus hebben al wel eerder meegedaan aan prijsvragen in Italië, maar het is vaak de eerste keer dat zij hier daadwerkelijk een project realiseren. Dit wijst erop, dat de kansen voor Nederlandse architecten op de markt (licht) toenemen. Wat verder opvalt aan de genoemde voorbeelden, is dat een groot gedeelte van de opdrachten masterplannen en andere stedenbouwkundige ontwerpen betreft. De Nederlandse stedenbouwkunde is, vergeleken met de Italiaanse, in een vergevorderd stadium van ontwikkeling (zie 4.2). 9 Bureau Jo Coenen Plaats Parma Omschrijving Masterplan “Il villaggio olandese” (Op uitnodiging van opdrachtgever) Masterplan “Milanofiori” bedijvenpark Brede school. (Op uitnodiging van partners Autonome Forme) Centraal station Opdrachtgever ING Real Estate en Impresa Pizzarotti & C Spa Tijdspad 2006-2011 Erick van Egeraat Associated Architects Milaan Brioschi Sviluppo Immobiliare Spa 2003-2010 HH Architects and Urban Designers (Herman Hertzberger) Rome Comune di Roma Uitbreiding Museo Pecci. (Op uitnodiging van opdrachtgever) Ex Mercati Generali: Complex met faciliteiten voor cultuur, ontspanning en winkels (“Città dei Giovani”) Gebouw met diverse functies (kantoor, showroom etc.) Masterplan Area Bovisa Ponte Parodi: driedimensionaal plein Elena Pecci 2004-? Vertraagd door bureaucratische procedures Selectiefase aanbesteding; uitslag bekend in de 2e helft van 2008 2006-2010 MVRDV Bologna Maurice Nio Prato OMA (Rem Koolhaas) Rome Bologna Milaan Milaan Milaan UN Studio West 8 Genua (Havengebied) RFI (Rete Ferroviaria Italiana) SCO (Sviluppo Centro Ostiense): eigenaar is Lamaro Appalti 2004-2010. Vertraagd doordat concurrenten de uitkomst van de prijsvraag betwistten Prada 2007-? Private partijen (i.s.m. gemeente Milaan) Porto Antico di Genova Spa/ ALTAREA Italia Progetti S.r.l. 2007-? Centraal Station RFI (Rete Ferroviaria Italiana) Voormalig fabrieksterrein Santa Giulia: Binnentuin en openbaar park (Op uitnodiging van Foster & Partners). Santa Giulia SVA (ontwikkelaar) Selectiefase aanbesteding; uitslag bekend in de 2e helft van 2008 2004-? Bron: Betrokken architectenbureaus 10 2001-2010/2011. 3. De Italiaanse bouwsector 3.1. Problematiek De Italiaanse bouwsector wordt gekenmerkt door territoriale fragmentatie en kleinschaligheid. Bouwbedrijven opereren veelal lokaal, ook om logistieke redenen, en zijn vergeleken met Nederland klein. Dat heeft ook gevolgen voor de professionaliteit van de bedrijven, waardoor bij grote projecten de rol van de opdrachtgever bij de keuze en begeleiding van onderaannemers in de regel groter zal zijn dan in Nederland. De mafia heeft belangen in de bouwsector. Met name in het zuiden is de inmenging van criminele organisaties groot. Bouwprojecten hebben in Italië de neiging om grote vertragingen op te lopen, met name tussen de ontwerpfase en de gunning van de bouwopdracht. Volgens een schatting duurt deze periode voor werken met een waarde van boven de 15 miljoen euro gemiddeld 2.017 dagen (5,5 jaar).10 Deels heeft dit te maken met de bureaucratie en de regelgeving. Zo blijkt de Italiaanse regelgeving vaak tegenstrijdigheden te bevatten of voor meerdere interpretaties vatbaar te zijn. Niet alleen de Soprintendenze (zie 4.3.), die een bouwproject kunnen stilleggen ter bescherming van het cultureel erfgoed, maar ook verschillende afdelingen binnen de lokale overheid kunnen het proces blokkeren. Voor de bouw worden veel vergunningen en toestemmingen gevraagd. Vaak moeten aanpassingen worden gemaakt voordat de uitvoering van een ontwerp door de lokale overheden wordt goedgekeurd (dat is ook een van de redenen waarom graag wordt gekozen voor een bekende architect: de aarzeling zal groot zijn om deze te verzoeken zijn plan aan te passen). Het ontbreken van voldoende fondsen leidt ook regelmatig tot de nodige vertraging. Voor het vaststellen van de prijs van de opdracht gelden, anders dan in Nederland, bepaalde standaardtarieven. Aannemers geven vervolgens zo groot mogelijke kortingen. Deze kunnen oplopen tot wel 30-40%; volgens onderzoek van OICE zelfs tot 70%. Aanbestedende partijen zullen over het algemeen het criterium van de laagste prijs hanteren en niet voor dat van de economisch meest voordelige inschrijving (waarbij ook rekening wordt gehouden met andere factoren dan de prijs). In veel gevallen probeert de bouwer de aangeboden korting later terug te verdienen door wijzingen in het bouwplan af te dwingen die de prijs alsnog doen stijgen, waardoor de begrote fondsen in de uitvoeringsfase ontoereikend blijken te zijn. De architect is vaak niet bij machte de aanpassingen tegen te houden; zijn rol zal doorgaans beperkt zijn in de uitvoeringsfase van een project. 3.2. Ontwikkelingen Investeringen bouwsector De investeringen in de bouwsector blijven in Italië achter bij het Europees gemiddelde: in 2006 bedroegen deze investeringen 9,9% van het BNP, tegenover gemiddeld 11,0% in de EU.11 De landen met de grootste investeringen in de bouw als aandeel van het BNP waren Ierland (21,2%) en Spanje (17,8%); Nederland (11,6%) neemt binnen de EU de zesde plaats in. Zoals blijkt uit figuur 2, zijn de investeringen in de Italiaanse bouwsector vanaf het eind van de jaren ’90 fors toegenomen. De verdeling tussen investeringen in woningbouw en utiliteitsbouw is hierbij ongeveer gelijk (tabel 4). In de zuidelijke regio’s trekt de bouwsector het meest aan. De groei van de afgelopen jaren werd vooral veroorzaakt door de bouw van nieuwe woningen en publieke werken. Voor de jaren 2008-2010 is een lichte daling in de investeringen in nieuwbouwwoningen voorzien, tegenover een stijging in buitengewoon onderhoud van bestaande woningen, in utiliteitsbouw en in publieke werken. De groei van de investeringen in de hele bouwsector zal 10 11 Il Sole 24 Ore, 22 januari 2008. Hiermee wordt bedoeld de EU met 15 lidstaten; dwz vóór uitbreiding van 2004. 11 hierdoor licht groeien. Figuur 2: Investeringen in de Italiaanse bouwsector 1990-2006 Bron: ANCE op basis van gegevens ISTAT, juni 2007 Tabel 4: Investeringen in de Italiaanse bouwsector 2004 Segment 2005 2006 Investeringen in lopende prijzen (miljoen euro) en in procenten 72.011 76.980 24,7% 34.930 25,3% 37.132 26,3% 37.081 26,8% 39.848 1. Woningbouw: - waarvan nieuw - waarvan buitengewoon onderhoud 2. Utiliteitsbouw: - waarvan privé 67.701 32.757 34.944 - waarvan openbaar Totaal 29.231 22% 29.917 21,6% 30.511 21% 132.661 100% 138.330 100% 145.548 100% Procentuele verandering ten opzichte van vorig jaar (in waarde) 4,8% 2,2% 3,6% 4,5% 2,5% 3,0% 1. Woningbouw: - waarvan nieuw - waarvan buitengewoon onderhoud 2. Utiliteitsbouw: - waarvan privé - waarvan openbaar 64.960 35.729 27% 66.319 36.402 26,3% 68.568 38.057 25,5% 27,4% 26,1% 5,0% 2,0% 4,1% -1,8% -5,7% 3,5% -1,7% -1,9% -1,5% 0,4% 1,5% -1,0% Bron: ANCE op basis van gegevens ISTAT, juni 2007. Aanbestedingen publieke werken Het aantal aanbestedingen voor publieke werken bedroeg in 2006 29.770 (een daling van 7,6% ten opzichte van 2005) met een totale waarde van 26.125 miljoen euro. Verwacht wordt dat de investeringen in publieke werken weer iets zullen aantrekken de komende jaren, aangezien daar voor 2008-2009 in de Begroting (Finanziaria) 2008 geld voor is vrijgemaakt. De regio’s geven relatief de grootste opdrachten, de gemeenten de meeste (tabel 5). In het zuiden van het land vinden de meeste aanbestedingen plaats (tabel 6). 12 Tabel 5: Overheidsopdrachten voor publieke werken in Italië in 2006, verdeeld naar opdrachtgever Opdrachtgever Aantal Aantal Bedrag Bedrag Gemiddeld in % (miljoen in % bedrag euro) (miljoen euro) Nationale overheid 794 2,7% 898 3,4% 1,131 Lokale overheden: 22.616 15.229 - Regio’s 414 1,4% 2.812 10,8% 6,696 - Provincies 2.661 9,1% 2.560 9,8% 0,962 - Gemeenten 18.882 64,5% 9.544 36,5% 0,505 - Andere lokale overheden Non-profit overheidsinstellingen: 659 2.659 2,3% 314 3.446 1,2% 0,477 1,296 - Havenautoriteiten 99 0,3% 253 1% 2,557 - Icap (Bureau voor woningbouw) 692 2,4% 556 2,1% 0,804 - Asl-Usl (Gezondheidsdiensten) 607 2,1% 861 3,3% 1,419 - Universiteiten 284 1% 475 1,8% 1,674 - Ziekenhuizen 307 1% 654 2,5% 2,130 - Andere non-profit overheidsinstellingen 670 2,9% 647 2,5% 0,965 Overheidsinstellingen met winstoogmerk 457 1,6% 370 1,4% 0,809 Instellingen die lokale openbare diensten verrichten (gemeentelijk) Bedrijven met overheidsdeelname: 1.120 3,8% 1.510 5,6% 1,349 - Spoorwegen 266 0,9% 1.559 6% 6,012 - ANAS (onderhoud en beheer wegen) 482 1,6% 1.070 4,1% 2,221 - Concessiehouders snelwegen 267 0,9% 774 3% 2,900 - Andere bedrijven met overheidsdeelname 172 0,6% 116 0,4% 0,673 Concessiehouders van overheidsinstellingen 83 0,3% 295 1,1% 3,560 Andere instellingen 361 1,2% 817 3,1% 2,264 Totaal 29.277 100% 26.126 100% 0,892 1.187 0,673 3.559 2,999 Bron: ANCE (gebaseerd op data van Infoplus) juni 2007 Tabel 6: Overheidsopdrachten voor publieke werken in Italië in 2006, per geografisch gebied. Gebied Aantal Aantal in % Bedrag Bedrag in % (miljoen euro) Noordoosten 3.511 12% 6.270 24% Noordwesten 6.979 23,8% 5.862 22,4% Midden 4.180 14,3% 4.575 17,5% Zuid en eilanden 14.391 49,2% 8.992 34,4% 0,7% 427 1,6% 100% 26.126 100% Niet onder te verdelen 216 naar gebied Totaal 29.277 Bron: ANCE (gebaseerd op data van Infoplus) juni 2007. Bij de bouw van publieke werken neemt het belang van Publiek Private Samenwerking (in het Italiaans PPP: Partenariato Pubblico Privato) steeds meer toe. De laatste jaren neemt vooral 13 Project Financing een hoge vlucht, waarbij een openbaar werk deels of geheel door marktpartijen wordt gefinancierd. Project Financing kan een positieve invloed hebben op de tijdsduur van het project. In 2006 werd 20,6% van alle openbare werken in Italië via een dergelijke constructie gefinancierd, tegen 13,9% in 2003.12 Het geplande nieuwe congrescentrum in Rome (ontworpen door Massimiliano Fuksas) wordt bijvoorbeeld betaald door een groep banken, evenals het eerder aangehaalde nieuwe ziekenhuis van Mestre (het eerste ziekenhuis in Italië waarbij Project Financing wordt toegepast). Het belang van Project Financing neemt overigens in heel Europa toe: de Europese Commissie achtte het onderwerp van genoeg gewicht om er in 2004 een Groenboek aan te wijden. Infrastructurele werken De afgelopen jaren is er in toenemende mate aandacht voor verbetering van de Italiaanse infrastructuur, die is achtergebleven door onvoldoende investeringen in de jaren ’80 en ‘90. In 2001 is met het oog hierop een speciale wet geïntroduceerd, de ‘Legge Obiettivo’. Deze wet versoepelt de procedures voor bepaalde prioritaire infrastructurele projecten en introduceert het principe van de ‘General Contractor’. Voorheen werden projecten vaak in kleinere delen aanbesteed; nu heeft de General Contractor de eindverantwoordelijkheid voor het project als geheel en besteedt hij kleinere delen uit aan de subcontractors. De laatste aanpassing van de lijst met prioritaire projecten heeft plaatsgevonden in 2007; de lijst bevat nu 50 projecten. Belangrijke investeringen betreffen de aanleg van Hoge Snelheidslijnen en metrolijnen in de grote steden (tabel 7). Hiermee verbonden is het ontwerp van nieuwe (met name HSL-) stations. RFI (Rete Ferroviaria Italiana, verantwoordelijk voor het beheer en de ontwikkeling van het spoorwegnet) heeft de afgelopen jaren voor 4 grote stations met hogesnelheidslijnen aanbestedingen voor architectuurdiensten uitgeschreven. Het gaat om de stations Rome Tiburtina (Paolo Desideri; voltooiing eind 2009), Turijn Porta Susa (AREP; voltooiing eind 2009), Florence Belfiore (Norman Foster en Ove Arup; voltooiing eind 2010) en Napels Afragola (Zaha Hadid; voltooiing begin 2009). Ook Bologna krijgt een nieuw centraal station. In de tweede helft van 2008 wordt bekendgemaakt wie de aanbesteding voor de architectendienst wint. Naar het project dingen ook twee Nederlandse architectenbureaus mee (zie tabel 3). Aangezien Italiaanse havens toenemende concurrentie ondervinden van havens in omliggende landen in het Middellandse zeegebied, heeft de regering Prodi in 2007 een bedrag van 100 miljoen euro extra vrijgemaakt voor de ontwikkeling van de havens Gioia Tauro (Calabrië), Cagliari (Sardinië) en Taranto (Apulië). Voor de andere havens wordt aangestuurd op toenemende financiële onafhankelijkheid, waardoor zij meer dan in het verleden aangewezen zullen zijn op andere vormen van financiering (zoals Project Financing). Er is een stijgende interesse voor zogenaamde ‘waterfront’ projecten die stad en haven beter moeten integreren, waarvoor uiteraard architectuurontwerpen nodig zijn. Een voorbeeld is het Waterfront Genua (masterplan uit 2004 door Renzo Piano). In de havens Savona, Civitavecchia en Salerno hebben minder ingrijpende projecten van internationale architecten plaatsgevonden. Ook Napels is bezig met de herziening van het waterfront. Het marktrapport Haveninfrastructuur en waterbouw Italië (2007) bevat uitgebreide informatie over de Italiaanse havensector en kan gratis worden aangevraagd bij de Afdeling Economie & Handel van de Nederlandse Ambassade Rome (e-mail: [email protected]). Tot slot vinden er werkzaamheden plaats aan een aantal kleinere Italiaanse luchthavens. De luchthaven van Florence wordt verbouwd (prijsvraag in januari 2008 gewonnen door Pascall + Watson Architects Limited en Ausglobe Formula Spa); de vliegvelden Lamezia Terme (prijsvraag architectendienst aangekondigd) en Perugia (Gae Aulenti Architetti Associati; voltooiing in 2008) worden beiden uitgebreid. Zowel Lampedusa als Pantelleria krijgt een nieuwe luchthaven (bouw in 2008-2009). 12 Osservatorio ANCE juni 2007, p. 161 e.v. 14 Tabel 7: De 10 grootste infrastructurele investeringen uit het prioriteitenplan van 2007 Project 1 Hogesnelheidslijn Milaan-Venetië-Triëste 2 Spoorlijn Verona-Fortezza (Brenner) 3 Hogesnelheidslijn Napels-Bari 4 Snelweg langs Ionische Zee 5 Autosnelweg Salerno – Reggio Calabria 6 Spoorlijn Rome – Pescara 7 Spoorlijn Genua – Ventimiglia 8 ‘Pedemontana’, snelweg Lombardije 9 Rome – Metrolijn C 10 Turijn – Metro Bron: Nederlandse Ambassade Rome, Afdeling Economie & Handel. Bedrag in miljoen euro 7.147 2.583 2.153 1.943 1.275 1.098 920 415 350 287 Duurzaam bouwen De laatste jaren staat duurzaam bouwen in toenemende mate in de belangstelling. In Italië ligt de nadruk daarbij met name op het bouwen van huizen die weinig energie verbruiken en daarin zoveel mogelijk zelfvoorzienend zijn. Een voorbeeld van een woningbouwproject met dat soort duurzame huizen is het complex Sesto Ricasoli (Florence) van Gruppo Margheri. Het Italiaanse ministerie van Milieu tracht het gebruik van zonnepanelen door bedrijven en particulieren te stimuleren door projecten als ‘conto energia’ waarbij van overheidswege financiële voordelen worden gecreëerd. Ook in de Begroting (Finanziaria) 2008 is geld vrijgemaakt voor energiebesparende maatregelen in woningen. Er is minder oog voor bouwen met duurzaam verantwoorde materialen, die het milieu minder belasten of minder energie kosten om te verkrijgen. Momenteel is men in Italië nog in afwachting van concrete criteria ter implementatie van Richtlijn 2002/91/EG betreffende duurzaam bouwen. Verschillende regio’s en gemeenten hebben, hierop anticiperend, alvast regelgeving in het leven geroepen. Een nadeel daarvan kan zijn, dat er verschillen ontstaan tussen de regio’s bij gebrek aan uniforme nationale criteria. Milieubeleid wordt in Italië in hoge mate op regionaal en gemeentelijk niveau inhoud gegeven. 15 4. De Italiaanse overheid Italië is onderverdeeld in 20 regio’s. Deze regio’s hebben een vrij grote mate van wetgevende en financiële autonomie en zijn op hun beurt onderverdeeld in provincies (110 in totaal), welke weer zijn onderverdeeld in gemeenten (8.103 in totaal). Vergeleken met Nederland is er dus één bestuurlijk niveau meer. De provincies hebben voornamelijk administratieve taken. Vanwege de hoge overheidsuitgaven is de laatste jaren een discussie gaande over de bestuurlijke en vertegenwoordigende noodzaak van de provinciale overheden. 4.1. Aanbestedingen Indien de opdracht door een overheidsorgaan, bijvoorbeeld een lokale overheid, wordt gegeven volgt eerst een haalbaarheidsonderzoek. Vervolgens worden het voorlopig en definitief ontwerp dikwijls samen aanbesteed (aan een architect). De realisatie wordt veelal separaat aanbesteed (aan een bouwer of projectontwikkelaar). Op Europees niveau is een tweetal richtlijnen uitgevaardigd die ervoor moeten zorgen dat overheidsaanbestedingen op een dergelijke manier worden vergeven, dat eerlijke mededinging op de Europese markt gewaarborgd is.13 De Richtlijnen verplichten nationale en lokale overheden bepaalde procedures te volgen indien drempelbedragen worden overschreden.14 De richtlijnen zijn gebaseerd op de volgende beginselen, die worden uitgewerkt in procedurele bepalingen: • • • Openbaarheid - elk bedrijf moet op de hoogte kunnen zijn van de te vergeven opdrachten Doorzichtigheid - de procedures en regels moeten vooraf duidelijk zijn Non-discriminatie - er moeten objectieve selectiecriteria worden toegepast Europese aanbestedingen dienen gepubliceerd te worden in de Tenders Electronic Daily, een supplement op het publicatieblad van de Europese Unie. De aankondiging van de opdracht vindt plaats in alle officiële talen van de Unie. De opdracht zelf hoeft echter maar in één taal te worden gepubliceerd. In de TED kan gezocht worden op land, maar ook op bedrijfssector en op CPV code.15 In de Italiaanse wetgeving ter implementatie van de Richtlijn wordt bovendien bepaald dat de aanbesteding dient te worden geplaatst in de Gazzetta Ufficiale (Staatscourant), op de websites van het ministerie van Infrastructuur en van het regionale Observatorium voor publieke werken en in tenminste twee nationale en twee lokale dagbladen.16 Voor publieke werken die onder de communautaire drempelbedragen vallen, gelden de supranationale publicatienormen niet.17 In Italië bestaan ook gespecialiseerde agentschappen die informatie geven over nieuwe aanbestedingen. In praktijk geven de aanbestedingsrichtlijnen en de Italiaanse wetgeving ter implementatie daarvan slechts beperkte garanties. De aanbestedende dienst heeft grote vrijheid in haar keuze. De werkelijke redenen waarom een bepaalde architect of bouwer een aanbesteding wint zijn vaak moeilijk te achterhalen. De situatie lijkt met de komst van de Europese aanbestedingsrichtlijnen eerder te zijn verergerd ten opzichte van de eerder aangehaalde aanbestedingswet uit 1994 (2.3.), aangezien de juryleden van prijsvragen voorheen professionele architecten waren terwijl zij nu 13 Richtlijn 2004/17 EG (nutssectoren) en Richtlijn 2004/18 EG (leveringen, diensten en werken). In Italië zijn de richtlijnen geïmplementeerd middels wetgevend decreet (Decreto legislativo) van 12 april 2006, nummer 163, “Codice dei contratti pubblici relativi a lavori, servizi e forniture in attuazione delle direttive 2004/17/CE e 2004/18/CE”. 14 Met ingang van 1 januari 2008 €206.000 voor diensten en €5.150.000 voor werken. 15 De CPV codes voor architectuur en bouw zijn respectievelijk 74220000 (dienstverlening voor architectuur en dergelijke) en 45000000 (bouwwerkzaamheden). 16 Art. 66 lid 7, wetgevend decreet (Decreto legislativo) van 12 april 2006, nummer 163. 17 Art. 122, wetgevend decreet (Decreto legislativo) van 12 april 2006, nummer 163. 16 wordt gevormd binnen de aanbestedende dienst, hetgeen leidt tot een meer economisch en politiek getint oordeel. Met name in Zuid-Italië heeft de mafia nog steeds een belangrijke invloed op de bouwsector. Overheidsaanbestedingen voor bouwprojecten worden daar nog zelden op een openbare, doorzichtige en non-discriminatoire manier vergeven. Wel wordt de laatste jaren door de Italiaanse overheid steeds meer aandacht besteed aan het transparanter maken van overheidsaanbestedingen voor bouwprojecten. Voor publieke opdrachten moeten architecten zich in Italië bij de orde inschrijven als architect (Ordine degli Architetti). Iedere opdracht kent zijn eigen inschrijving. Dit heeft voor de Nederlandse architect wel als voordeel dat de Nederlandse aansprakelijkheidsverzekering blijft gelden. Uit interviews met respondenten blijkt dat in Italië de taalbarrières door de aanbestedende diensten vaak hoger worden gelegd dan in andere landen. Zo dienen presentaties van ontwerpen in de regel uitsluitend in het Italiaans plaats te vinden, ook als het een prijsvraag betreft waarvoor internationale architectenbureaus zijn uitgenodigd. Een ander probleem op de Italiaanse markt dat te maken heeft met overheidsaanbestedingen, is het hoge aantal procedures dat tegen de opdracht of tegen de uitkomst van de competitie wordt aangespannen door concurrenten. Aangezien bij het Tribunale Amministrativo Regionale (regionale bestuursrechtelijke rechtbank) om opschorting van de uitvoering kan worden verzocht tot de uitspraak bekend is, kan dit leiden tot grote schadeposten (en frustraties) bij architect en bouwer. Nederlandse architecten dienen hiermee rekening te houden en ruime aandacht te besteden aan de samenwerking met lokale partners en actieve representatie bij de opdrachtgevers (zie 5.2). 4.2. Ruimtelijke ordening Er is de afgelopen jaren een toenemende belangstelling voor stedenbouwkunde en ruimtelijke ordening (“pianificazione urbanistica/territoriale”) waar te nemen in Italië. In vergelijking met Nederland bevinden deze terreinen zich echter nog in een pril stadium van ontwikkeling. De inbreng van de burger is bijvoorbeeld in veel gevallen minimaal. De Italiaanse kaderwet voor de ruimtelijke ordening stamt uit 1942 (Legge Urbanistica Nazionale).18 Het Italiaanse systeem voorziet in gemeentelijke bestemmingsplannen (Piano Regolatore Comunale). Daarbij kan een onderscheid worden gemaakt tussen algemene bestemmingsplannen (Piano Regolatore Generale - PRG) en specifieke bestemmingsplannen (Piano Regolatore Particolareggiato - PRP), die een meer concrete uitwerking vormen van de algemene plannen. Ook kunnen er voor speciale onderwerpen of terreinen aparte bestemmingsplannen worden opgesteld, zoals voor het landschap (Piano Regolatore Paesaggistico; opgesteld door de regio) en voor havengebieden (Piano Regolatore Portuale; opgesteld door de havenautoriteiten en goedgekeurd door de regio). • • 18 In een algemeen gemeentelijk bestemmingsplan (PRG) worden de grote lijnen van het gebied uiteengezet. Het bevat bijvoorbeeld de belangrijke spoor-, weg- en waterwegen. Ook wordt aangegeven welke gebieden er bedoeld zijn voor stadsuitbreiding, openbare ruimte en openbare gebouwen. De specifieke gemeentelijk bestemmingsplannen (PRP) maken deel uit van de algemene bestemmingsplannen. Het wegennetwerk wordt hierin gedetailleerd beschreven. Bovendien wordt aangegeven welke gebieden bebouwd mogen worden en met wat voor type gebouw (woningen, kantoren, etc.). Deze gebieden worden vervolgens onderverdeeld in kavels (lotti). Aangepast bij wet van 6 augustus 1967, nummer 165. Momenteel wordt er gewerkt aan een nieuwe Legge Urbanistica, die door de grondwetswijziging van 2001 noodzakelijk is geworden. 17 Grotere gemeenten hebben een speciaal “Ufficio del Piano Regolatore” waar het bestemmingsplan wordt gemaakt. Kleinere gemeenten hebben beperkte expertise en zijn vaak niet in staat een goed bestemmingsplan te maken. In de zuidelijke regio’s is er in praktijk zelfs meestal geen PRG, maar alleen een bouwregelement (Regolamento d’Edilizia). De situatie is wel aanzienlijk verbeterd: 20 jaar geleden hadden de meeste steden geen bestemmingsplan. Nadat het PRG is opgesteld dient het door de regio te worden goedgekeurd en te worden vervat in een regionale wet. Het PRG is geldig tot een nieuw bestemmingplan wordt vastgesteld. Het maken en goedkeuren van een algemeen bestemmingsplan duurt vaak jaren. Ter illustratie: het nieuwe PRG voor de stad Rome wordt verwacht in 2008; het oude bestemmingsplan dateert uit 1962 en kostte destijds 8 jaar om te maken. De ‘assessore all’urbanistica’ (wethouder voor stedenbouw) houdt toezicht op naleving van de bestemmingsplannen. 4.3. Bescherming van cultureel erfgoed De bescherming van het cultureel erfgoed en het landschap behoort tot de taken van de nationale overheid. In theorie ligt de eindverantwoordelijkheid voor de bescherming van het landschap bij de ministeries van Cultuur en Milieu. Deze verantwoordelijkheid heeft zich in de praktijk echter nog niet uitgekristalliseerd. Het zijn momenteel de regio’s die uitvoerende regelgeving vaststellen (door de al eerder genoemde Piani Regolatori Paesaggistici). Het gaat hierbij alleen om gebieden waarvan het landschap speciale bescherming behoeft (zoals natuurgebieden) en dus niet om al het landschap. Van groter belang voor bouwprojecten zijn de zogenaamde ‘Soprintendenze.’ Zij vallen direct onder het ministerie van Cultuur en zijn ingesteld om cultureel erfgoed te beschermen en te monitoren. Het zijn gedecentraliseerde organen die zowel gebiedsgebonden als objectgebonden opereren. Zij kunnen bouwprojecten stopzetten als er gevaar dreigt voor het cultureel erfgoed. Aangezien Italië nu eenmaal veel cultureel erfgoed heeft, is dit voor de bouwer en de architect een reëel gevaar. Met name in steden als Rome worden bijna gegarandeerd archeologische resten gevonden. Het is dan aan de ‘Soprintendente’ om te bepalen of de vondsten de moeite waard zijn om te onderzoeken. Dit kan leiden tot uitstel (en soms zelfs afstel) van een project. 4.4. Promotie van hedendaagse architectuur Als het gaat om de promotie van hedendaagse architectuur, dient allereerst de architectuurbiënnale in Venetië te worden genoemd. Dit is één van de belangrijkste Europese evenementen op het gebied van internationale architectuur. De directeur van de 11e Biënnale (september 2007-november 2008) is voormalig NAi directeur Aaron Betsky. Ook het Italiaanse ministerie van Cultuur is in dit kader noemenswaardig. Het DARC (Direzione Generale per l’architettura e l’arte contemporanee) organiseert lezingen, boekpresentaties en exposities19 die tot doel hebben de Italiaanse (en in mindere mate internationale) hedendaagse kunst en architectuur onder de aandacht te brengen. Ook verzorgt het DARC wetenschappelijke uitgaven. Het neemt bovendien concrete initiatieven om de kwaliteit van het bouwen te stimuleren. Een voorbeeld daarvan is ‘Qualità Italia’,20 bedoeld om architectuur in de zuidelijke regio’s een impuls te geven. Het plaatselijk bestuur ontvangt onder bepaalde voorwaarden financiële en technische ondersteuning van de staat bij het plaatsen van een aanbesteding voor een architectendienst. 19 Een expositie die door het DARC en de Nederlandse Ambassade in Rome is geïnitieerd is ‘Holland-Italy’ in het MAXXI museum in Rome (18 mei tot 1 juli 2007), waarbij het werk van 5 Nederlandse en 5 Italiaanse architecten centraal stond. www.darc.beniculturali.it/MAXXI/H_I/index.htm 20 www.sensicontemporanei.it/qi 18 Ook het ministerie van Infrastructuur (Ministero delle Infrastrutture) is in dit kader van belang. Het departement dat zich bezighoudt met publieke werken (Dipartimento per le infrastratture stradali, l’edilizia e la regolazione dei lavori pubblici) is verantwoordelijk voor bouw en onderhoud van overheidsgebouwen die worden beheerd door de nationale overheid (zoals gevangenissen en brandweerkazernes) en stelt de aanbestedingsprocedures voor openbare werken vast, maar speelt ook een rol op het gebied van woningbouw. De directie tracht kwaliteitswoningbouw te stimuleren door onderzoek en financiering. Net als het DARC probeert het bovendien lokale overheden te stimuleren architecten te betrekken bij woningbouwprojecten, bijvoorbeeld door de promotie van Europan, een Europese prijsvraag waarvoor lokale overheden terreinen kunnen indienen.21 Op regionaal en gemeentelijk niveau worden ook initiatieven ondernomen ter stimulering van de architectuur. Meestal is dat in de vorm van het uitschrijven van prijsvragen en door zelf op te treden als opdrachtgever voor projecten om op die manier kwaliteitsbouw te stimuleren. De regio Sardinië is momenteel een voorloper op dit gebied. Ook de burgemeester van Rome, Walter Veltroni, maakt zich sterk voor hedendaagse architectuur in de stad. Maar zelfs als er een politieke wil is om prioriteit te geven aan verantwoorde architectuur, dan nog zijn er vele obstakels binnen de lokale overheden die overwonnen moeten worden (zie 3.1.). Financiële ondersteuning voor jonge architecten in andere vorm dan een prijsvraag is eerder uitzondering dan regel. Een voorbeeld is ondersteuning van nieuwe creatieve bedrijven, onder meer in de sector architectuur, door de provincie Milaan.22 21 22 www.europan-italia.com www.provincia.milano.it 19 5. SWOT analyse en aanbevelingen 5.1. SWOT analyse Strenghts • Nederlandse architectuur is sterk ‘merk’. • Architecten hebben hoog niveau; kundigheid op groot aantal terreinen.*. • Bureaus hebben internationale ervaring. • Nederlanders spreken hun talen goed en passen zich snel aan vreemde cultuur aan. • Groeiend aantal projecten van Nederlandse architecten in Italië. Weaknesses • Relatief kleine groep bureaus is internationaal actief (10-15%), maar aandeel wel groeiend. • Onvoldoende kennis bijzonderheden van de Italiaanse markt. • Bescheiden positie Nederlandse architecten op Italiaanse markt. • Architecten hebben onvoldoende lokaal netwerk en geen vestigingen in Italië. Opportunities Threats • Italië heeft een positief beeld van • Verzet tegen hedendaagse Nederlandse architectuur architectuur in de stadscentra en onverschilligheid ten opzichte van • Aandacht voor kwaliteitsbouw bij kwalitatieve woningbouw in prestigeprojecten. e buitenwijken. • Voor herstructurering van 19 • Investeringen in de bouwsector lager eeuwse beurs- en dan EU gemiddelde; lichte daling groei industrieterreinen is onder meer nieuwbouwwoningen. architectuur-historische • Veel concurrentie uit binnen- en stedenbouwkundige expertise buitenland, niet alleen van architecten nodig. maar ook van ‘geometri’ en ingenieurs. • Toenemende belangstelling voor • Intransparante architectuur bij realisatie van aanbestedingsprocedures (met name spoorwegstations, ziekenhuizen en in het zuiden). winkelcentra. • Gecompliceerde regelgeving en • Stijgende investeringen verwacht bureaucratische procedures, waardoor voor publieke werken en een lang tijdsbestek zit tussen utiliteitsbouw; kansen op het ontwerpfase en gunning. gebied van infrastructurele werken, • Beheersing van het Italiaans vaak met name wat betreft oude onontbeerlijk. beurscomplexen, stations, vliegvelden, havenprojecten. • Toenemende aandacht duurzaam bouwen. * Het betreft hier o.a.: complexe binnenstedelijke projecten, bouwen in hoge dichtheden, woningbouw, herstructurering van wijken, relatie van bouw en landschap, infrastructurele kunstwerken (viaducten, bruggen, stationshallen, vliegvelden, dammen), watergerelateerde projecten 5.2. Aanbevelingen De Nederlandse architectuur heeft een goede naam in Italië. Ondanks een licht groeiend aantal projecten van Nederlandse architecten, is de feitelijke presentie beperkt. Gezien de ontwikkelingen op de Italiaanse markt zijn er kansen met name op het gebied van stedebouw, ziekenhuizen en winkelcentra en infrastructurelwe werken als stations, vliegvelden en havens. 20 Architecten die de Italiaanse markt op willen doen er goed aan zich te laten bijstaan door Italiaanse partners. Dit is met name van belang vanwege de ondoorzichtige procedures en Italiaanse cultuur. Een Italiaanse partner kan voorkomen dat alleen om taalkundige redenen een project verloren gaat. Voor Nederlandse architecten die willen opereren op de Italiaanse markt, zijn zowel lokale contacten als actieve representatie van groot belang. Een vestiging of vooruitgeschoven post in Italië met medewerkers die kennis hebben van de lokale marktsituatie helpt uiteraard enorm, maar vergt wel de nodige investeringen. Ook het werven van Italiaans personeel in Nederland kan effectief zijn. Persoonlijk charisma en aanwezigheid van de architect bij belangrijke besprekingen worden in Italië in ieder geval zeer gewaardeerd. Werken met lokale partners is in veel gevallen onontbeerlijk in verband met: • • • De Italiaanse wet- en regelgeving (complex en tegenstrijdig); De Italiaanse taal. In Italië spreekt men lang niet overal Engels. Presentaties van ontwerpen dienen vaak in het Italiaans te worden gegeven; Contacten met overheden en (andere) opdrachtgevers. In Italië werkt men graag met bedrijven waar al eerder zaken mee zijn gedaan. Voor het verkrijgen van overheidsopdrachten is het bovendien van belang om tijdig (dus ook in het voortraject op de aanbesteding) op informele wijze te trachten invloed uit te oefenen. Bij het kiezen van een lokale partner is het niet alleen van belang dat de partner Italiaans is; ook bekendheid met de situatie in de regio in kwestie is een pre. De partner hoeft uiteraard niet een grote artistieke rol te vervullen, zijn functie is meer die van een gids. Als geen architectenbureau met voldoende continuïteit gevonden kan worden, zou men ook kunnen denken aan een ingenieursbureau. Indien het gaat om wettelijk complexe procedures kan het ook geen kwaad om een juridisch adviseur in te schakelen. Tot slot kan het van belang zijn in contact te komen met internationale vastgoedontwikkelaars die al langer op de Italiaanse markt actief zijn. Het organiseren van een handelsmissie naar Italië voor internationaal opererende Nederlandse architecten en bouwbedrijven (m.n. gespecialiseerd in duurzaam bouwen en duurzame bouwproducten) is een interessant instrument voor verdere oriëntatie op de Italiaanse markt en voor het leggen van initiële contacten. Zo’n missie kan onder andere bestaan uit matchmaking bijeenkomsten met potentiële opdrachtgevers (zoals lokale overheden, aanbestedende partijen op infrastructureel gebied, projectontwikkelaars) en met potentiële lokale partners als bouwbedrijven, belangrijke architectenbureaus en ingenieursbureaus. Onderdeel van zo’n missie kan ook de Nederlandse deelnemers op informele wijze in contact brengen met Nederlandse bedrijven die al langer in Italië actief zijn en kennis hebben van de bijzonderheden van de markt. Zo is er een aantal Nederlandse vastgoedondernemingen actief waarmee contact kan worden gelegd (ING Real Estate, Corio, Multi Vastgoed, etc.). Verder kan gedacht worden aan bezoeken van enkele grote bouwprojecten en relevante Italiaanse brancheorganisaties zoals ANCE (bouwsector) en OICE (ingenieursbureaus). Op zo’n missie is het interessant om in ieder geval zowel Rome als Milaan aan te doen. De EVD, het agentschap voor internationaal ondernemen en samenwerken van het Ministerie van Economische Zaken, beschikt over een instrumentarium voor projectmatige en financiële ondersteuning van activiteiten van Nederlandse bedrijven in het buitenland. De voorgestelde handelsmissie zou onder het Programma Collectieve Promotionele Activiteiten (CPA) van de EVD kunnen worden gebracht. Dit programma bevordert het organiseren van uitgaande handelsmissies, collectieve beursinzendingen en andere op het buitenland gerichte collectieve promotionele activiteiten voor Nederlandse bedrijven. Projectvoorstellen kunnen in twee tenderrondes per jaar worden ingediend door bedrijven en organisaties via een EUaanbestedingsprocedure. Zowel de kwaliteit en de prijs/prestatieverhouding van het projectvoorstel, als de kennis en ervaring van de indiener worden meegenomen bij het besluit 21 welke projecten worden goedgekeurd. Circa 60 procent van de projecten zal worden gehonoreerd in een beperkt aantal sectoren, waarvan ook de creatieve industrie deel uitmaakt. Voor meer informatie zie de link: http://www.evd.nl/home/financiering_projecten/financiering/programma_cpa.asp?land=cpa Een andere programma van de EVD is het Programma Starters op Buitenlandse markten (PSB). Dit is een subsidieregeling die tot doel heeft MKB-bedrijven met weinig exportervaring te ondersteunen. Voor meer informatie zie de link: http://www.evd.nl/home/financiering_projecten/financiering/programma_psb.asp?land=psb Verder biedt de Afdeling Economie en Handel van de Nederlandse Ambassade in Rome ondersteuning aan Nederlandse bedrijven bij hun activiteiten in Italië, in contacten met de Italiaanse overheid en in contacten met overheidsgerelateerde sectoren. Voor een beschrijving van de activiteiten en algemene informatie over de Italiaanse economie en sectoren zie de link http://italie.nlambassade.org/economie_en_handel Voor meer informatie over de Italiaanse architectuurmarkt kan contact worden opgenomen met: • Chris Schoenmakers Senior Economic Advisor – Afdeling Economie & Handel, Nederlandse Ambassade Via Michele Mercati 8 - 00197 Rome Tel. +39 06 32286229 (direct); +39 06 32286001 (centrale); fax +39 06 32286249 E-mail : [email protected] www.olanda.it Bas Ernst Beleidsmedewerker – Afdeling Onderwijs & Culturele Zaken, Nederlandse Ambassade Via Michele Mercati 8 - 00197 Rome Tel. +39 06 32286225 (direct); +39 06 32286001 (centrale); fax +39 06 32286261 E-mail : [email protected] www.olanda.it In Milaan is het Nederlands Consulaat-Generaal gevestigd dat de Nederlandse handel en cultuur bevordert in vooral Noord-Italië. Het Consulaat-Generaal werkt hierbij nauw samen met de Ambassade in Rome. Voor de contactgegevens zie www.olanda.it 22 6. Bronvermelding Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van diverse bronnen. De belangrijkste daarvan zijn publicaties en interviews. Ook is gebruikt gemaakt van informatie uit verschillende dagbladen, vakbladen en van een groot aantal websites (te vinden in de bijlagen). Tot slot zijn gegevens gebruikt uit eerder onderzoek van de Nederlandse Ambassade Rome en van het ISTAT en het CBS. Publicaties • • • • • • • • • • • • • Holland-Italy: 10 works of architecture. Catalogo della mostra a cura di Gabriele Mastrigli, Electa 2007. Il mercato delle costruzioni 2006. Lo scenario di medio periodo 2005-2010, CRESME november 2005. Osservatorio Congiunturale sull’industria delle costruzioni, ANCE juni 2007. Progettare e realizzare infrastrutture in Italia: le proposte per uniformarsi alle procedure più efficaci dei paesi industrializzati, OICE 23 oktober 2007. Boschma, Ron, e.a. Creatieve klasse en regionaal economische groei (2005). (Beschikbaar via http://www.nicis.nl/kenniscentrum/binaries/stedelijkeeconomie/bulk/Onderzoek/onderzoek_ universiteit_utrecht.pdf) Braaksma, R.M. e.a.. Creatieve bedrijvigheid in Nederland: structuur, ontwikkeling en innovatie (2005). Cappetta, Rossella e.a., Le specificità della classe creativa a Milano (2005). Florida, Richard, The rise of the creative class, New York, 2002. Florida, Richard and Tinagli, Irene. Europe in the Creative Age. 2004. Beschikbaar via http://www.gmit.ie/research/report_europe_in_the_creative_age.pdf. Link2Italy (in opdracht van de EVD en i.s.m. Nederlandse Ambassade in Rome), Haveninfrastructuur en waterbouw Italië (2007). Lootsma, Bart. Superdutch. De tweede moderniteit van de Nederlandse architectuur. Uitgeverij SUN, Nijmegen 2000. Ministeries van Economische Zaken en Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Brief cultuur en economie: Ons creatieve vermogen (2005). Schoenmakers, Chris, Afdeling Economie & Handel – Nederlandse Ambassade in Rome, marktrapporten ‘Italiaanse spoorwegmarkt’ (2007), ‘Grote stations’ (2007), ‘Italiaanse luchthavens’ (2005). Interviews Organisatie Nederlandse architectuur Fanny Smelik Nederlands Architectuur Instituut Kees van der Hoeven Betsy Visser Kenniscentrum Nederlandse Architecten Praktijk Bond Nederlandse Architecten Hans Ibelings Nederlandse architectenbureaus Cor Kruter en Herman Hertzberger Mauro Parravicini Robert Schütte A10 Walter van Dijk NL Architects HH Architects and Urban Designers Office for Metropolitan Architecture West 8 23 Maurice Nio Denise Houx Nuno Almeida Nathalie de Vries Nio Architecten Studio Jo Coenen Milaan UN Studio (Van Berkel en Bos) MVRDV Italiaanse architectuur Michele Bonino Marco Brizzi Architectuurcriticus Architecture mediator, Università di Firenze Maristella Casciato Università di Bologna Michele Costanzo Università La Sapienza Roma Ivano Ferraro Architect Michele Furnari Università Roma 3 Gabriele Mastrigli Oscar Pirico Pier Luigi Sacco Amedeo Sciattarella Aanbestedingsrecht Jurriën Brombacher Architectuurcriticus, Università di Camerino Architect Hoogleraar economie en Cultuur (IUAV) Ordine degli architetti Paolo Pontecorvi Studio legale Pontecorvi, Mannaerts & Triboldi Ann-Marie Kuhler Procesverloop en overheidsbeleid Jaap Joldersma Cynthia Fico Europa Decentraal; kenniscentrum decentrale overheden Anna Bimbo ANCE (hoofd Osservatorio sull’industria delle costruzioni) Gemeente Utrecht, Bureau Aanbestedingen ING Real Estate Ministero delle Infrastrutture e del trasporto / architetto 24 Bijlagen bij hoofdstuk 1: Architectuur en creatieve industrie 1.I. De creatieve industrie (Cursief: Niet behorend tot de creatieve bedrijfstakken) Creatie Materiële productie Distributie en detailhandel • Beeldende kunst en fotografie • Beeldende kunst en fotografie • Podiumkunsten: muziek, dans, theater • Productie van podiumkunsten: muziek, dans, theater • Reproductie en uitgeverij van CD’s en DVD’s • Recreatiecentra, evenementenhallen • Musea en expositieruimtes, tentoonstellingen, kunstveiling, kunstuitleen, galeries • Schouwburgen en concertgebouwen, evenementenhallen • CD- en DVD-winkels • Recreatiecentra, culturele evenementen, evenementenhallen Kunsten • Recreatiecentra, organisatie van culturele evenementen Media en entertainment • Film: Scenario, Scriptwriting en andere pre-productie. • Filmproductie, incl. ondersteunende activiteiten • Filmdistributie, bioscopen, filmtheaters, videotheken • Idem bij radio- en televisie • Productie van radio- en televisieprogramma’s • Omroeporganisaties • Schrijven: romans, poëzie, non-fictie • Uitgeverij en boekdrukkerij • Openbare bibliotheken, boekhandels • Journalistiek • Uitgeverij en drukkerij dagbladen • Openbare bibliotheken, winkels in boeken, tijdschriften en kranten • Creatieve ICT: games, nieuwe media • Vervaardiging van meubels, kleding, brilmonturen, auto’s, enzovoorts, enzovoorts... • Creatieve ICT: games, nieuwe media • Handel in kleding, brillen, meubels, auto’s,etc. • Handel in computers en software • Architectuur, stedenbouwkundig ontwerp,landschapsarchitectuur • Algemene burgerlijke en utiliteitsbouw, projectontwikkeling Creatieve zakelijke Dienstverlening • Industriële vormgeving, modeontwerp, grafisch ontwerp • Reclame • Projectontwikkeling, handel in onroerend goed • Overige reclamediensten • Drukkerijen Bron: Ons creatieve vermogen: Brief cultuur en economie De werkgelegenheid in de creatieve sector is in de jaren 1996-2004 sterk gegroeid (+25%; van 190.000 banen in 1996 naar 238.000 banen in 2004). Het aandeel in de totale werkgelegenheid bedraagt 3,2%. De Nederlandse creatieve bedrijvigheid realiseerde in 2004 een omzet van 51,8 miljard euro. 25 1.II. Relevante instellingen, evenementen en vakbladen Nederland Brancheorganisaties architecten o BNA (Bond Nederlandse Architecten) o BNSP (Beroepsvereniging Nederlandse Stedenbouwkundigen en Planologen) o NVTL (Nederlandse Vereniging voor Tuin- en Landschapsarchitectuur) o BNI (Bond Nederlandse Interieurontwerpers) Brancheorgansiaties ingenieurs o Kivi Niria (belangenorganisatie Nederlandse Ingenieurs) o Orde van Nederlandse Raadgevende Ingenieurs (brancheorganisatie van ingenieursen adviesbureaus) Brancheorganisaties bouw o Bouwend Nederland (Brancheorganisatie infraen bouwbedrijven) o MKBnet sector bouw o Stichting BouwGarant o Nederlandse Vereniging van Leveranciers van Bouwstoffen o NABU (Vereniging van Nederlandse aannemers met belangen in het buitenland) Internationale organisaties o ACE: Europese Raad van architecten o UIA: International Union of Architects o Website internationaal congres UIA 2008 Turijn Culturele instellingen o NAi (Nederlands Architectuur Instituut) o Arcam: Architectuurcentrum Amsterdam o AIR: Architectuur Instituut Rotterdam Ministeries o Ministerie van Economische Zaken o Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen o Atelier Rijksbouwmeester Fondsen o Stimuleringsfonds voor de Architectuur en Stedenbouw o Fonds Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst (Fonds BKVB) Profielen Nederlandse architecten o Architectenweb o Architectenkeuze o Archined o Architectuur.nl o Architectuur.org Prijzen o BNA kubus en BNA Jonge Architecten Prijsvraag o De Nederlandse Bouwprijzen (met sectorprijzen) o NAi prijs (tweejaarlijks) o Archiprix o Rietveldprijs 26 www.bna.nl www.bnsp.nl www.nvtl.nl www.bni.nl www.ingenieurs.net www.onri.nl www.bouwendnederland.nl www.mkbnet.nl/Industrie_en_Bouw www.bouwgarant.nl/ www.bouwgrondstoffen.com www.nabu.nl www.ace-cae.org www.uia-architectes.org/ www.uia2008torino.org/ www.nai.nl www.arcam.nl http://airfoundation.nl/ www.minez.nl www.minocw.nl www.rijksbouwmeester.nl/ www.archfonds.nl www.fondsbkvb.nl www.architectenwerk.nl www.architectenkeuze.nl www.archined.nl www.architectuur.nl www.architectuur.org www.bna.nl www.bouwbeurs.nl www.nai.nl www.archiprix.nl www.rietveldprijs.nl www.oap-prijs.nl o Omgevingsarchitectuurprijs OAP (openbare ruimte; tweejaarlijks) Jaarboeken o Jaarboek Architectuur in Nederland (editie 2006-2007) Evenementen en beurzen o Dag van de Architectuur (1 juli) o Architectuur Biënnale Rotterdam o Internationale Bouw Beurs Utrecht o Bouw RAI Amsterdam Vakbladen o A10 o Blauwe kamer o Bouwwereld o Dax o De architect Overheidsaanbestedingen o Aanbestedingskalender (Nederland) o Tenders Electronic Daily (Europa) Kenniscentra o Kenniscentrum Nederlandse Architectenpraktijk Architectuuropleidingen o Academie van Bouwkunst Amsterdam o Academie van Bouwkunst Arnhem o Academie van Bouwkunst Groningen o Academie van Bouwkunst Maastricht o Academie van Bouwkunst Rotterdam o Academie van Bouwkunst Tilburg o TU Delft Faculteit bouwkunde o TU Eindhoven Faculteit bouwkunde Postdoctorale opleidngen o Berlage instituut http://www.naipublishers.nl/architectu ur/jaarboek_0607_nl.html www.dvda.nl www.biennalerotterdam.nl www.bouwbeurs.nl www.bouwrai.nl www.a10.eu www.blauwekamer.nl www.bouwwereld.nl www.dax-magazine.nl www.dearchitect.nl www.aanbestedingskalender.nl http://ted.europa.eu/ www.architectenwerk.nl www.academievanbouwkunst.nl/ www.avb-arnhem.nl/ www.hanze.nl/ www.academievanbouwkunst.com/ www.avbr.nl/ www.fontys.nl/aas/ www.bk.tudelft.nl/ www.tue.nl/bwk www.berlage-institute.nl/ 27 Bijlagen bij hoofdstuk 2: De Italiaanse architectuur 2.I. Relevante instellingen Architectuur en ingenieurswezen OICE (Associazione delle organizazzioni di ingeneria, di architettura e di consulenza techno-economica - brancheorganisatie van ingenieurs-, architecten- en consultancybureaus) Ordine degli Architetti, Pianificatori, Paesaggisti e Conservatori (Italiaanse Orde van Architecten, georganiseerd per provincie) CNAPPC (Consiglio Nazionale di Architetti, Pianificatori, Paesaggisti e Conservatori) AIPI (Associazione Italiana Progettisti in architecttura di Interni - brancheorganisatie binnenhuisarchitectuur) Consiglio Nazionale di Ingegneri Assoingegneri InArSind (Sindacato degli Ingegneri ed Architetti Liberi Professionisti – georganiseerd per provincie) Assoarchitetti (Associazione Liberi Architetti) Federarchitetti (Sindacato Nazionale Architetti Liberi Professionisti) I.C.A.R. (Istituto di Cultura Architettonica) INARCH (Istituto Nazionale di Architettura) www.oice.it Tel: +39 06 80687248 Provincie Rome: www.architettiroma.it/ Tel: +39 06 97604560 Provincie Milaan: www.ordinearchitetti.mi.it/ Tel: +39 02 625341 www.architetturaitalia.it www.awn.it www.aipi.it Tel: + 39 02 58310243 www.tuttoingegnere.it/web/ITA/ Tel: +39 06 6976701 www.assoingegneri.it Tel: +39 065138851 Provincie Rome: xoomer.alice.it/inarsindroma/ Tel: +39 06 83396563 www.assoarchitetti.it Tel: +39 04 44235476 www.federarchitetti.it www.icar.archiworld.it/it/index.html Tel: + 39 06 6889901 www.inarch.it/ Tel: + 39 06 68802254 Stedenbouw Assurb (Associazione nazionale degli urbanisti www.urbanisti.it e pianificatori territoriali e ambientali) Tel: + 39 041958532 SIU (Società Italiana degli Urbanisti) INU (Istituto Nazionale di Urbanistica) www.planum.net/siu Tel: + 39 0223995482 www.inu.it Tel: + 39 06 68801190 2.II. Vakbladen, websites en evenementen Evenementen Triënnale Milaan www.triennale.it Biënnale Venetië www.labiennale.org Fuori Biennale www.fuoribiennale.org 28 Vakbladen Domus (tweetalig: Engels- Italiaans) www.domusweb.it Giornale dell’architettura & Magazine dell’architettura www.ilgiornaledellarchitecttura.com Casabella www.mondadori.it/ame/it/gruppo/testate/cb.html Abitare http://abitare.corriere.it Il Sole 24 Ore: Edilizia e territorio www.ediliziaterritorio.ilsole24ore.com/ Websites Architetturaweb, il portale italiano dell’architettura www.architetturaweb.it Archinfo.it www.archinfo.it Architettura.it, guida all’architettura in rete www.architecture.it/ 2.III. Websites actuele projecten Stadsontwikkeling Ex fiera di Roma www.comune.roma.it Ex fiera di Milano www.nuovopolofieramilano.it Ex mercati generali Rome www.oma.eu Bagnoli futura Napels www.bagnolifutura.it Ziekenhuizen Ziekenhuis Mestre www.nuovospedalemestre.it/Home.php Winkelcentra en outlets Il Vucano buono www.euroform-eu.com/vulcanobuono/index.asp; Etnapolis www.centroetnapolis.it/etnapolis/index.html Designer outlet Serravalle www.mcarthurglen.it/serravalle/home/home.php Designer outlet Castel Romano www.mcarthurglen.it/castelromano/home/home.php Infrastructurele werken Stations HSL www.rfi.it/pagine/rfi_03/rfi2_03,04,06.asp Station Bologna www.consorsostazionebologna.com Waterfront Genua www.porto.genova.it/waterfront/ Luchthaven Florence www.aeroporto.firenze.it 29 2.IV. Architectuurfaculteiten Plaats Opleiding en adres Website Bari Politecnico di Bari Facoltà di Architettura Via Orabona 4 70125 Bari Università di Bologna Dipartimento di Architettura e Pianificazione Territoriale Via Zamboni 33 40126 Bologna Università di Camerino Facoltà di Architettura Viale della Rimembranza 63100 Ascoli Piceno Università di Ferrara Facoltà di Architettura (Presidenza) Via Quartieri 8 44100 Ferrara Università degli Studi di Firenze Facoltà di Architettura (Presidenza) Palazzo S. Clemente, Via Micheli 2 50121 Firenze Università degli Studi di Genova Facoltà di Architettura Stradone S.Agostino 37 16123 Genova Politecnico di Milano Facoltà di architettura civile www.poliba.it/Architettura Bologna Camerino Ferrara Florence Genua Milaan www.dapt.ing.unibo.it http://architettura.unicam.it/ www.unife.it/architettura www.unifi.it/unifi/architettura www.arch.unige.it/ www.arch2.polimi.it/ Via Durando 10 Napels Palermo Pescara Milano Istituto Superiore di Architettura e Design (ISAD) Via Balduccio da Pisa 16 20139 Milano Nuova Accademia di Belle Arti (NABA) Via C. Darwin 20 20143 Milano Politecnico di Milano Prima Facoltà di Architettura Milano Leonardo; Facoltà di architettura e società Via Ampère 2 20133 Milano Università degli studi di Napoli "Federico II" Facoltà di Architettura Palazzo Gravina Via Monteoliveto 3 80134 Napoli Università degli Studi di Palermo Facoltà di Architettura Viale delle Scienze, Edificio n.14 90128 Palermo Università degli Studi di Chieti Facoltà di Architettura Viale Pindaro 42 65127 Pescara 30 www.isad.it www.naba.it www.arch.polimi.it www.architettura.unina.it http://architettura.unipa.it/ www.architettura.unich.it Reggio Calabria Rome Siracuse Turijn Triëst Venetië Università degli Studi Mediterranea di Reggio Calabria Facoltà di Architettura Via Salita Melissari 89124 Reggio Calabria Università degli Studi di Roma La Sapienza Prima Facoltà di Architettura (Presidenza) Via E. Gianturco 2 00196 Roma Università degli Studi di Roma La Sapienza Facoltà di Architettura "Valle Giulia" Via Antonio Gramsci 53 00197 Roma Università degli Studi Roma Tre Facoltà di Architettura Via della Madonna dei Monti 40 00184 Roma Università degli Studi di Catania Facoltà di Architettura Via Maestranza 99 96100 Siracusa Politecnico di Torino Facoltà di Architettura 2 Viale Mattioli 39 10125 Torino Università degli Studi di Trieste Facoltà di Architettura Via S.Anastasio 12 34121 Trieste Istituto Universitario di Architettura di Venezia Santa Croce 191 30135 Venezia 31 www.architettura.unirc.it/ www.arc1.uniroma1.it www.architetturavallegiulia.it/ www.architettura.uniroma3.it/ http://wwwold.unict.it/farch/ita_ home.htm www.archi2.polito.it/ www.units.it/~architet www.iuav.it Bijlagen bij hoofdstuk 3: De Italiaanse bouwsector 3.I. Relevante instellingen Bouw Algemeen ANCE (Associazione Nazionale Costruttori Edili - Italiaanse Associatie van Bouwondernemingen) www.ance.it Tel: +39-06-845671 Assarredo (Gruppo Arredo Urbano e per esterni) www.federlegno.it/associazioni/assarredo/gruppi/ urbano Tel: + 39 02 806041 AIDI (Associazione Italiana di Illuminazione – www.aidiluce.it Italiaanse asscociatie voor verlichting) Tel: + 39 023313463 ASSIL (Associazione Nazionale Produttori www.assil.it Illuminazione ANIE, Milano) Tel: +39 023264236 ACAI (Associazione Costruttori Accaio Italiani) www.acaiacs.it Tel: + 39 0229513413 Spoorwegen ANIAF (Associazione Nazionale Imprese Armamento Ferroviario - Nationale Associatie van spoorwegbouwers) CIFI (Collegio Ingegnieri Ferroviari Italiani – College van Italiaanse spoorwegingenieurs) Ferrovie dello stato: • Rete Ferroviaria Italiana • Grandi Stazioni www.ainaf.it Tel: +39 0644232974 www.cifi.it Tel: +39 064742986 www.ferroviedellostato.it T Tel: +39 0644105169 www.rfi.it Tel: +39 0644105070 www.grandistazioni.it Tel: +39 06478411 Havens Assoporti (Associazione Porti Italiani – Vereniging van Italiaanse havens) Federazione del mare (verenigt groot aantal brancheorganisaties op het gebied van havens en scheepsbouw) Luchthavens www.federazionedelmare.it Tel: + 39 06 67481402 www.federazionedelmare.it Tel: + 39 06 67481402 Assaeroporti (Associazione Italiana Gestori Aeroporti - Italiaanse Associatie van luchthavenbeheerders) www.assaeroporti.it Tel: + 39 06 658871 32 3.II. Vakbladen en websites Vakbladen Il Giornale dell’edilizia italiana www.gionaleedilizia.it Il commercio edile (groothandelaren bouwsector) www.technichenuove.com Costruire http://costruire.corriere.it Websites Edilportale.com www.edilportale.com Edilio.it www.edilio.it Edilizia in rete www.ediliziainrete.it 3.III. Beurzen Lokatie Website Saie (Saloni internazionali dell’industrializzazione edilizia) Cersaie (Salone Internazionale della Ceramica per l’Architettura e dell'Arredobagno) Restructura (Salone della Costruzione e Ristrutturazione Edizilia) MADE Expo (Milano Architettura Design Edilizia) Build Expo Bologna (Jaarlijks in oktober) Bologna (Jaarlijks in oktober) www.saie.bolognafiere.it Turijn en Genua (Jaarlijks) www.restructura.com Milaan (Februari 208) Milaan (Februari 2007) www.madeexpo.it Expo Edilizia Rome (Jaarlijks in novemberdecember) www.senaf.it/expoedilizia/ Edilmed (Salone mediterraneo per l'edilizia) Napels (Tweejaarlijks) www.edilmedfierait Edilshow Piacenza (Jaarlijks in februari) www.edilshow.it Infrastructura (Biennale internazionale delle infrastrutture) Spoorwegen Turijn (Tweejaarlijks) www.infrastructura.it Expoferroviaria Turijn www.expoferroviaria.com Bouw Algemeen www.cersaie.it www.buildupexpo.it Infrastructuur 33 3.IV. Contactgegevens belangrijkste aannemers • Astaldi s.p.a. Via Giulio Vicenzo Bona, 65 00156 Roma Business Opportunities: tel. +39.06.41766321 fax +39.06.41766740 [email protected] www.astaldi.com • Baldassini Tognozzi s.p.a. Via Francesco Baracca, 9 - 50127 Firenze tel. +39.055.324781 fax +39.055.3247718 Via A. Gramsci, 7 – 00196 Roma tel. +39.06.3269491 fax +39.06.36010388 [email protected] • Garboli Conicos s.p.a. Impresa Costruzioni Generali Via Carlo Pesenti, 121/123 – 00156 Roma tel. +39.06.417201 fax +39.06.41720217 [email protected] www.garboli-conicos.com • Grandi Lavori Fincosit s.p.a. Piazza Fernando de Lucia, 60 / 65 – 00139 Roma tel. +39.06.881711 fax +39.06.8813051 [email protected] www.glf.it • Impresa Grassetto s.p.a. Strada Privata Ansaldi, 8 – 15057 Tortona AL tel. +39.0131.8691 fax +39.0131.869279 www.grassetto.it • Impresa Costruzioni Giuseppe Maltauro s.p.a. Viale dell’Industria, 42 – 36100 Vicenza tel. +39.0444.962111 fax +39.0444.961541 [email protected] www.maltauro.com • Impresa Pizzarotti & C. s.p.a. Via A. Maria Adorni, 1 – 43100 Parma tel. +39.0521.2021 fax +39.0521.207461 [email protected] www.pizzarotti.it • Rizzani de Eccher s.p.a. Via Buttrio, frazione Cargnacco – 33050 Pozzuolo del Friuli UD tel. +39.0432.6071 fax +39.0432.522336 [email protected] www.rizzanideeccher.com 34 • Salini Costruttori s.p.a. Via della Dataria, 22 – 00187 Roma tel. +39.06.67761 fax +39.06.6776332 [email protected] www.salini.it • Todini Costruzioni Generali s.p.a. Via del Serafico, 200 – 00142 Roma tel. +39.06.519951 fax +39.06.5043427 [email protected] www.todini.it • Torno Internazionale s.p.a. Via Valtellina, 17 – 20159 Milano tel. +39.02.695561 fax +39.02.69556600 [email protected] www.torno.com • Vianini Lavori s.p.a. Via Montello, 10 – 00195 Roma tel. +39.06.374921 fax +39.06.3728546 www.vianinigroup.it 3.V. Duurzaam bouwen Organisaties ANAB (Associazione Nazionale Architettura Bioecologica) Assosolare www.anab.it Associazione Italiana Solare Termico www.assolterm.it Associazione Produttori Energia da Fonti Rinnovabili Gruppo Imprese Fotovoltaiche www.aper.it www.assosolare.org www.gifi-fv.it Bevordering duurzaam bouwen Subsidieregeling zonnepanelen Begroting 2008 www.casarinnovabile.it / www.conto-energiaonline.it www.ecquologia.it/cms/content/view/244/27/ Beurzen Klimahouse (Fiera specializzata per l'efficienza energetica e l'edilizia sostenibile) www.fierabolzano.it/klimahouse2008/ Bolzano (Jaarlijks in januari) Ecocasa www.ecocasa.re.it Reggio Emilia (jaarlijks in februari-maart) www.casaenergia.com Milaan (jaarlijks in oktober) Casa Energia Expo Voorbeelden projecten duurzaam wonen Gruppo Margheri www.gruppomargheri.it PNS vastgoed www.pnsvastgoed.com 35 Bijlagen bij hoofdstuk 4: De Italiaanse overheid 4.I. Overheidsaanbestedingen Websites overheidsaanbestedingen Europese aanbestedingen http://ted.europa.eu/ Aanbestedingen die onder de Europese aanbestedingsgrens liggen Italiaanse aanbestedingen (Observatorium publieke werken) Italiaanse aanbestedingen (Ministerie van Infrastructuur) Europa Concorsi www.tsstenders.eu Ferrovie dello stato www.rfi.it www.italferr.it www.trenitalia.it www.ferroviedellostato.it www.autoritalavoripubblici.it www.serviziocontrattipubblici.it/ www.europaconcorsi.it Italiaanse agentschappen voor openbare aanbestedingen Infogare www.infogare.it Infoplus www.infoplus.gare.it Telemat www.telemat.it Mectro www.mectro.net Infordat www.infordatappalti.it Siciliappalti www.siciliappalti.it SIFIC www.sific.it Infoappalti www.infoappalti.it Appaltitalia www.appaltitalia.it Linaeppalti www.lineappalti.it 4.II. Ministeries Ministerie Ministero per i beni e le attività culturali Ministero delle infrastrutture e del trasporto Adres Via del Collegio Romano 27 00186 Rome Tel: + 39 06 67231 Piazzale Porta Pia 1 00161 Roma Tel: + 39 06 44121 36 Website www.beniculturali.it www.infrastrutturetrasporti.it/
