De adaptieve dijk – Waaldijk Tiel-Lent – Ontwerpopgave

Ontwerpopgave dijktraject Waterschap Rivierenland
1. Inleiding: dijkversterkingsopgave Waterschap Rivierenland
Nederland staat wereldwijd bekend om haar ervaring op het gebied van bescherming tegen
overstromingen en technische kennis van waterveiligheid. Daarin speelt ook Waterschap
Rivierenland een grote rol gezien de verantwoordelijkheid voor meer dan duizend kilometer dijken in
het gebied van de grote rivieren (zie figuur 1 voor het werkgebied). Door de klimaatverandering
krijgen de grote rivieren in de winterperiode te maken met grotere piekafvoeren. Tegelijkertijd stijgt
de zeespiegel. Het gevolg hiervan is dat de druk op de rivierdijken toeneemt. Ook neemt de kans toe
dat bij hoge rivierwaterstanden het water over de dijk stroomt. Daarom vindt eens per zes jaar een
veiligheidsonderzoek plaats naar de hoogte en sterkte van de dijken. Op basis van die toetsing wordt
bepaald of een dijk versterkt moet worden en op welke termijn op basis van urgentie. Dit in
combinatie met de uitvoering van het nationale Deltaprogramma maakt dat het waterschap zich
opmaakt voor een grote toekomstige dijkversterkingsopgave.
Figuur 1: Beheergebied Waterschap Rivierenland
Economisch belang
Waterschap Rivierenland is verantwoordelijk voor ruim duizend kilometer dijken in het gebied van de
grote rivieren. Dat gebied strekt zich uit van de Duitse grens tot aan de Randstad. Er woont bijna een
miljoen mensen en het gebied heeft een groot economisch belang voor Nederland. Dankzij sterke
dijken kan hier toch veilig worden gewoond en gebouwd aan de toekomst.
Klimaatverandering en waterveiligheid
Het klimaat verandert. De zeespiegel stijgt, de bodem daalt en de grote rivieren krijgen meer water
te verwerken. Bovendien neemt het aantal inwoners en het economisch belang van de regio toe.
Daarom worden de waterveiligheidsnormen voor de dijken verhoogd. Dat betekent een grote
veiligheidsopgave voor de toekomst. Het Rijk, de waterschappen, provincies en gemeenten treffen
maatregelen, zoals dijkverbetering, om het gebied veilig te maken.
Kansen bij dijkverbetering
Dijkverbetering is noodzakelijk. Voor de directe omgeving kan dit ingrijpend zijn. Maar de
verbeteringsprojecten bieden ook kansen, zeker in combinatie met gebiedsinrichting en ruimtelijke
ordening; kansen voor natuur, recreatie en economische bedrijvigheid.
Dijken op maat
Op dit moment is Waterschap Rivierenland aan de slag met grote dijkverbeteringsprojecten in het
rivierengebied. Dijken worden verhoogd, versterkt en in sommige gevallen verlegd. Dit gebeurt met
aandacht voor de omgeving en in overleg met de mensen die het raakt. Dat vraagt om maatwerk.
Samen met andere partijen worden oplossingen gevonden voor complexe situaties.
Kennis en expertise over dijken
Bij het aanleggen van een dijk komt meer kijken dan je zou denken. Veel van het vernuft zit verstopt
in de bodem of wordt gebruikt bij de uitvoering. Technische innovaties zorgen dat de dijk met zo min
mogelijk overlast voor de omgeving kan worden aangepakt. Waterschap Rivierenland heeft veel
specifieke kennis en expertise in huis: over dijken, maar ook over een omgevingsbewuste en
efficiënte aanpak.
Sterke dijken
Werken aan waterveiligheid is een zaak van lange adem. Dijken moeten regelmatig onderhouden en
verbeterd worden. Een dijk moet in staat zijn om bewoners en hun huizen en bedrijven - ook in de
toekomst droog te houden. Daar zet Waterschap Rivierenland zich voor in, nu en in de toekomst,
onder het motto “Sterke dijken, schoon water”.
Dijkverbeteringen in het rivierengebied
Het werkgebied van Waterschap Rivierenland is 201.000 hectare groot en omvat 34 gemeenten in
vier provincies. Er ligt 1.070 kilometer dijken en andere waterkeringen in het gebied. 411 Kilometer
daarvan zijn rivierdijken met een vitaal belang voor de waterveiligheid. Op dit moment wordt een
groot aantal dijken en waterkeringen door Waterschap Rivierenland onder handen genomen in acht
verschillende dijkverbeteringsprojecten.
Belang van iedereen
Een dijkverbetering heeft niet alleen een technische kant. Bij de voorbereiding en tijdens de
uitvoering spelen veel verschillende partijen een rol. Waterschap Rivierenland zoekt als
omgevingsbewuste partij naar een goede balans tussen de verschillende belangen. De zorg voor
sterke dijken is een kerntaak van het waterschap, maar waterveiligheid is in het belang van iedereen.
Hier ligt ook de relatie met de ontwerpstudie van de Bond Nederlandse Architecten om de nieuwe
dijk in de omgeving breder te bekijken en te bezien hoe de ruimtelijke kwaliteit verbeterd kan
worden.
Hoogwaterbeschermingsprogramma
Waterschap Rivierenland heeft de afgelopen twintig jaar veel dijktrajecten in het rivierengebied
verbeterd. Ondanks de verbeteringen van de laatste jaren is het werk aan de dijken nog lang niet
gereed. We hebben in 2011 de derde toetsing van de primaire waterkeringen uitgevoerd. Veel
nieuwe trajecten bleken niet te voldoen aan de veiligheidseisen. De dijkvakken die we moeten
verbeteren, zijn opgenomen in een nieuw hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP). Dit
programma is in 2014 gestart. Hierin zijn 102 kilometer aan primaire waterkeringen opgenomen. Op
basis van urgentie wordt jaarlijks de programmering van de dijkverbeteringsprojecten bepaald.
Deze urgentie is groot in het rivierengebied. De komende jaren voeren we de eerste projecten uit. Bij
de uitvoering van deze dijkverbeteringsprojecten houden we onder andere rekening met:
 de nieuwe normen voor waterveiligheid vanuit het nationale Deltaprogramma;
 ruimtelijke kwaliteit. Wij streven bij het verbeteren van dijken naar het verbeteren van
de ruimtelijke kwaliteit van het dijktraject. Dan hebben we het over landschap, natuur
en cultuurhistorie. We zorgen er in ieder geval voor dat de huidige ruimtelijke kwaliteit



behouden blijft;
kansen voor het koppelen van regionale belangen aan dijkverbetering. Denk bij regionale
belangen bijvoorbeeld aan ruimtelijke ontwikkelingen en cultuurhistorie;
kansen voor de ontwikkeling van een multifunctionele deltadijk. Een deltadijk is zo hoog,
breed of sterk dat de dijk zelfs bij extreme waterstanden op de rivier overeind blijft. Zo’n dijk
zorgt voor meer veiligheid dan een reguliere dijk. Op bepaalde plaatsen kunnen deltadijken
de risico’s van een overstroming sterk verminderen;
maatregelen om het graven door muskusratten, beverratten en bevers te voorkomen.
2. Ontwerpopgave: de Waaldijk tussen Tiel en Lent
De Waaldijk tussen Tiel en Lent is gelegen tussen het Amsterdam-Rijnkanaal bij Tiel en de Nijmeegse
woonwijk Lent. Zie ook figuur 2. Dit dijktraject is gelegen aan de noordoever van de Waal in dijkring
43 (Betuwe) in het beheergebied van Waterschap Rivierenland. Het traject ligt in de gemeenten
Neder-Betuwe, Overbetuwe en Nijmegen.
Binnen dit traject zijn twee dijkverbeteringsprojecten van het Hoogwaterbeschermingsprogramma
(HWBP) gelegen, zie ook figuur 2:
 project Wolferen-Sprok. Het project Wolferen-Sprok start dit jaar (uitvoering is voorzien
vanaf 2021). De dijkvakken zijn afgekeurd op met name binnenwaartse stabiliteit, maar ook
op hoogte en piping. Er zijn echter diverse ontwikkelingen en inzichten waar rekening mee
moet worden gehouden zoals effecten Ruimte voor de Rivier, nieuwe normen, nieuwe
pipingregels, nieuwe toelaatbare overslagdebieten, de dijkverlegging bij Lent, en de
projectoverstijgende verkenning Macrostabiliteit. Zie bijlage 1 voor een nadere toelichting
over dit project zoals opgenomen in het Projectenboek 2015 van het HWBP;
 project Nederbetuwe . Het project Nederbetuwe start naar verwachting in 2016 met de
opstelling van een plan van aanpak (uitvoering vanaf 2022). De waterveiligheidsopgave
behelst in ieder geval piping (water loopt onder de dijk door en neemt zand mee), stabiliteit
binnenwaarts (opdrijven), stabiliteit buitenwaarts van de dijk en hoogtetekort. Van het
project Nederbetuwe is nog geen uitgebreidere toelichting beschikbaar.
Momenteel wordt bij Lent het Ruimte voor de rivier-project ‘Ruimte voor de Waal’ uitgevoerd,
waarbij de rivier wordt teruggelegd, een brug wordt gebouwd, een rivierpark wordt aangelegd en
Lent op een natuurlijke manier met Nijmegen wordt verbonden. Het project ‘Ruimte voor de Waal’
valt buiten de ontwerpopgave en is tevens de grens van het dijktraject dat valt onder deze
ontwerpopgave.
Tracé project Nederbetuwe
Tracé project Wolferen-Sprok
Figuur 2: Dijktraject Tiel – Lent (rode lijn)
Opgave
Voor de voorbereiding en planvorming van de dijkverbeteringsprojecten tussen Tiel en Lent wil
Waterschap Rivierenland geïnspireerd worden:



hoe kan de ruimtelijke kwaliteit en landschappelijke inpassing worden verbeterd?
hoe kunnen regionale belangen en ontwikkelingen meekoppelen met dijkverbetering?
hoe zien we de rivierdijk in de toekomst?
Drie tijdsvensters:
Het is wenselijk te kijken naar mogelijkheden en ontwikkelingen op drie verschillende tijdsvensters:
 Langere termijn, zichtjaar 2100, visionair. Hoe ziet de rivierdijk er in de toekomst uit?
Natuurlijk staat het waterveiligheidsbelang voorop, maar wellicht wordt de dijk ook voor
andere doeleinden gebruikt? Of is de dijk in 2100 geïntegreerd in de stedelijke omgeving?
 Middellange termijn, zichtjaar 2050, tot de volgende dijktransformatie. De Nederlandse
dijken gaan gemiddeld om de 30 jaar op de schop. Hoe kunnen we in een volgende
dijktransformatie de ruimtelijke kwaliteit verbeteren en regionale belangen meekoppelen?
 Korte termijn, zichtjaar 2020, quick wins. Hoe kunnen we in de dijkverbeteringsprojecten
Wolferen-Sprok en Nederbetuwe de ruimtelijke kwaliteit verbeteren en regionale belangen
meekoppelen? Welk laag fruit hangt er en hoe kan dit geïntegreerd worden in de projecten?
Drie schaalniveaus:
De ontwerpteams worden uitgedaagd om met de volgende drie schaalniveaus te werken:
 Hoog schaalniveau: dijktraject Tiel – Lent. Resultaat: een trajectanalyse en een kansenkaart.
 Middelhoog schaalniveau: het dijkverbeteringsproject Wolferen-Sprok (Wolferen-Lent, zie
figuur 3 hieronder). Resultaat: ideeën / scenario’s.
 Laag schaalniveau:
1. Woonwijk in Oosterhout, direct gelegen aan de Waaldijk (zie oranje cirkel in figuur 3 en
zie figuur 4).
2. Buiten het dorp Slijk-Ewijk staat landgoed Loenen met, op het landgoed, een huis uit
ongeveer 1825 dat gedurende 150 jaar lang werd bewoond door de baronnenfamilie Van
Boetzelaer en sinds 2003 in handen is van Staatsbosbeheer. Hiervoor stond er sinds de
Late Middeleeuwen een kasteel, dat echter bij een dijkdoorbraak rond 1820 volledig
werd weggespoeld, hetgeen nog terug te zien is aan een kolk buiten de Waaldijk. (zie
luchtfoto 5 en voor meer informatie bijlage 2).
Deze twee locaties zijn een suggestie. De ontwerpteams worden uitgedaagd om met andere
suggesties te komen voor het lage schaalniveau en deze suggesties te beargumenteren.
Resultaat: ontwerpen voor een specifieke plek.
Figuur 3: Traject Wolferen – Lent (tussen rode verticale lijnen) en locatie wijk Oosterhout (oranje cirkel)
Figuur 4: Luchtfoto woonwijk Oosterhout gelegen aan de Waaldijk (gemeente Overbetuwe)
Figuur 5: Luchtfoto locatie landgoed Loenen ten westen van Slijk-Ewijk gelegen aan de Waaldijk (gemeente
Overbetuwe)
Bijlage 1: Projectenboek 2015 Hoogwaterbeschermingsprogramma
Bijlage 2: informatie mbt Landgoed Loenen in Slijk-Ewijk in de gemeente Overbetuwe (Wikipedia)
Hervormde kerk
Landgoed Loenen
Slijk-Ewijk
Slijk-Ewijk is een dorp in de Nederlandse gemeente Overbetuwe, gelegen in de provincie Gelderland.
Het inwonertal bedraagt 498 (per 1 januari 2013). De oudste vermelding, Euuci Silec, (Eeuwig Slijk),
stamt uit het jaar 855. Rond 1900 vormde het een 'bruisend' dorp met bijna 600 inwoners en enige
tabaksindustrie. Tot 1933 telde het ook twee basisscholen. Momenteel bevindt zich er alleen nog een
dorpshuis. In het dorp staat een witte Hervormde Kerk, een deels gotisch monument uit de 15de
eeuw.
MTC
Er zijn plannen geweest om bij Slijk-Ewijk een grote containerhaven te bouwen aan de Waal: het MTC
(Multimodaal Transport Centrum). Deze moest aansluiten op de Betuweroute. Na hevig protest, o.a.
vanuit de milieubeweging worden in 2002 uiteindelijk de plannen door de Raad van State verworpen
en in 2004 wordt besloten om volledig af te zien van het MTC.
Landgoed Loenen en Boerderij De Danenburg
Buiten het dorp staat landgoed Loenen met, op het landgoed, een huis uit ongeveer 1825 dat
gedurende 150 jaar lang werd bewoond door de baronnenfamilie Van Boetzelaer en sinds 2003 in
handen is van Staatsbosbeheer. Hiervoor stond er sinds de Late Middeleeuwen een kasteel, dat
echter bij een dijkdoorbraak rond 1820 volledig werd weggespoeld, hetgeen nog terug te zien is aan
een kolk buiten de Waaldijk.
Ten oosten van Slijk-Ewijk ligt de herenboerderij De Danenburg(h) of Danenberg. Deze werd in de
11e eeuw als versterkte boerenstede tegen de vikingen gebruikt. Er bevond zich ook een gracht
rondom dit gebouw, dat ook wel als kasteel werd genoemd. In de 19e eeuw trok de tweede
burgemeester van Valburg Derk Gaijmans in het pand om het te gebruiken als woonhuis en een
lokaal als gemeentehuis. In 1847 werd hier een eind aan gemaakt en werden de
gemeentevergaderingen verplaatst naar het café van Valburg. Het pand verkeerde toen in slechte
staat en ook de burgemeester vertrok. Niet veel later werd het gebouw door brand verwoest.
Er werd daarop een nieuwe boerderij gebouwd, maar ook deze brandde af. Eind 19e eeuw werd de
huidige boerderij gebouwd. In 1995 poogde de gemeenteraad van Valburg het pand op de
monumentenlijst te krijgen, maar de eigenaar weigerde en de Raad van State wees het af. In die tijd
speelde de dreiging van het MTC, waarvoor een haven moest worden aangelegd op deze plek. Het
MTC verdween in 2002 echter van de plantafel en de milieubeweging wist te bedingen dat het
gebied open bleef. Het nog op te leveren Landschapspark De Danenberg, dat ter compensatie voor
het Betuws Bedrijvenpark wordt aangelegd, is naar de boerderij vernoemd.