DIYABET NEDIR? Wat is diabetes?
advertisement
DIYABET NEDIR? Wat is diabetes? www.novonordisk.nl Turks - Nederlands İçindekiler DİYABET 6 Şeker HASTASININ VÜCUDUNDA NELER OLUYOR? 8 ŞİKAYETLER 14 Bİrİncİ tİp dİyabet 14 İkİncİ tİp dİyabet 18 dİYABET VE HAmİLElİK 18 SAĞLIKLI BESLENME 20 KARBONHİDRATLAR 22 Şeker TÜKEtİmİNE NEDEN dİKKAT ETMEnİZ GEREkİYOR? 24 YAĞIN ZARARLARI NELERDİR? 24 RAMAZAN AYI VE ORUÇ 28 sİGARA 30 ALKOLLÜ İÇKİ 30 Şeker HASTALARI İçİN HAREKET ETMEK nİçİN ÖNEM TAŞIR? 30 NELER YAPABİLİrsİnİZ? 32 KONTROL 32 DİYABETİN NEDEN OLABİLECEĞİ SORUNLAR 34 AYAK BAKIMI 38 TAtİLE ÇIKMAK 42 SON OLARAK ÖNEMLİ ÖNERİLERİ TEKRARLIYORUZ 46 De in deze brochure gebruikte foto’s zijn afkomstig uit de videoband Diabetes (© ZAO/NIGZ). Vertaling: M. Cordes Drukwerk: Weevers Grafimedia, Vorden Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Novo Nordisk B.V. © 2012 Novo Nordisk B.V. en NIGZ Inhoud Diabetes7 Wat gebeurt er in het lichaam van iemand met diabetes? 9 Klachten bij diabetes 15 Diabetes type 1 15 Diabetes type 2 19 Zwangerschapsdiabetes19 Gezonde voeding 21 Koolhydraten23 Waarom moet u letten op suiker? 25 Waarom moet u letten op vet? 25 Ramadan29 Roken31 Drinken van alcohol 31 Waarom is lichaamsbeweging belangrijk voor diabetespatiënten? 31 Wat kun je doen? 33 Controle33 Complicaties die zich kunnen voordoen bij diabetes 35 Voetverzorging39 Op vakantie 43 Herhaling van de belangrijkste adviezen 47 Deze brochure is ontwikkeld in samenwerking met het Nationaal instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ) te Woerden. Bij het NIGZ is ook ander voorlichtingsmateriaal over diabetes te verkrijgen: SA00580 Diabetes: audio cd Marokkaans-Arabische / Berber versie SA00577 Diabetes: video Marokkaans-Arabische versie SA00576 Diabetes: video Turkse versie Deze uitgaven kunnen onder vermelding van de bestelcode worden besteld bij: NIGZ, Postbus 500, 3440 AM WOERDEN, tel. 0348-437600 of via de website www.NIGZ.nl DIYABET NEDIR? Wat is diabetes? …dat mijn kinderen nooit diabetes zullen krijgen en vooral dat ik het niet aan hen doorgeef via mijn genen.. , ...coçuklarım hicbir zaman diyabet olmazlar ve daha önemlisi benim diyabetim kalıtsal yolla coçuklarıma geçmez. Sukru Turkeun Diabetes Type 1, Turkije Diyabet Herkez ‘şeker hastalığı’ tabirini bilir. Şeker hastalığının başka bir adı ise ‘şekerli diyabet’ veya sadece ‘diyabet’tir. Diyabet Hollanda’da sık görülen bir hastalıktır. Şeker hastalığı Türkler arasında da sık görülüyor. Yaşlıların yanında, çocuklar ve gençler de bu hastalığa yakalanabilir. Diyabetin sıklık oranının neden arttığı tam olarak bilinmiyor. Ancak kalıtımın, şişmanlığın, yaşlılığın ve stresin rol oynadığını biliyoruz. Bunların yanında diyabetin başka sebepleri de olabilir. Fazla şeker yiyen bir insan otomatikman şeker hastalığına yaka- lanmaz, fakat beslenme şişmanlığa katkıda bulunabilir. Nitekim ileri yaşta diyabete yakalanan kişilerin birçoğu şişmandırlar. Sadece stres de diyabete yol açmaz. Ancak stres hastalığı etkileyebilir. Diyabetin teşhisi, çok defa stres ve üzüntü olunca konulur. Diyabet eğilimi de bulunmalıdır. Stres ve üzüntü bitince diyabet maalesef geçmeyecektir. Doktordan diyabete yakalandığınızı öğrenmek üzücüdür. Çünkü diyabet kronik bir hastalık olup, kesin tedavisi mümkün değildir. Şeker hastalarının çoğu, ömür boyu ilaç almak ve perhiz yapmak zorunda kalır. Kaliteli bir tedavi sayesinde normal ve aktif bir yaşam sürebilirsiniz. Kendinizi hasta hissetmenize gerek olmadığı halde, sürekli dikkatli olmanız gerekiyor. Hastalığınız hakkında akraba ve arkadaşlarınızla da konuşun. Akraba ve arkadaşlarınızın diyabetinizi dikkate almaları önemlidir. Bu, akraba ve arkadaşlarınızın tüm işlerinizde yardım etmeleri gerektiği anlamına gelmez. Bunu iyi niyetle teklif edebilirler, ama genellikle buna ihtiyaç yoktur. Aktif kalmanız ve yeterince hareket etmeniz önemlidir. Şeker hastasının vücuduna iyi bakması gerekir. Bu broşürde vücu- dunuza iyi bir şekilde nasıl iybakabileceğiniz açıklanmaktadır. 6 Diabetes Iedereen kent wel het woord ‘suikerziekte’. Suikerziekte noemen we ook wel ‘diabetes mellitus’ of kortweg ‘diabetes’. Diabetes komt veel voor in Nederland. Ook bij Turken. En niet alleen bij ouderen, maar ook bij kinderen en jongeren. Waarom diabetes steeds meer voorkomt weten we niet precies. Wel weten we dat erfelijkheid, overgewicht (te dik zijn), ouderdom en stress een rol spelen. Maar er kunnen ook nog andere oorzaken zijn. Iemand krijgt geen suikerziekte door het eten van veel suiker, maar de voeding heeft wel invloed op overgewicht. Veel mensen die op latere leeftijd diabetes krijgen zijn namelijk te dik. Ook krijgt iemand geen diabetes door stress. Maar stress heeft wel invloed op de ziekte. Vaak wordt diabetes ontdekt in een periode van stress en verdriet. Toch moet je dan ook al aanleg hebben voor diabetes om de ziekte te krijgen. De diabetes gaat helaas niet over als de moeilijke periode voorbij is. Het is een vervelend bericht als je te horen krijgt dat je diabetes hebt. Want diabetes is een chronische ziekte. Dat wil zeggen dat de ziekte niet te genezen is. De meeste mensen moeten de rest van hun leven medicijnen gebruiken en op hun voeding letten. Maar door een goede behandeling kunt u toch een normaal en actief leven leiden. U hoeft zich niet ziek te voelen. Wel zult u er altijd rekening mee moeten houden. Praat er ook over met familie en vrienden. Het is namelijk belangrijk dat familie en vrienden rekening houden met diabetes. Dat wil niet zeggen dat uw familie en vrienden u zoveel mogelijk werk uit handen moeten nemen, omdat u ziek bent. Hoewel goed bedoeld is dit meestal niet nodig. Het is belangrijk, dat u zelf actief blijft en zorgt voor voldoende beweging. Als u diabetes heeft, moet u zelf goed voor uw lichaam zorgen. In deze brochure kunt u lezen hoe u dit kunt doen. 7 Şeker hastasının neler oluyor? vücudunda Vücudun çalışabilmesi için besine ihtiyacı vardır. Yediğimiz içtiğimiz her şey, mide ve bağırsaklarımıza gider. Burada besinler sindirilir ve içinden değişik besleyici maddeler çıkarılır. Daha sonra ince bağırsak besleyici maddelerin kana karışmasını sağlar. Kalp de kanı bütün vücuda pompalar. Kan, besleyici maddeleri kaslardaki ve beyindeki hücrelere, daha doğrusu vücuttaki bütün hücrelere taşır. Burada besleyici maddeler yakılarak vücuda enerji sağlanır. Yediğimiz besinler midemize gider. Karbonhidratlar mide vasıtasıyla ince bağırsaklara geçer. Het voedsel komt in de maag. Koolhydraten komen via de maag in de dunne darm. mide maag karbonhidratlar koolhydraten ince bağırsak dunne darm pankreas alvleesklier 8 Kas hücrelerine çok enerji veren önemli bir besleyici maddenin adı ‘glikoz’dur. Beyin ve sinirler özellikle glikoz ile çalışır. Glikoz yediğimiz besinler aracılığıyla vücuda aldığımız bir çeşit şekerdir. Diğer besleyici maddeler gibi glikoz da, ince bağırsak aracılığıyla kana karışır. Kan glikozu kasların ve diğer organların hücrelerine taşır. Sadece kanda yeterince ‘ensülin’ bulunursa, glikoz hücrelere girebilir. Ensülin, glikozun girebilmesi için hücreleri açan bir nevi anahtardır. karbonhidratlar koolhydraten pankreas alvleesklier ince bağırsak dunne darm enzimler enzymen glikoz glucose Midedeki enzimler karbonhidratları sindirip glikoz haline dönüştürür. Enzymen breken de koolhydraten af en maken er glucose van. Wat gebeurt er in het lichaam van iemand met diabetes? Het lichaam heeft eten nodig om te kunnen werken. Het eten gaat naar de maag en naar de darmen. De maag en de darmen halen uit het eten verschillende voedingsstoffen. Via de dunne darm komen deze voedingsstoffen in het bloed. Het hart pompt het bloed door het hele lichaam. Het bloed brengt de voedingstoffen naar alle cellen in het lichaam, bijvoorbeeld naar de cellen van de spieren en de hersenen. Daar verbranden de voedingsstoffen en zo krijgt het lichaam energie. Een belangrijke voedingsstof die veel energie geeft aan de cellen van de spieren heet ‘glucose’. De hersenen en zenuwen werken voornamelijk op glucose. Glucose is een soort suiker die we met onze voeding binnen krijgen. Glucose komt, net als andere voedingsstoffen, via de dunne darm in het bloed. Het bloed brengt de glucose naar de cellen van de spieren en andere organen. Glucose kan alleen in de cellen binnengaan als er voldoende ‘insuline’ in het bloed aanwezig is. Want insuline is de sleutel die de cellen openmaakt voor de glucose. Yediğimiz ve içtiğimiz besinler mide ve bağırsaklarda sindirilir. De spijsvertering vindt plaats in het maag-darmkanaal. 9 ince bağırsak dunne darm damar bloedvat Glikoz kana karışır. Glucose komt in het bloed. Kan vücudun her tarafını dolaşır. Het bloed stroomt door het hele lichaam. hücre cel damar bloedvat 10 Glikoz vücuttaki hücrelere girer. Glucose komt in de lichaamscellen. pankreas alvleesklier glikoz glucose ensülin insuline hücre cel Ensülini pankreas adlı organımız yapar. Eğer kanda fazla gli- koz (şeker) varsa, pankreas da otomatik olarak daha fazla ensülin yapar. Bu şekilde denge sağlanır. Het lichaam maakt zelf insuline in de pancreas (alvleesklier). Als er veel glucose (suiker) in het bloed zit maakt de pancreas automatisch ook meer insuline. Zo is er altijd een goed evenwicht. 11 Şeker hastası olan kişilerde pankreas ya hiç ensülin yapmaz, ya çok az yapar, yada hücreler ensüline gereken tepkiyi göstermez. O zaman da hücreler açılmaz, glikoz hücrelere giremez. Bu yüzden hücreler yeterince yakıt alamaz. Bu durumda kendinizi yorgun hissedersiniz. Hücrelere giremeyen glikoz kanda kalır. Kanda fazla glikozun bulunması, çeşitli şikayetlere neden olabilir. Kullanılmayan glikoz böbre­- kler tarafından kandan alınır ve idrar yoluyla dışarı atılır. Glikoz bir nevi şeker olduğundan, dışarı atılan idrar tatlımsıdır. İşte bu yüzden bu hastalığa şeker hastalığı da denir. Doktor kanınızı kontrol ederek glikoz oranını tespit edebilir. Hollanda’da kandaki glikoz oranı ölçülürken birim olarak mmol/l kullanılır. Kandaki glikoz oranı 4 ile 10 mmol/l arasında değişebilir. Tedavi görmeyen şeker hastalarının kanındaki glikoz oranı genellikle 10’dan fazladır. Broşürümü­ zün ileriki sayfalarında kan kontrolü hakkında daha fazla bilgi bulabilirsiniz. böbrekler 12 nieren Bij mensen met diabetes maakt de pancreas geen of te weinig insuline. Soms reageren de cellen niet goed op de insuline die het lichaam maakt. Dan kan de glucose niet de cellen binnen gaan. De cellen krijgen te weinig brandstof. Daardoor voel je je moe. Als de glucose niet de cellen binnen kan gaan blijft de glucose in het bloed. Wanneer er steeds teveel glucose in het bloed zit, kun je allerlei klachten krijgen. De glucose wordt uiteindelijk door de nieren uit het bloed gehaald en met de urine uitgeplast. Daarom is de urine van iemand die diabetes heeft zoet. Vandaar de naam suikerziekte. Door uw bloed te controleren kan de arts zien of er teveel of te weinig glucose in uw bloed zit. In Nederland geven we dat aan met mmol/l als meeteenheid. Het is belangrijk dat de glucosewaarde zoveel mogelijk tussen de 4 en de 10 mmol/l blijft. Bij mensen met diabetes die geen behandeling krijgen is de glucosewaarde meestal te hoog. Dus boven de 10. We zullen straks nog meer vertellen over de controle van het bloed. 13 Şikayetler Şeker hastası kendisini çok defa yorgun hisseder, idrarı daha sık gelir, normalden fazla susar ve boğazı kurur. Ayrıca aşırı terler, kabız olur ve kötü görmeye başlayabilir. (Cinsel organlar başta olmak üzere) tüm vücut kaşınabilir. Bazıları ise çok kilo verirler. Doktor sizde diyabet teşhisini koyduysa, bu şikayetler tedavi sayesinde geçecektir. Aynı şikayetler tekrar sizi rahatsız etmeye başlarsa, bunu doktora anlatmanız gerekir. Bu şikayetler, kandaki glikoz oranının fazla olduğuna ilişkin bir uyarıdır. Tedavinin yeniden ayarlanması gerekir. Akrabalarınız da bu şikayetlerden rahatsız olurlarsa, onlara kanlarını kontrol ettirmeleri gerektiğini söyleyebilirsiniz. Şeker hastası olduklarını henüz fark etmeyebilirler. Bu durum yaşlılarda görülebilir. Yorgunluk, idrarın sık gelmesi veya kötü görmek gibi şikayetlerin yaşlanmaktan kaynaklandığını sanabilirler. Bu nedenle, şeker hastası olup olmadıklarını kontrol ettirmezler. Birinci tip diyabet İki tür şeker hastalığı vardır. Eğer pankreas ensülin yapmazsa veya çok az ensülin yapar- sa, hastanın her gün ensülin iğnesini vurması gerekiyor. Buna birinci tip diyabet denir. Günümüzde bir şeker hastası günde birkaç kez ensülin iğnesini vurabilir. Böylelikle pankreasın yaptığı görevi kendiniz yerine getirmiş olursunuz. Değişik ensülin türleri vardır. Bir ensülin türünün etki süresi diğerininkinden daha kısa olabilir. Günde dört kez ensülin iğnesini vurmak, vuran kişinin çok ağır hasta olduğu anlamına gelmez. Bu, glikoz oranını dengede tutmanın etkili bir yolu olabilir. Her defada ne kadar ensülinin vurulması gerektiği konusunda doktor tavsiyede bulunur. Diyabet sağlık görevlisi (‘diabetesverpleegkundige’) kendinize ensülin iğnesini nasıl vurmanız gerektiğini öğretir. 14 Klachten bij diabetes Iemand met diabetes is vaak erg moe, moet veel plassen, heeft veel dorst en heeft een droge keel. Ook zweet hij of zij veel, heeft last van verstopping en gaat slechter zien. Ook jeuk over het hele lichaam (of vooral bij de geslachtsorganen) kan een klacht zijn. Sommige mensen vallen veel af. Als de arts heeft vastgesteld dat u diabetes heeft, moeten deze klachten verdwijnen door de behandeling. Als u er weer last van krijgt, dan moet u dit vertellen aan de arts. Dit is een waarschuwing dat er teveel glucose in het bloed is. De behandeling moet dan aangepast worden. Als familieleden deze klachten hebben, kunt u ze er op attenderen dat zij hun bloed moeten laten onderzoeken. Misschien hebben zij ook diabetes, maar weten ze het nog niet. Dit komt regelmatig voor bij ouderen mensen. Zij denken dat klachten als moe zijn, meer gaan plassen of slechter gaan zien komen door het ouder worden. Ze laten daarom niet nakijken of ze diabetes hebben. Diabetes type 1 Er bestaan twee soorten diabetes, namelijk type 1 diabetes en type 2 diabetes. Werkt de alvleesklier niet dan moet iemand elke dag insuline spuiten. Dit noemen we diabetes type 1. Deze soort komt vooral voor bij mensen onder de 30 jaar. Tegenwoordig kun je meer keren per dag insuline spuiten. Zo kun je zelf regelen wat de pancreas eigenlijk moet doen. Er bestaan verschillende soorten insuline. De ene soort werkt sneller en korter dan de andere. Als je vier keer per dag moet spuiten, wil dat dus niet zeggen dat je heel erg ziek bent. Het is een goede manier om de hoeveelheid glucose in evenwicht te houden. 15 Bloedglucose te laag - Düşük kan şekeri baş dönmesi duizeligheid titreme beven huyda değişiklikler wisselend humeur yorgunluk moeheid açlık honger bulanık görme wazig zien solgunluk bleekheid baş ağrısı hoofdpijn terleme zweten Bloedglucose te hoog - Yükşek kan şekeri uyku slaperigheid kaşıntı jeuk sık idrar vaak plassen susuzluk dorst dilde kuruluk droge tong 16 Şeker hastası ufak bir çocuk ise, ensülin iğnesini vurma tekniği annebabasına öğretilir. Ensülin kalemi sayesinde bu artık zor bir teknik değildir. Ensülin iğnesini kendiniz vurarak ve kandaki glikoz oranını kendiniz kontrol ederek besin ve ilaçları birbirine uygun bir şekilde ayarlayabilirsiniz. Böylelikle tedavinin yaşamınızda kendisi­ ne özgü yerini almasını sağlayabilir ve eğlence, spor ve tatillere katılabilirsiniz. Öte yandan, gözleri iyi görmediği için kendilerine ensülin iğnesini vuramayan hastalar ise ensülin iğnelerini semt sağlık görevlisine (‘wijkverpleegkundige’) vurdurtabilirler. Diabetes type 1 Diabetes type 2 Diabetes type 2 pankreasın ensülin üretmemesi alvleesklier maakt geen insuline ensülin yetersizliği te weinig insuline hücrelerin yetersiz tepki göstermesi cellen reageren niet goed De arts adviseert hoeveel insuline je iedere keer moet gebruiken. De diabetesverpleegkundige leert je hoe je zelf kunt spuiten. Bij kleine kinderen wordt aan de ouders geleerd hoe ze moeten spuiten. Dat is tegenwoordig niet moeilijk meer dankzij de insulinepen. Door zelf te spuiten en zelf te controleren kun je voeding en medicijnen goed op elkaar afstemmen. Zo kun je de behandeling inpassen in je eigen leven en kun je toch meedoen aan feesten, sport en vakanties. Alleen bij mensen die zelf niet kunnen spuiten, bijvoorbeeld omdat ze heel slecht zien, komt de wijkverpleegkundige spuiten. 17 İkinci tip diyabet İkinci tip diyabet yaşlılarda sık görülür. Pankreas yetersiz ensülin yapar veya hücreler ensüline gereken tepkiyi göstermez. Bu durum şişman kişilerde sık görülür. Bu halde kilo vermek, tedavide atılması gereken ilk adımdır. Tablet yutarak pankreasın yeniden iyi çalışması sağlanabilir. Başka tabletler sayesinde hücrelerin daha iyi tepki göstermesi de sağlanabilir. Bu tabletleri her gün yutmanız gerekiyor. İkinci tip şeker hastasının bazen ensülin iğnesini de yapması gerekiyor. Hangi tabletlerin yutulması gerektiği veya ensülin iğnesinin vurulması gerekip gerekmediği konusunda doktor karar verir. Bu nedenle, şeker hastası olan akraba veya arkadaşlarınızın ilaçlarını kullanmayın. Önce doktora danışın ve verdiği talimatlara uyun. İkinci tip şeker hastalarının şikayetleri, birinci tip şeker hastalarına kıyasla daha az ve daha belirsizdir. O yüzden şeker hastası olduklarını genelde pek fark etmezler. diyabet ve hamilelik Hamile kalan bazı bayanların kanındaki glikoz seviyesi artabilir. Bu seviye ebe tarafından kontrol edilir ve perhizle ilgili tavsiyede bulunur veya iç hastalıkları uzman hekimine gönderir. Kandaki glikoz değerleri genellikle doğumdan sonra normalleşir. Her şeker hastasının • yazılan ilaçları gereği gibi alması gerekiyor • beslenmesine dikkat etmesi gerekiyor • yeterince hareket etmesi ve dinlenmesi gerekiyor. Bu şekilde kandaki glikoz oranını denetim altında tutabilir, sağlığınızı koruyabilir ve mümkün oldukça her türlü faaliyete katılabilirsiniz. 18 Diabetes type 2 Diabetes type 2 komt veel voor bij oudere mensen. De pancreas maakt te weinig insuline of de cellen reageren niet goed op de insuline. Dit gebeurt vaak bij mensen die te dik zijn. Afvallen is dan de eerste stap. Door tabletten te slikken kan de pancreas weer goed gaan werken. Andere tabletten zorgen ervoor dat de cellen weer goed gaan reageren. Deze tabletten moet je iedere dag blijven gebruiken. Soms moet iemand met type 2 ook insuline spuiten. De arts vertelt welke tabletten je moet gebruiken of dat je insuline moet spuiten. Gebruik dus nooit zomaar medicijnen van familie of vrienden die ook diabetes hebben. Overleg altijd met de arts en houdt u aan de voorschriften. Bij diabetes type 2 hebben mensen niet zo snel klachten als bij type 1. Daardoor merken ze vaak zelf niet dat ze diabetes hebben. Zwangerschapsdiabetes Soms krijgen vrouwen tijdens de zwangerschap een verhoging van de glucosewaarde. De verloskundige controleert dit en geeft adviezen voor een dieet of verwijst naar de internist. Meestal worden de glucose­waarden weer normaal na de bevalling. Voor iedereen die diabetes heeft is het belangrijk: •o m de voorgeschreven medicijnen op de juiste manier te gebruiken • om op de voeding te letten • om voor voldoende lichaamsbeweging en ontspanning te zorgen. Op deze manier kunt u de hoeveelheid glucose in het bloed goed onder controle houden. Zo kunt u toch gezond leven en zoveel mogelijk aan alles meedoen. 19 Sağlıklı beslenme Diyabet metabolizma ile ilgisi olan bir hastalık olduğu için beslenmenin hastalığın tedavisinde önemli bir rol oynadığını anlayacaksınız. Bu konuda şimdi daha fazla bilgi vermek isti- yoruz. Diyabet olduğunuz için yediğiniz ve içtiğiniz şeylere dikkat etmeniz gerektiğini herhalde doktorunuzdan duymuşsunuzdur. Bu, Türk yemeklerinden artık zevk alamayacağınız anlamına gelmez. Daha ziyade, yediğiniz ve içtiğiniz şeylerde daha seçici olmanız ve yemeklerin hazırlanışına daha çok dikkat etmeniz gerekiyor. Şeker hastası için ayrı yemek pişirmek gerekmez. Hastanın ailesi de aynı yemeği yiyebilir. Şeker hastaları için geçerli olan beslenme kuralları, sağlıklı beslenmek isteyen herkesin uyması gereken genel kural- l­ardır. Kendiniz yemek pişirmezseniz veya alışveriş yapmazsanız, bu bilgileri akrabalarınıza da vermelisiniz. Günlük besinlerimizde, şu önemli besleyici maddeler bulunur: • Karbonhidratlar • Proteinler • Yağlar • Vitaminler ÖNEMLi / BELANGRIJK Her gün yeterince hareket dagelijkse lichaamsbeweging 20 Sağlıklı besleniniz gezonde voeding ilaçları muntazaman kullanmak juist gebruik van medicijnen Gezonde voeding Omdat diabetes een ziekte is die te maken heeft met de spijsvertering, zult u begrijpen dat voeding een belangrijke rol speelt in de behandeling. Wij willen u daar nu wat meer informatie over geven. U heeft vast van uw arts te horen gekregen dat u goed op uw voeding moet letten omdat u diabetes heeft. Dit wil niet zeggen dat u niet meer lekker kunt blijven eten. Wel zult u meer moeten letten op wat u eet en hoe u het eten klaarmaakt. U hoeft niet alles apart te koken. De familie kan meestal hetzelfde eten. De meeste adviezen voor een gezonde voeding voor diabetespatiënten zijn voor iedereen gezond. Als u niet zelf kookt of de boodschappen doet is het belangrijk deze informatie ook aan uw familie door te geven. In onze dagelijkse voeding zitten de volgende belangrijke voedingsstoffen: • • • • Koolhydraten Eiwitten Vetten Vitamines Karbonhidratlar Koolhydraten Proteinler Eiwitten Yağlar Vetten Vitaminler Vitamines 21 Eskiden şeker hastalarının şeker kullanması yasaktı. Günümüzde tavsiye bu değiştirilmiştir. Genel tavsiye şöyledir: • Sağlıklı beslenin. Yağ tüketimine dikkat edin. • Karbonhidrat tüketimini öğünler arasında eşit bir şekilde bölüştürün. • Şişman iseniz kilo vermeye çalışın. Yediğiniz ve içtiğiniz şeyler konusunda diyabetik uzmanından kişisel bir tavsiye isteyebilirsiniz. Diyabetik uzmanı evde bakım hizmetlerinde (‘thuiszorg’) veya hastanede çalışır. Bir doktor tarafından gönderildikten sonra, diyabetisyenlerin tavsiyeleri ücretsizdir. Karbonhidratlar Besinde bulunan karbonhidratlardan Karbonhidratlar değişik türlere ayrılabilir: glikoz yapılır. • Nişasta: ekmek, bulgur, pirinç/pilav, makarna, mercimek ve baklagillerde bulunur. • Meyve şekeri: meyvelerde, meyve sularında ve üzüm şekerinde bulunur. • Süt şekeri: süt, ayran, yoğurt ve vla’da bulunur. • Şeker: beyaz ve kahverengi şeker ve reçelde, bisküvilerde ve meşrubatta bulunur. 22 Vroeger mocht iemand met diabetes geen suiker eten. Nu is dat veranderd. Het algemene advies is nu: • Eet gezond. Let op vet. • Zorg voor een goede verdeling van koolhydraten over de verschillende maaltijden. • Probeer af te vallen als u te dik bent. U kunt een persoonlijk advies krijgen van een diëtiste over wat u het beste kunt eten. De diëtiste werkt bij de thuiszorg of in het ziekenhuis. Haar adviezen zijn gratis, als u bent doorverwezen door een arts. Koolhydraten Glucose wordt gemaakt van de koolhydraten die in de voeding zitten. Er zijn verschillende soorten koolhydraten: • Z etmeel: komt voor in brood, couscous, rijst, pasta, in bonen en in linzen. • Vruchtensuiker: komt voor in fruit, vruchtensappen en druivensuiker. • Melksuiker: komt voor in melk, karnemelk, yoghurt en vla. • Suiker: komt voor in witte en bruine suiker, in jam, in koekjes, in snoep en in frisdrank. 23 Karbonhidrat tüketimini gün boyunca eşit bir şekilde bölüştür­ mek için her gün küçük porsiyonlu üç öğün yemek yemek ve bu öğünler arasında üç kez sağlıklı ama hafif bir şeyler atıştırmak önemli olur. Yediğiniz ve içtiğiniz karbonhidratlı ürünleri bu öğünler arasında bölüştürün. Böylelikle fazla glikoz bir defada kanınıza karışmayacaktır. Ensülin iğnesini vuran hastalar, öğün ve ilaçları birbirine uygun bir şekilde ayarlamayı öğrenebilirler. Şeker tüketimine neden dikkat etmeniz gerekiyor? yağlar vetten Şekerli ürünlerden mümkün olduğunca uzak durmak daha iyi olur. Özellikle kilo vermeniz gerekirse bu önemlidir. Şeker şişmanlatır ve şeker içinde sağlıklı maddeler bulunmaz. Şekersiz çay ve kahveye alışamazsanız, şeker yerine sakarin kullanabilirsiniz. Sakarinin değişik markaları Canderel, Natrena ve Hermesetas’tır. Kek ve kurabiye yapmak için sıvı tatlandırıcı da kul- lanabilirsiniz. Kurabiye yaparken az şeker veya yağ kul- lanırsanız daha da iyi olur. Meşrubat ve meyve sularında fazla şeker vardır. Diyet içecekler içerseniz daha iyi olur. Şeker hastaları için özel hazırlanmış ürünlerin satın alınmasına gerek yoktur. Yağın zararları neler dir? Aşırı yağlı yemek hiç kimse için sağlıklı değildir. Aşırı yağ, kalp ve damar hastalıklarına yakalanma olasılığını artırır. Şeker hastasında damarla ilgili hastalıkların olasılığı daha yüksektir. Bu yüzden, az yağ kullanmanız daha sağlıklıdır. Yediğiniz yağın hangi türden olduğuna da dikkat etmeniz gerekir. İki tür yağ mevcuttur: Doymamış yağ (uygun yağ). Bu tür yağ, zeytinyağı, ayçiçeği yağı, mısırözü yağı ve balık yağında ve ayrıca fındık ve cevizgillerde bulunur. Doymuş yağ (kalp ve kan damarlarına zarar verir). Bu tür yağ, tere- yağı, margarinde, koyun etinde, yağli peynirde, Türk yogurtlarında ve çikolata da mevcuttur. 24 Voor een goede verdeling van koolhydraten kunt u beter iedere dag 3 kleine maaltijden en 3 gezonde tussendoortjes eten. Verdeel de producten met koolhydraten over deze maaltijden. Dan krijgt u niet teveel glucose in één keer in uw bloed. Mensen die insuline spuiten kunnen leren hun maaltijden en medicijnen goed op elkaar af te stemmen kahvaltı ontbijt meyve fruit öğle yemeği bir dilim ekmek akşam yemeği middageten stukje brood avondeten bir bardak süt beker melk 3 küçük öğün yemek ve 3 kez arada bir ufak tefek yiyecek 3 kleine maaltijden en 3 tussendoortjes Waarom moet u letten op suiker? Het is beter zo min mogelijk producten te eten waarin veel suiker voorkomt. Vooral als u moet afvallen. Van suiker word je dik en er zitten geen gezonde stoffen in. Als u niet kunt wennen aan thee en koffie zonder suiker kunt u de suiker beter vervangen door zoetjes. Deze zijn te koop onder de naam Canderel, Natrena, Hermesetas enzovoort. U kunt ook vloeibare zoetstof gebruiken voor het bakken van koekjes en cake. Nog beter is het om koekjes te bakken waar niet veel suiker of vet in zit. In frisdrank en sappen zit veel suiker. U kunt beter Light dranken drinken. Het is niet nodig om aparte diabetesproducten te kopen. Waarom moet u letten op vet? Het is voor niemand goed veel vet te eten. Dit verhoogt de kans op hart- en vaatziekten. Mensen met diabetes hebben extra kans op problemen met de bloedvaten. U kunt daarom beter minder vet gaan gebruiken. 25 Diyet halvarini veya diyet margarini kullanmak daha uygundur. Az yağlı et yerseniz veya etin üzerindeki yağları kesip atarsanız, yağ kullanımınızı azaltmış olursunuz. Tavuk yediğiniz takdirde, hazırlamadan önce derisini soymanız ve tavuğun yağlı kısımlarını kesip atmanız daha sağlıklıdır. Yemeklerinizde kullandığınız yağın miktarını gittikçe azaltma­ ya gayret edin. Böylece siz ve aileniz sağlıklı yemeyi adet haline getirirsiniz. Yemek pişirirken kişi başına bir yemek kaşığı zeytinyağı kullanınız. kızartma veya kavurma yiyecek- lerden (balık kızartması, patates ve börek gibi) mümkün mer­- tebe az yemeğe gayret ediniz. Yiyeceklerinizi ızgara, haşlama veya buğulama şeklinde hazırlamanız daha iyi olur. Kızartma yemek yaptığınız takdirde altı yapışmayan tavalardan kullanırsanız daha az yağ kullanırsınız. Ayrıca yarım yağlı veya az yağlı süt mamullerini tercih ediniz. Bu şekilde de yağ kullanımınızı azaltmış olursunuz. Arada bir ufak tefek bir şeyler atıştırmak istediğinizde, cips, zeytin, kuruyemiş, sucuk, peynir, veya tereyağı ihtiva eden kurabiye ve kek gibi yiyeceklerden mümkün mertebe uzak durunuz Kolesterol ihtiva eden gıda mamulleri de kalp ve damar hastalıkları açısından sağlıklı değildir. Kolesterol daha çok iç organlarda (ciğer, kalp, böbrek gibi), kabuklu deniz ürünlerinde ve yumurtada mevcuttur. 26 U moet ook letten op welk soort vet u eet. Er zijn twee soorten vet: Onverzadigd vet: (goed vet). Dit zit in olijfolie, zonnebloemolie, maïsolie, in het vet van vis en in noten. Verzadigd vet: (slecht vet voor hart- en bloedvaten). Dit zit in roomboter en margarine. Dieethalvarine of dieetmargarine is beter. Verzadigd vet zit ook in schapenvlees, volle kaas, Turkse yoghert en chocolade. U kunt minder vet eten door mager vlees te kopen of het vet weg te snijden. Als u kip eet kunt u beter vóór het bereiden het vel verwijderen en het vet wegsnijden. Probeer stap voor stap minder olie en boter te gebruiken bij het bakken en koken. Zo kunnen u en uw familie langzaam wennen aan deze gezonde eetgewoonten. Gebruik bij het bakken één eetlepel olie per persoon. U kunt beter weinig gebakken en gefrituurde dingen eten, zoals gebakken vis, sfenzj, patat. U kunt beter producten grillen, koken of stoven. Gebruik voor het bakken een pan met anti-aanbaklaag, dan hoeft u minder olie te gebruiken. U kunt beter magere of halfvolle melkproducten gebruiken, hierin zit ook minder vet. Eet ook niet te veel tussendoortjes die veel vet bevatten, zoals chips, olijven, noten en zoutjes worst of kaas of koekjes of cake waar veel boter in zit. Ook producten met veel cholesterol zijn niet gezond in verband met hart- en vaatziekten. Cholesterol zit veel in orgaanvlees, schaal- en schelpdieren en eieren. U kunt beter niet te veel zout bij het koken gebruiken en niet teveel dingen eten waar veel zout in zit. Voldoende drinken is ook belangrijk. Per dag moet u tenminste 1,5 liter vocht drinken. Dit moeten natuurlijk geen dranken met suiker zijn. Water, thee of koffie zonder suiker of lightdranken zijn beter. Voor diabetespatiënten is het belangrijk dat er voldoende voedingsvezels in hun eten zitten. Die zorgen ervoor dat de bloedglucosewaarde niet te snel omhoog gaat na het eten van koolhydraten. Ook zijn voedingsvezels goed om verstopping te voorkomen. Voedingsvezels zitten in salades van rauwe groente, fruit, volkorenmeel en zilvervliesrijst. 27 Yemeklerinizde fazla tuz katmamanız ve çok tuzlu gıda mad- delerini kullanmamanız sizin için daha sağlıklıdır. Yeterli derecede içecek kullanmanız da büyük önem taşır. Her gün 1,5 litre içecek kullanmanız gerekir. Tabi ki bu içeceklerin şeker ihtiva etmemeleri gerekir. Su, çay, şekersiz kahve ve ‘diyet’ içeceklerden içmeniz daha sağlıklıdır. Şeker hastalarının posalı yiyeceklerden yemeleri büyük önem taşır. Posalı yiyecekler, karbonhidrat ihtiva eden yiye- cekleri yediğimiz zaman, kandaki glikoz oranının hızla yükselmesini önler. Ayrıca kabızlık da engellenir. Posa, çiğ yeşil sebzelerde, meyvede, kepekli unda ve kabuklu pirinçte bulunur. Yemek, sağlıklı olmasının yanı sıra insanların sosyal yaşamında büyük önem taşıyan bir faaliyettir. Misafirperverlik önemli değerlerden biridir. Şeker hastası olarak, başkalarına misafirliğe gittiğiniz zamanlarda, yediğiniz yiyeceklere dikkat etmeniz kolay olmayabilir. Bu durum doktorunuzun zayıflamanızı öngördüğü durumlarda daha da önemlidir. Akraba ve arkadaşlarınıza niçin düzenli olarak yemek yemeniz gerektiğini ve niçin tatlı, kızartılmış veya kavrulmuş yiyecekleri veya yağlı et yememeniz gerektiğini anlatınız. Ramazan ayı ve oruç? Şeker hastalarının düzenli olarak yemek yemeleri ve ilaç- larını zamanında almaları çok önemlidir. Ramazan ayında oruç tutmak sorun yaratabilir. Bu yüzden ramazan ayından önce doktorunuzla konuşup sizin için en iyi çözümün ne olacağını ona danışınız. Genelde, ilaçlarınızı oruç zamanına uygun bir şekilde almak mümkündür. Tabi ki bunun doktor kontrolünde yapılması gerekir. Doktorunuz oruç tutmanızın uygun olmadığı kanaatinde ise, dini görevinizi başka bir şekilde nasıl yerine getirebileceğinize dair imama danışabilirsiniz. Ramazan ayında katiyen doktorunuza danışmadan ilaçlarınızı almaya ara vermeyiniz. 28 Eten is niet alleen gezond, het is ook een belangrijk sociaal gebeuren. Gastvrijheid is een belangrijke waarde. Nu u diabetes heeft kan het soms lastig zijn goed op uw voeding te letten, als u bij anderen op bezoek bent. Vooral als u moet afvallen van de arts. Leg aan familie en vrienden uit waarom u regelmatig moet eten en waarom u niet veel zoetigheden, gebakken of gefrituurde gerechten of vet vlees wilt eten. Ramadan Voor mensen met diabetes is het belangrijk dat ze regelmatig eten en op tijd hun medicijnen innemen. In de ramadan kan dit problemen geven. Overleg, vóórdat de ramadan begint, met uw arts wat voor u de beste oplossing is. Vaak is het wel mogelijk de medicijnen aan te passen aan de vastentijden. Dit moet dan onder begeleiding van de arts gebeuren. Als de arts u afraadt om aan de ramadan mee te doen, kunt u met de imam overleggen hoe u op een andere manier uw plichten kunt vervullen. Stop in de ramadan nooit zonder overleg met de arts met uw medicijnen. 29 sigara Sigara kullanmak akciğerlerinizin yanı sıra damarlarınıza da zarar verir. Şeker hastalarının damar rahatsızlığına yakalanma olasılığı daha yüksektir. Bu rahatsızlıklardan biri de yük- sek tansiyondur. Bu yüzden sigarayı bırakmak şeker hastaları için büyük önem taşır. Bu konuda ev doktorunuzdan bilgi alabilirsiniz. Alkollü içki Belkide hiç alkol kullanmadiniz. Şeker hastalarının alkollü içki hususunda dikkatli davranmaları gerektiği için bu çok iyidir. Günde 2 bardaktan fazla içmeleri sakıncalı olur. Şeker hastaları için hareket etmek niçin önem taşır? Şeker hastası olmak, mümkün mertebe dinlenmeniz gerektiği anlamına gelmez. Aksine bol miktarda hareket etmeniz ve iyi bir bedensel kondisyona sahip olmanız gerekir. Adalelerinizin esnek ve kuvvetli olmasını ancak bu şekilde sağlayabilirsiniz. Hareket vücuttaki kan dolaşımını iyi yönde etkiler. Ensülin de etkisini daha iyi gösterir. Hareket, kalp ve damarların iyi çalışmasını sağlar ve bacak ve ayaklardaki kan dolaşımını iyi yönde etkiler. Hareket etmek kilo vermenize de katkıda bulunur ve üstelik bunun rahatlatıcı etkisi de vardır. Başkalarıyla birlikte hareket halinde olmak aynı zamanda zevkli bir uğraştır. 30 Roken Roken is niet alleen slecht voor de longen, maar ook voor de bloedvaten. Mensen met diabetes hebben meer kans op problemen met de bloedvaten. Bijvoorbeeld meer kans op hoge bloeddruk. Daarom is het voor hen extra belangrijk om te stoppen met roken. Uw huisarts kan u hierover adviezen geven. Drinken van alcohol Waarschijnlijk drinkt u nooit alcohol. Dat is heel goed. Mensen met diabetes moeten namelijk oppassen met het drinken van alcohol. Ze mogen niet meer dan 2 glazen per dag drinken. Waarom is lichaamsbeweging belangrijk voor mensen met diabetes? Als u diabetes heeft wil dat niet zeggen dat u nu zoveel mogelijk moet rusten. Het is juist belangrijk dat u voldoende blijft bewegen en dat u in een goede conditie blijft. Daardoor blijven de spieren soepel en sterk. Beweging zorgt voor een goede doorbloeding van het lichaam. De insuline werkt dan beter. Beweging is goed voor de bloedvaten en het hart en voor een betere doorbloeding van benen en voeten. Beweging kan helpen om af te vallen. Beweging kan heel ontspannend werken en als je het met anderen doet is het ook nog gezellig. 31 Neler yapabilirsiniz? Şeker hastası çocukların oynamaları, bisiklet sürmeleri, yüzmeleri ve spor yapmaları önemlidir . Büyüklerin de mümkün mertebe bol hareket etmeleri gereklidir. Bu hem iş yerinde hem de ev işlerinde geçerlidir. Her yere arabayla veya oto- büsle gitmeyiniz. Günde en az yarım saat yürüyünüz. Örneğin alışverişe giderken, çocuklarınızı veya torunlarınızı okula götürürken, camiye giderken yürüyünüz ve parkta yürüyüşe çıkınız. Bahçenizle uğraşmak, bisiklet kullanmak ve yüzmek de hareket etmek açısından gayet sağlıklıdır. Kontrol Yiyeceklerinize ve ilaçlarınıza dikkat ederek ve yeterli derecede hareket ederek, kandaki glikoz oranının aşırı derecede yükselmemesini sağlayabilirsiniz. Ensülin iğnesini vuran kişiler, kanlarını nasıl kontrol edeceklerini bilirler. Bunun için gayet kullanışlı ölçü aletleri mevcuttur. Bu aletlerin masrafları hastalık sigortanız tarafından karşılanır. Sadece hap kullanan veya diyet yapmakla yetinen şeker hastaları ise üç ayda bir ev doktoruna giderek kanlarını tahlil ettirirler. Kan tahlilinin amacı kandaki glikoz oranının alçakmı yoksa yüksekmi olduğunu öğrenmektir. Bu oran Hollanda’da mmol/l harfleriy­ le belirtilir. Glikoz oranının 4 ile 10 mmol/l arasında olmasına özen göstermek gerekmektedir. Türkiye’de ise bu oranın belirtilmesinde daha değişik ölçüler kullanılır. Türkiye’de yapılan tahlillerde daha yüksek rakamlar duyarsanız, korkmanıza gerek yoktur. Ölçü aletiniz varsa, genelde tüm akra- ba ve çevreniz kendilerinde de şeker hastalığı olup olmadığını ölçmek isterler. Buna izin vermemeniz daha iyi olur. Ölçü aleti sadece o anki glikoz oranını ölçmek içindir, şeker hastalığı olup olmadığını öğrenmek için yapılmamıştır. Şeker hastalığı olup olmadığını öğrenmek isteyen kişi kendi doktoruna gidebilir. Şayet ölçü aygıtını birden fazla kişi kullanıyorsa, başka hastalıkların bulaşma olasılığı açısından her defasında temiz bir iğne kullanılması gerekir. 32 Wat kun je doen? Voor kinderen met diabetes is het belangrijk om te spelen, te fietsen, te zwemmen en te sporten. Ook volwassenen moeten zoveel mogelijk in beweging blijven. Op het werk of in de huishouding. Neem niet voor alles de auto of de bus, maar ga iedere dag een half uur lopen. Ga bijvoorbeeld boodschappen doen, breng de (klein)kinderen naar school, ga naar de moskee, wandel in het park. Ook bezigheden als tuinieren, fietsen en zwemmen zijn gezond. Controle Door te letten op uw voeding en medicijnen en te letten op voldoende beweging kunt u zorgen dat de hoeveelheid glucose in uw bloed niet te hoog wordt. Mensen die insuline spuiten kunnen leren hoe ze zelf hun bloed kunnen controleren. Hiervoor bestaan handige meetapparaten. De ziektekostenverzekering vergoedt deze meetapparaten. Mensen die alleen pillen of een dieet gebruiken moeten elke drie maanden hun bloed laten controleren bij de huisarts. Door je bloed te controleren kun je zien of er teveel of te weinig glucose in je bloed zit. In Nederland geven we dat aan met mmol/l. Het is belangrijk dat de glucosewaarde zoveel mogelijk tussen de 4 en de 10 mmol/l blijft. In Turkije wordt op een andere manier gerekend bij het meten. Daardoor zul je daar veel hogere getallen te horen krijgen bij controle. Daar hoeft u niet van te schrikken. Als u een meetapparaat heeft, wil meestal de hele familie en buurt weten of ze wel of geen diabetes hebben. Dit kun u beter niet doen. Met het apparaatje meet u alleen de hoogte van de glucose op dat moment. Dat zegt niet zoveel als u wilt zien of iemand diabetes heeft. Alleen de dokter kan onderzoek doen om te zien of iemand diabetes heeft. Als meer personen het meetapparaatje gebruiken, moet u altijd met schone naaldjes prikken in verband met besmetting met andere ziektes. 33 Diyabetin neden olabileceği sorunlar Şeker hastalığının tedavisi için neler gerektiğini size açıkladık. Ancak şeker hastalığının tedavisinin niçin bu denli önemli olduğunu daha açıklamadık. Kandaki glikoz oranının aşırı değerlere varması, ciddi rahatsızlıklara yol açabilir. Bu rahatsızlıklar şimdi veya ileri bir tarihte ortaya çıkabilir. Biz sizi korkutmak istemeyiz fakat diyabetin ciddi rahatsızlıklara yol açabileceğini bilmenizi isteriz. Tedavinizin gerektirdiği şartlara mümkün mertebe uyduğunuz takdirde hastalığın yol açabileceği ciddi rahatsızlıkların büyük bir kısmını önleyebilirsiniz. Önce size kısa zamanda hissedebileceğiniz rahatsızlıklardan bahsedelim. Kanınızdaki glikoz oranının düşük olması halinde, yani 4 mmol/l’nin altında olması halinde ortaya rahatsızlıklar çıkar. Bu durum bilhassa karnınızın uzun süreli aç olduğu zamanlar ortaya çıkar. Bu durum, çok miktarda ensülin iğnesini vurduğunuz zaman veya fazla hap kullandığınız zamanlarda da ortaya çıkabilir. Bu gibi durumlar titreme, terleme, bulanık görme, esneme, baş ağrısı, kalp çarpıntısı, baş dönmesi veya aniden huyda değişmelere sebep olabilir. Buna ‘hipo’ diyoruz. Böyle bir durumda hemen şeker yemeniz veya şekerli bir sıvı içmeniz gerekir. En iyisi üzüm şekeri yemektir. Bunun üzerine bir dilim ekmek yiyerek, glikoz oranının normal bir derecede kal- masını sağlayabilirsiniz. Süratli davranmadığınız takdirde, beyninize yeterli derecede besin gitmediğinden dolayı şuuru– nuzu kaybedebilirsiniz. Böyle bir durumda birisinin hemen bir doktora haber vermesi veya ambulans çağırması gerekir. Size sık sık ‘hipo’ geliyorsa, aile fertlerinin, bu durumda ne yapılması gerektiğini öğrenmeleri gerekir. Kanınızdaki glikoz oranının genelde yüksek olması halinde, yani 10 mmol/l’nin üzerinde olması halinde bu sizde yorgunluk, 34 Complicaties die zich kunnen voordoen bij diabetes We hebben u uitgelegd wat belangrijk is bij de behandeling van diabetes. We hebben nog niet besproken waarom het zo belangrijk is dat uw diabetes goed behandeld wordt. U kunt namelijk ernstige klachten krijgen als uw glucosewaarde niet goed is. Deze klachten kunt u nu krijgen, maar het is ook mogelijk dat u pas later ernstige klachten krijgt. We willen u niet bang maken, maar het is wel belangrijk dat u weet dat diabetes ernstige gevolgen kan hebben. Door nu goed mee te werken aan de behandeling kunt u deze ernstige gevolgen voor een groot deel voorkomen. Eerst willen we iets vertellen over de klachten die u direct kunt krijgen. Als u te weinig glucose in uw bloed heeft (onder 4 mmol/l) krijgt u klachten. Dit kan vooral gebeuren als u te lang niets gegeten heeft. Ook kan dit gebeuren als u teveel insuline heeft gespoten of teveel tabletten heeft genomen. U kunt dan gaan trillen, zweten, wazig zien, gapen, hoofdpijn, hartkloppingen krijgen, duizelig worden of plotseling van stemming veranderen. Dit noemen we ‘hypoglykemie’ of ‘hypo’. U moet dan direct suiker eten of iets zoets drinken (het beste is druivensuiker). Daarna kunt u beter iets eten zoals een stuk brood, zodat de glucose normaal blijft. Als u niet direct iets doet kunt u bewusteloos raken, omdat de hersenen geen brandstof krijgen. Iemand moet dan direct een arts en de ambulance waarschuwen. HYPo titreme beven baş dönmesi duizeligheid huyda değişiklikler wisselend humeur açlık honger yorgunluk moeheid baş ağrısı hoofdpijn bulanık görme wazig zien solgunluk bleekheid terleme zweten 35 susama, sık idrar, kaşıntı, bulanık görme gibi şikayetlere yol açabilir. Ev doktorunuza giderek, tedavinizde bir değişiklik yapılması konusunda danışabilirsiniz. Bu durum aşırı yemek yediğiniz, bilhassa aşırı şekerli besin yediğiniz, haplarınızı düzenli almadığınız veya yeterli derecede hareket etmediğiniz zamanlara rastlar. Stres ve enfeksiyon hastalıkları da glikoz oranının yükselmesine neden olurlar. Şeker hastalarının gribe yakalanmaları sakıncalı olduğundan, ev doktorunuz size sonbaharda grip aşısı olmanız için davetiye yollar. Bu aşı sizin için ücretsizdir. Doktorunuzdan haber almadığınız takdirde, siz de başvurabi­ lirsiniz. Stres ve gerginlik kandaki glikoz oranını yükseltir. Strese girmeyiniz şeklinde bir tavsiyede bulunmak tabi ki lafta kolay kalır. Ne yazık ki sorunların doğup doğmaması sizin eli- nizde değildir. Bu gerginlikler ortaya çıktığı zaman ne yapabi­ leceğiniz ise sizin elinizdedir. Şayet sorunlarınız varsa, akra­- ba, arkadaş ve uzman kişilerin yardımını isteyiniz. Zor zamanlarda da kondisyonunuzun yerinde olmasına gayret ediniz ve ilaç ve iyi beslenmeyi ihmal etmeyiniz. Rahat olma- ­ya gayret gösteriniz ve sevdiğiniz şeyleri yapınız. Gerginlikleri üzerinizden atmanın en iyi yollarından biri bol bol hareket etmektir. Kandaki glikoz oranı uzun süre yüksek olduğu takdirde, bu ileride bazı şikayetlere yol açabilir. Damar ve sinirleriniz hasar görüp görevini yerine iyi getiremeyebilir. Bu durumda ortaya şu rahatsızlıklar çıkabilir: 1. Gözler hasar gördüğünden dolayı iyi görememe. Gözlerimizin içinde pek çok küçük damar ve sinirler mevcuttur. Bunların iyi çalışmaması gözün hasar görmesine neden olabilir. Bu yüzden herhangi bir şikayetiniz olmaması halinde bile her yıl gözünüzü muayene ettirmenizde fayda vardır. 2. Ayak ve bacaklardaki zor iyileşen yaralar. Şeker hastalarının deri enfeksiyonuna yakalanma olasılığı daha büyüktür. Bu yüzden ciltlerine iyi bakmaları gerekir. Vücudun uç kısımlarında bulunan damar ve sinirlerde daha 36 Als u regelmatig een hypo krijgt kunnen familieleden leren wat ze moeten doen als u een hypo krijgt. Als u steeds te veel glucose in uw bloed heeft (boven 10 mmol/l) voelt u zich moe, heeft u dorst, moet u weer meer plassen, kunt u jeuk krijgen of gaat u misschien wazig zien. U moet dan met de arts overleggen, of er aanpassing in de behandeling nodig is. Dit kan gebeuren als u te veel eet. Vooral wanneer u teveel suikers eet, niet goed uw medi­cijnen gebruikt of te weinig beweging heeft. Ook stress of infectieziektes zorgen voor verhoging van de glucosewaarde. Omdat het voor diabetespatiënten niet goed is om de griep te krijgen, zal uw huisarts u in de herfst uitnodigen om de griepprik te halen. Deze is voor u gratis. U kunt er ook zelf om vragen. Stress en spanningen verhogen de glucose in het bloed. Een makkelijk advies zou dus zijn: zorg dat u geen stress krijgt. Maar helaas bepaalt u zelf niet of u veel problemen krijgt. Wel hoe u met deze spanningen omgaat. Als u problemen heeft, zoek dan hulp bij familie of vrienden of bij hulpverleners. Probeer ook in moeilijke tijden in een goede conditie te blijven en vergeet door de zorgen niet om toch goed op uw medicijnen en voeding te letten. Probeer te ontspannen en toch ook leuke dingen te doen. Bewegen is goed om spanningen kwijt te raken. Als de glucosewaarde lange tijd te hoog is, kan dit later allerlei klachten geven. De bloedvaten en de zenuwen worden aangetast en kunnen daardoor niet meer goed werken. Daar kunt u de volgende klachten van krijgen: 1. Slecht zien door beschadiging van de ogen. In de ogen zitten veel kleine bloedvaten en zenuwen. Als deze slechter gaan werken kan dit leiden tot beschadiging van de ogen. Daarom kunt u het beste ieder jaar uw ogen laten controleren. Ook als u zelf nog geen klachten heeft. 37 erken bozukluk çıkabileceğinden, bilhassa bacak ve ayaklarına dikkat etmeleri gerekir. Buralarda çıkabilecek yaracıkların iyileşmesi daha zordur. Hareket etmek, ayak ve bacaklardaki kan dolaşımının iyi olması açısından büyük önem taşır. Ayak bakımı Ayaklarınıza iyi bakınız. Ayakkabılarınızın ve çoraplarınızın sağlıklı olmasına özen gösteriniz. Evin içinde bile çıplak ayakla dolaşmayınız. Çünkü ayağınızı bir yere çarpabilirsiniz. Ayaklarınızı ılık suda yıkayınız. Elinizle suyun çok sıcak olup olmadığını kontrol ediniz. Ayağınızdaki sinirler iyi çalışmadığından, ayağınızın sıcak suda yanma olasılığı daha çoktur. Ayaklarınızı yıkadıktan sonra iyice kurulayınız. Ayak tırnaklarınızı düz kesiniz ve çok kısaltmayınız. Bir aynayla ayağınızda yara veya kabarcık olup olmadığını kontrol ediniz. Yara veya kabarcık varsa, tedavi ettiriniz. Ayaklarınızda nasır varsa, bir pedikürcüye veya ayak bakım uzmanına (podo-the­- rapeut) tedavi ettirebilirsiniz. Ayaklarınızın bakımının iyi olması, ayak veya bacaklarınızda ciddi sorunlar çıkmasını önleyebilir. 38 1 Ayaklarınızı her gün yıkayınız. 2 Ayaklarınızı iyice 3 Ayak tırnaklarınızı kurutunuz. düz kesiniz. Was uw voeten Maak de voeten Knip de teen­ elke dag. goed droog. nagels recht af. 2. Wonden aan de voeten of benen die moeilijk willen genezen. Mensen met diabetes hebben eerder huidinfecties. Daarom moeten ze goed voor hun huid zorgen. Ze moeten vooral letten op de benen en de voeten, omdat de bloedvaten en de zenuwen aan de uiteinden van het lichaam het eerste worden aangetast. Daar kunnen makkelijk wondjes ontstaan die vaak moeilijk te genezen zijn. Bewegen is belangrijk voor een goede doorbloeding van voeten en benen. Voetverzorging Zorg goed voor uw voeten. Loop op goede schoenen en sokken. Loop niet op blote voeten, ook niet binnenshuis, omdat u dan makkelijker uw voeten kunt stoten. Was de voeten met lauw water. Voel met uw hand of het water niet te heet is. Doordat de zenuwen van je voeten niet zo goed werken, kun je je voeten snel verbranden. Maak de voeten goed droog. Knip de teennagels recht en niet te kort af. Controleer met een spiegel of er geen wondjes of blaren zijn. Laat eventuele wondjes of blaren goed verzorgen. 4 Kaliteli çoraplar 5 Ayağınıza uygun 6 Çıplak ayakla giyiniz. ayakkabılar giyiniz. dolaşmayınız. Trek goede Draag schoenen Loop niet op sokken aan. die goed passen. blote voeten. 39 3. Böbrek rahatsızlıkları Diyabet böbreklere de zarar verebilir. Bu yüzden böbreklerinizin her yıl doktor tarafından muayene edilmeleri gerekir. Şayet böbreklerinizde bir rahatsızlık varsa, fazla protein yemeniz sakıncalı olabilir. Protein; et, balık, süt mamulleri, yumurta ve baklagillerde bulunur. 4. Kalp rahatsızlıkları Kandaki glikoz oranının uzun süre yüksek olması halinde, damarlar zarar görür. Bu yüzden kalp ve damar hastalıklarının ortaya çıkma ihtimali daha yüksektir. Şeker hastalarında yüksek tansiyon çok görüldüğünden, tansiyo­ nun yılda en az bir kez kontrol edilmesi gerekir. Sigara içmek ise akciğerlerin yanı sıra damarlar için de iyi değildir. Bu yüz­ den şeker hastalarının sigarayı bırakmaları veya mümkün olduğu kadar azaltmaları gerekir. 5. Cinsel organlarda rahatsızlık Şeker hastalarında cinsel organlarda kaşıntı ve enfeksiyon şikayetlerine sık rastlanır. Şeker hastalığı erkeklerde ikti­ darsızlığa yol açabilir. Bu durumda sinir ve damarların iyi çalışmamasıyla bağlantılıdır. Bayanlarda ise cinsel ilişki anında ağrı görülebilir. Bu şikayetlerden utanmanıza gerek yoktur. Bu konuları çekinmeden ev doktorunuzla veya uzman doktorunuzla görüşünüz. 40 Eelt en likdoorns kunt u laten verwijderen door een pedicure of een podo-therapeut. Een goede voetverzorging kan voorkomen dat u ernstige problemen aan uw voeten of benen krijgt. 3. Problemen met de nieren. Ook de nieren kunnen worden aangetast door diabetes. De nieren moeten daarom ieder jaar door de arts gecontroleerd worden. Als u problemen heeft met uw nieren moet u voorzichtig zijn met het eten van veel eiwitten. Deze zitten in vlees, in vis, in melkproducten, in eieren en in bonen. 4. Hartklachten. Als je langdurig een te hoge bloedglucosewaarde hebt, worden de bloedvaten aangetast. Daardoor wordt de kans op harten vaatziekten groter. Hoge bloeddruk komt veel voor bij diabetespatiënten. De bloeddruk moet daarom minstens één keer per jaar gecontroleerd worden. Roken is niet alleen slecht voor de longen maar ook voor de bloedvaten. Daarom is het voor diabetespatiënten extra belangrijk om te stoppen met roken of zo min mogelijk te roken. 5. Problemen met de geslachtsorganen. Jeuk en infecties aan de geslachtsorganen komen regelmatig voor bij mensen met diabetes. Mannen kunnen door diabetes impotentieproblemen krijgen. Ook dit hangt weer samen met een slechtere werking van de zenuwen en bloedvaten. Vrouwen kun­nen pijn krijgen bij het vrijen. U hoeft zich niet te schamen voor deze klachten. Bespreek ze gerust met de huisarts of de specialist. 41 Tatile çıkmak Şeker hastaları tatile çıkarken bazı önlemler almalıdırlar. Bu önlemler tatil esnasında ortaya çıkabilecek tatsızlıkları engeller. Hastalık sigortanızın yurt dışında da geçerli olmasına dikkat ediniz. Yanınızda yeterli ilaç götürünüz. Hatta yanınızda yeterinden fazla ilaç bulundurunuz. Kullandığınız ilaçların listesini (medicijnenpaspoort) yanınızda bulundurmanızda gümrük kontrolleri açısından fayda vardır. Bu listeyi ancak eczanenizden temin edebilirsiniz. Yurt dışındayken yeni ilaç gerekmesi durumunda da bu listeyi yanınızda bulundurmanız faydalıdır. Ensülinin serin bir yerde saklayınız. Ensülinin son kullanım tahiri ile ilgili ayrıntılar reçetede yazılıdar. Uçağa bindiğiniz takdirde ensülininizi el bagajınızda bulundurunuz. Aksi takdir­ de uçağın bagaj kısmında donarsa, bozulur ve etkisiz hale gelir. Gittiğiniz yabancı ülkede saat farkının çok olması halin­- de, ilaçlarınızı en iyi hangi saatlerde alacağınızı önceden doktorunuza danışınız. Tatil esnasında kendinizi, stressiz rahat bir ortamda hissedersiniz. Bu durum kesinlikle, ila­ çlarınızı durdurabileceğiniz veya perhizinizi bozabileceğiniz anlamına gelmez. Tatil esnasında da kanınızı düzenli olarak kontrol ediniz. Sıcak ülkelerde daha fazla sıvı içmeniz cilt enfeksiyonlarına ve yaralara da daha fazla dikkat etmeniz gerekir. 42 Op vakantie Mensen met diabetes moeten als ze op vakantie gaan goede voorzorgsmaatregelen nemen. Dit kan veel narigheid in de vakantie voorkomen. Zorg ten eerste dat u ook in het buitenland goed verzekerd bent. Zorg dat u voldoende medicijnen bij u heeft. Neem altijd wat extra medicijnen mee. Een medicij­ nenpaspoort kan handig zijn bij de douane. Op dit ‘paspoort’ vult de apotheker in welke medicijnen u gebruikt. Dit is ook handig als u in het vakantieland nieuwe medicijnen nodig heeft. Bewaar de insuline op een koele plaats. Specifieke informatie over de houdbaarheid van uw insuline kunt u terugvinden in de bijsluiter. Als u gaat vliegen moet u de insuline in uw handbagage meenemen in de cabine. In het bagageruim kan de insuline bevriezen en dan werkt hij niet meer. Als u naar een land gaat met een tijdverschil van meerdere uren, moet u met uw arts overleggen wanneer u de medicijnen moet innemen. Vaak zul u zich op vakantie beter voelen, omdat u minder stress hebt. Dit is geen reden te stoppen met de medicijnen of met uw dieet. Controleer ook in de vakantie regelmatig het bloedglucosegehalte in uw bloed. In een warm land moet je extra drinken en extra letten op wondjes en huidinfecties. 43 Şeker hastalığı ile ilgili birçok hususa dikkat etmek kişinin kendi elindedir. Dikkat edilmesi gereken noktalar bazen sıkıcı olabilir fakat bunlara alıştığınız takdirde normal ve aktif bir hayat sürebilirsiniz. Akraba ve arkadaşlarınızın da size destek olmaları önemlidir. Şeker hastası olmanızdan utan­ manıza gerek yoktur. Bu konuyu başkalarıyla da paylaşınız. Ancak o zaman rahatsızlığınızı dikkate alabilirler. Diyabet hakkında düzenlenen bilgilendirme toplantılarına katılırsanız orada başka şeker hastalarıyla da bu hastalık hakkında fikir alışverişinde bulunabilirsiniz. Tabi ki gereken bilgileri doktoru­ nuz veya diyabet sağlık görevlisinden de alabilirsiniz. Her şeyi başkalarından beklemek yerine onlara karşılaştığınız zorlukları veya anlamadığınız hususları anlatınız ve beraber­ ce bir çözüm yolu arayınız. Lisan zorluğunuz varsa size bir tercüman bulunur. Genellikle telefonla tercüme yoluna başvurulur. Bazı durumlarda şahsen tercüman gelmesi de sağlanabilir. Çocuklara tercü­ manlık yaptırmayınız. Bir çocuğun diyabet hakkındaki bilgisi iyi tercümanlık yapabilmesi için yeterli değildir. Üstelik bu şekilde çocuğa büyük bir sorumluluk da yüklenmiş olur. Ayrıca gereken her şeyi serbestçe konuşmanız da zor olabilir. Diyabet hakkında sorularınız varsa Hollanda Diyabet Derneği’ni (Diabetes Vereniging Nederland, DVN) arayabilirsiniz. Sadece Hollandaca bilgi alabilirsiniz. Telefon 033 4630566 44 Diabetes is een ziekte waarbij je zelf op veel dingen kunt letten. Dat is soms vervelend en lastig, maar als u eraan gewend bent kunt u toch een normaal en actief leven leiden. Het is belang­rijk dat uw familie en vrienden u daarbij helpen. U hoeft zich niet te schamen voor diabetes. Praat er rustig met anderen over. Dan kunnen zij er ook rekening mee houden. Het kan veel steun geven om naar een voorlichtingsbijeen­ komst te gaan waar u samen met andere mensen met diabetes kunt praten over uw ziekte. Natuurlijk kunt u ook altijd advies vragen aan uw arts of de verpleegkundige. Stel u niet afwachtend op, maar vertel wat u moeilijk vindt of niet goed begrijpt en zoek samen naar een oplossing. Bij taalproblemen kunt u vragen om een tolk. Meestal zal dat telefonisch gebeuren. Soms komt een tolk ook persoonlijk. Gebruik geen kind als tolk. Een kind weet te weinig over diabetes om goed te kunnen vertalen. Bovendien krijgt een kind dan een te grote verantwoordelijkheid. En u kunt ook niet vrijuit over alles praten. U kunt ook de informatielijn van de Diabetes Vereniging Nederland (DVN) bellen als u vragen heeft (alleen in het Nederlands). Telefoon 033-4630566 45 Son olarak önemli önerileri tekrarlıyoruz: 1 Lezzetli fakat sağlıklı besleniniz. Az yağ ve az şeker kullanınız. 2 Belirli aralıklarla ve azar azar yiyiniz. 3 Kilonuza dikkat ediniz. Gerekirse kilo veriniz. 4 Perhiz uzmanına danışıp tavsiye isteyiniz. 5 Yeterli derecede hareket ediniz. 6 İlaçlarınızı her gün gerektiği gibi kullanınız ve tavsiyelere uyunuz. 7 Düzenli olarak doktora muayene olunuz. 8 Sigara içiyorsanız, bırakınız. 9 Ayaklarınıza iyi bakım yapınız. 10 Gözlerinizi her yıl muayene ettiriniz. 11 Her yıl grip aşısı yaptırınız. 46 Tot slot herhalen we nog de belangrijkste adviezen: 1 Eet lekker maar gezond. Eet minder vet en minder suiker. 2 Eet regelmatig en niet te veel tegelijk. 3 Let op uw gewicht. Ga afvallen, als dit nodig is. 4 Vraag de diëtist om advies. 5 Zorg voor voldoende beweging. 6 Neem uw medicijnen iedere dag en houd u aan de voorschriften. 7 Laat u regelmatig door de arts controleren. 8 Stop met roken, als u rookt. 9 Zorg goed voor uw voeten. 10 Laat ieder jaar uw ogen controleren. 11 Haal ieder jaar de griepprik. 47 01126-919336-ALG Novo Nordisk B.V. Postbus 443 2400 AK Alphen aan den Rijn T +31 (0)172 44 96 00 [email protected] www.novonordisk.nl www.changingdiabetes.nl