- Scholieren.com

Tijdvak 5 Ontdekkers en Hervormers
De Europese expansie
Kenmerkend aspect: Het begin van de Europese overzeese expansie.
Economie: Wat zijn de middelen die bestaan?
Politiek: hoe word de samenleving bestuurd?
Cultuur: Wat denken en voelen de mensen en hoe uiten zij dit?
West-Europeanen hebben een beperkt wereldbeeld. Alleen Europa, Noord-Afrika en de Arabische
wereld zijn bekend.
Reden voor de Europese expansie:
Economie: handel in specerijen, zijde, goud en
zilver etc.
Politiek: Veroveren van een groot rijk.
Cultuur: verspreiding van het christendom.
Cultuur: nieuwsgierigheid en zucht naar
avontuur.
Spaanse conquistadores (Veroveraars) koloniseren de rijken van de Azteken en de Inca’s Gevolgen:
-
Indianen sterven door Europese ziektes
Indianen worden gekerstend
Indianen worden gedwongen tot arbeid
Protest tegen behandeling indianen
Gevolg vanaf 1542: trans-Atlantische slavenhandel
Import van Afrikaanse slaven vormt het begin van de Driehoeks handel
Renaissance en Humanisme
Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe
wetenschappelijke belangstelling.
Cultuur: Wat denken en voelen de mensen en hoe uiten zij dit?
Noord-Italiaanse stadstaten:
Politiek: noord-Italiaanse stadstaten maakten zich los van de Duitse keizer en de paus.
Economie: groeiende handel met midden oosten en rijke Vlaamse handelssteden.
Nieuw mensbeeld voor bovenlaag van rijke handelaren:
Middeleeuwen > Renaissance
memento mori: gedenk te sterven
carpe diem: Pluk de dag
Nieuwe belangstelling voor klassieke erfgoed (Grieken en Romeinen)
wedergeboorte van de renaissance en architectuur en kunst op basis van de klassieke vormentaal.
Humanisme:
hele erge kritische denkhouding en ze moesten leven als een universele mens
(bezig zijn met van alles en nog wat)
hierdoor komt er een nieuwe wetenschappelijke belangstelling. Ze proberen de wereld te verklaren
op een rationele manier.
De kerkhervorming
De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had.
Politiek: hoe wordt de samenleving bestuurd?
Cultuur: Wat denken en voelende mensen en hoe uiten zij dit?
Toenemende kritiek op de geestelijkheid:
-
Streven naar wereldlijke macht door de paus
Luxe leven, corruptie en rijkdom van de hoge geestelijkheid
Slecht opleiding van de parochiepriesters
Mensen die afweken van de katholieke leer werden vervolgd door de inquisitie.
(kerkelijke rechtbank die niet-katholieken (ketters) opspoort en veroordeelt)
Vanaf de 15e eeuw:
kritiek op de geestelijkheid kon snel verspreid worden via de nieuw uitgevonden drukpers.
Gevolg hiervan is het begin van de kerkhervorming of reformatie:
Protestbeweging tegen misstanden en manieren van geloven in de katholieke kerk.
Katholieke kerk
-
De kerk bepaald de geloofsregels
Geestelijkheid is nodig voor contract tussen god en gelovigen
Humanisten:
katholiek: Erasmus (1469-1536)
protestanten: Luther (1483-1546)
Calvijn (1509-1564)
Hun alle waren erg gelovig en vonden dat de kerk niet bezig was met het geloof maar meer bijgeloof,
rijkdom en macht. Ze vonden de Bijbel basis van het geloof en meer had je niet nodig volgens hun.
Geestelijkheid is niet nodig en vinden ze dat de kerk hervormd moet worden.
Katholieken
-
De paus is de leider van de kerk
Alle ambten in de organisatie van de kerk worden vervuld door geestelijken
Geestelijken mogen niet trouwen
In de kerkdienst staat de eucharistieviering centraal
Geestelijken en heiligen zijn nodig als bemiddelaars tussen de gewone men en god.
Protestanten:
-
Er is geen aparte leider van alle protestantse groeperingen te samen
Alle taken in de kerk worden door leken vervuld, behalve het ambt van de predikant.
Predikanten mogen trouwen.
In de kerkdienst staat de preek van de predikant over een Bijbeltekst centraal
Geestelijken en heiligen zijn niet nodig, iedereen kan zelf zijn weg naar god vinden.
Verschillen tussen Luther en Calvijn:
-
kerkdiensten
weg naar de hemel
rol van de vorst
Luther:
-
Verering van relikwieën en heiligen is bijgeloof
Alleen door oprecht te gelovenkomt men in de hemel
“wiens gebied, diens gebed”: vorst mag het geloof voor zijn onderdanen bepalen
Calvijn:
-
Verering van relikwieën en heiligen, branden van kaarsen en orgelspel is bijgeloof.
Predestinatie: God heeft al bepaald of jij naar de hemel gaat.
Gelovige mag zelf zijn geloof bepalen. Als een vorst dit niet toestaat, mag de gelovige in
opstand komen.
Gevolgen van de reformatie:
-
-
Godsdienstoorlogen in het Duitse rijk.
Het gevolg: 1555 vrede van Augsburg:
Vorsten mogen zelf bepalen of hun gebied katholiek of protestants is.
Contrareformatie door de katholieke kerk. (tegen de hervorming)
Het gevolg: Bestrijding van het protestantisme en verbetering van de misstanden in de
katholieke kerk
De Nederlandse opstand
Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat.
Politiek: hoe word de samenleving bestuurd?
Cultuur: wat denken en voelen de mensen en hoe uiten zij dit?
15e eeuw: Nederlanden behoren tot Bourgondië.
Bourgondische hertogen proberen Nederlanden te centraliseren.
Veel verzet van steden tegen uniformering, omdat zij hun privileges kwijt raakten.
Vanaf 1515 behoren de Nederlanden tot het spaans-habsburgse rijk.
Politiek (centralisatie):
-
17 gewesten met eigen regels en wetten
Stadhouder aan het hoofd van een gewest.
Ook adel en steden hebben privileges
Cultuur(inquisitie):
-
Toenemende invloed van Calvinisme
Hertog van Alva richt de raad van Beroerten op en stelt de tiende penning op. (centrale belasting)
Nederlandse opstand (1568-1648)
1568: slag bij Heiligerlee
1572: Geuzen nemen Den Briel in
1576: Spaanse furie
1576: Pacificatie van gent
1579: Unie van Atrecht
1579: Unie van Utrecht
1581: Acte van verlating (Phillips de 2e wordt verlaten)
1588: Republiek der zeven Verenigde Nederlanden
1609-1621: 12-jarige bestand
1648: vrede van munster (Spanje erkent Nederland pas voor het eerst en is officieel een
onafhankelijke staat geworden)
Waardoor brak er een opstand uit in de Nederlanden, 1515-1572.
Luther en de Reformatie
Begin de 16e eeuw kritiek van maarten Luther op de katholieke kerk: ze waren te veel bezig met
roem, rijkdom en macht en hadden veel bijgeloof.
Ze hadden een eigen staat en leger, veel rijkdom, handel in aflaten (kopen plek hemel) en veel luxe.
Alleen de Bijbel is nodig. Die moet daarom in de volkstaal worden verspreid.
De protestantse boodschap werd verspreid via de nieuwe media pamflet en boek.
Groeiende aanhang Luther in Duitse rijk. Volgens Luther mag de vorst het geloof voor zijn
onderdanen bepalen. Daarom steunen veel vorsten de ideeën van Luther.
1521: Rijksdag van Worms (Karel V roept Luther op om in Worms te verschijnen. Luther moet ideeën
herroepen. Luther weigert en verklaart Karel V Luther vogelvrij dit zorgt voor scheuring in de
christelijke kerk.)
Luther krijgt Teun van Duitse vorsten. Godsdienstoorlogen in Duitse rijk.
1555: vrede van ausburg (Duitse vorst mag voortaan geloof in zijn gebied bepalen.)
Centralisatie van Karel V
Bestuur in de Nederlanden in de Middeleeuwen:
Duitse Keizer en een Franse Koning -> Hoge adel: graaf/hertog -> lage adel/ steden
De hoge adel reageerde samen met de staten.
Geen centraal bestuur, maar grote zelfstandigheid van de gewesten.
In de vijftiende en zestiende eeuw wordt in de Nederlanden de positie van de stedelijke burgerij
sterker. Door de steden neemt de handel en nijverheid toe, de hoge adel krijgt belasting en geeft
privileges.
Karel V: centralisatie. Centralisatiebeleid vormt een bedreiging voor de privileges van de steden.
1531: instelling van de drie collaterale raden:
Raad van state:
-
Belangrijkste Nederlandse edelen
Advies geven over het beleid in de 17 gewesten.
Geheime raad:
-
Rechtsgeleerden
Opstellen van wetten en toezicht houden op bestuur van gewesten en steden.
Raad van financiën:
-
Hoge edelen en rechtsgeleerden
Uitvoering van en toezicht houden op het financiële beleid.
1555: Karel V wordt opgevolgd door Filips ll. Dagelijks bestuur over de Nederlanden komt in handen
van een landvoogd.
Kettervervolgingen in de Nederlanden
In de Nederlanden kreeg de kerkhervormer Calvijn meer aanhangers dan Luther. Volgens Calvijn mag
een gelovige zelf zijn geloof bepalen, zonder toestemming van de overheid.
1550: Instelling van de bloedplakkaten door Karel V.
Doodstraf en inbeslagname goederen als gevolg van:
-
Drukken, schrijven, verspreiden en bezitten van ketterse boeken en afbeeldingen.
Bijwonen van protestantse bijeenkomsten
Huisvesten van protestanten
Filips ll zet beleid van Karel V voort. Veel Nederlanders twijfelden aan de zin van strenge vervolging
en waren bezorgd over de aantasting van hun privileges.
1566: Indienen smeekschrift door de lage Nederlandse adel, een verzoek tot matiging van de
kettervervolgingen -> Belofte landvoogd: tijdelijk minder kettervervolgingen -> Beeldenstorm.
Reacties op Beeldenstorm:
Landvoogd eist trouw van de Nederlandse edelen. -> Hoogste edelman Willem van Oranje weigert en
vertrekt naar Duitsland.
Filips ll houdt Nederlandse edelen verantwoordelijk. Hertog Alva wordt de nieuwe landvoogd.
Alva stelt de Raad van beroerten in om de beeldenstormers te straffen, deze Raad treedt hard op.
Veel weerstand onder de katholieken. Veel calvinisten vluchten naar het buitenland.
Het begin van de Nederlandse Opstand
Willem van Oranje roept vanuit Duitse Ballingschap op tot verzet tegen het strenge optreden van
Alva. Dit leidt tot de Nederlandse Opstand (1568-1648). In het begin is er weinig steun voor de
Opstand. De gewone bevolking laat hun een beetje zitten en de watergeuzen komen helpen.
Watergeuzen: Nederlandse calvinisten die na de komst van Alva naar England en de noord-Duitse
kuststeden waren gevlucht. Willem van Oranje geeft watergeuzen toestemming om een
guerrillaoorlog te beginnen tegen de legers van Alva.
1572: Watergeuzen nemen Den Briel in -> Andere steden in Holland en Zeeland sluiten zich bij de
opstand aan.
Staten van Holland:
-
Gezamenlijke financiering van de strijd
Willem van Oranje wordt stadhouder
Waardoor resulteerde de Opstand in het ontstaan van de Republiek, 1572-1588?
Willem van Oranje
Het lukte Alva niet om de opstand in de Nederlanden snel neer te slaan. Hierdoor ontstaat er een
burgeroorlog tussen Spaanse soldaten Alva en Nederlandse opstandelingen Willem van oranje
Het ontzet van leiden (KA: Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een
Nederlandse staat)
1572: Leiden sluit zich aan bij de Opstand.
1573: Spaanse4 troepen omsingelen de stad bijna een jaar lang en hongeren de stad uit.
1574: Staten van Holland laten gebieden om Leiden onderwater lopen. Spaanse troepen vluchten
Willem van oranje zijn ideaal was gelijke behandeling van katholieken en protestanten. In de praktijk
veel onenigheid tussen katholieken en protestanten. Om aanhanger te krijgen gebruikte oranje veel
propaganda. Nadruk lag niet op vervolging van geloof, maar op verdediging van het ‘vaderland’. De
propaganda was vooral tegen Alva, niet tegen Filips ll.
Het ontstaan van de Unie van Utrecht
Tot 1576 blijft de opstand beperkt tot Holland en Zeeland. Filips ll. Heeft niet genoeg geld om al zijn
huurlegers te betalen. Hierdoor gaan spaanse soldaten plunderen.
1576: Participatie van Gent: vredesvedrag tussen de opstandige gewesten Holland en Zeeland en de
andere Nederlandse gewesten:
-
Spaanse troepen moeten verjaagd worden
Holland en Zeeland protestants, andere gewesten katholiek.
Gewetensvrijheid (je word niet vervolgd)
Calvinisme blijft groeien, vooral in Vlaamse en Brabantse steden.
1579: Unie van Atrecht: Verbond van zuidelijke katholieke gewesten met Spanjaarden om calvinisten
te verdrijven
1579: Unie van Utrecht: Militair verbond van opstandige gewesten en steden tegen Spanjaarden. In
de gewesten en steden kwam gewetensvrijheid.
1578: Alteratie van Amsterdam: (KA: Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting
van een Nederlandse staat)
Amsterdam is als enige Hollandse stad katholiek. Opstandelingen proberen Amsterdam aan hun kant
te krijgen. Dit proberen ze door propaganda, aanval door opstandelingen (1577) en handelsblokkade.
Calvinisten in Amsterdam krijgen meer invloed op de schutterij. Katholiek stadsbestuur wordt
gedwongen om de stad te verlaten. Amsterdam word zonder bloedvergieten protestants.
Het ontstaan van de Republiek
1579: Unie van Utrecht
1580: Filips ll. Verklaart Willem van Oranje vogelvrij.
1581: Plakkaat van verlatinghe “Tiran” Filips ll. Wordt afgezworen als landheer.
1584: Willem van Oranje wordt vermoord door een katholiek
Andere problemen voor de opstandelingen:
-
1585: val van Antwerpen
Zoektocht naar een nieuwe landsheer, levert niets op.
1588: stichting Republiek der Verenigde Nederlanden.
1596: drievoudig verbond en krijgt erkenning van de Republiek door Frankrijk en England.
1648: vrede van Münster: erkenning van de Republiek door Spanje.
Filips ll. Voert vele dure oorlogen en is meerdere malen failliet gegaan. Republiek wint terrein op
Filips ll.
(KA: Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat)
1588: Spaanse armada wordt verslagen bij England.
Filips ll. Zweert Engeland weer katholiek te maken. Hij onderbreekt zelfs de strijd in de Nederlanden,
maar aanval van Armada mislukt.
Waardoor ontstond in de Republiek de Gouden Eeuw, 1588-1648?
Het bestuur van de Republiek
De Republiek is een statenbond:
-
Zeven gewesten met eigen Statenvergadering die beslist over wetgeving, rechtspraak en
belastingheffing: Holland, Zeeland, Friesland, Groningen, Overijssel, Gelderland en Utrecht
Samenwerking tussen gewesten in de Staten-Generaal:
Buitenlandse Politiek, oorlog en defensie bestuur van de Generaliteitslanden.
Holland belangrijkste gewest (52% van de belasting)
Beslissingen konden alleen met inspraak val alle gewesten samen gemaakt worden
Belangrijkste persoon in de Staten-Generaal: Landsadvocaat (later raadspensionaris)
-
Hoogste ambtenaar van Holland
Vertegenwoordiger van Holland in de Staten-Generaal
Vertegenwoordiger van de republiek in het buitenland
Andere belangrijke persoon in de Republiek is de stadhouder
-
Hoogste gewestelijke functionaris
Opperbevelhebber van leger en vloot
Benoeming regenten in steden
Het twaalfjarig bestand
Vanaf 1588 verovert de republiek onder leiding van raadspensionaris van Oldenbarnevelt en
stadhouder Maurits van Oranje grote delen van de Nederlanden.
1609-1621: Twaalfjarig bestand
Politieke verdeeldheid tijden het twaalfjarig bestand.
Vrede met Spanje?
Johan van Oldenbarnevelt:
Vrede kost minder belastinggeld (voor Holland) en Vrede is beter voor de handel (van Holland)
-
Maurits van Oranje:
Oorlog is beter voor de Republiek (en de macht van de stadhouder)
Religieuze verdeeldheid tijdens het Twaalfjarig bestand.
Heeft de mens zelf invloed op het verkrijgen van een plek in de hemel?
Johan van Oldenbarnevelt:
mens heeft wel invloed op Gods keuze
Maurits van Oranje is Orthodox:
mens heeft geen invloed op Gods keuze
Religieuze discussie zorgt voor onrust in de republiek.
Nationale kerkvergadering moet een einde maken aan de onrust.
1617 staten van Holland
-
Geen nationale kerkvergadering, maar beslissing per gewest.
Hollandse steden mogen zelf soldaten inhuren om de onrust te verminderen.
1618: Maurits van Oranje laat Johan van Oldenbarnevelt arresteren
1619: van Oldenbarnevelt wordt onthoofd.
(KA: Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat)
1621: de strijd tegen de Spanjaardern wordt hervat.
1648: Vrede van Münster:
-
Einde van de Nederlandse opstand
Spanje erkent de soevereiniteit van de republiek
Veroverde gebieden in het zuiden blijven in handen van de republiek -> Generaliteitslanden
De Gouden Eeuw
De opstand viel in de noordelijke nederlanden samen met een periode van economische groei:
Gouden Eeuw. (groei van Landbouw, Handel en Nijverheid-> scheepsbouw)
Vanaf de 15e eeuw:
Moedernegotie: import van goedkoop graan uit het Oostzeegebied.
Adel had weinig macht in de landbouw.
Moedernegotie en vrije boeren zorgen voor:
-
Specialisatie: het produceren van een of enkele producten
Commercialisering: het produceren van producten voor de verkoop in plaats van voor eigen
gebruik.
Handel en de nijverheid profiteren van:
-
Moedernegotie: basis voor een internationaal handelsnetwerk
Specialisatie en commercialisering -> nieuwe handelsproducten.
1585: Val van Antwerpen -> Opstandelingen sluiten de Schelde af -> minder handel in Antwerpen
daardoor gaan tienduizenden immigranten komen naar Holland en Zeeland. Amsterdam kan
uitgroeien tot het nieuwe centrum van de wereldhandel.
1602: Staten-Generaal richt de verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) op.
Economie:
-
Monopolie op Nederlandse handel met Azië
Belangrijkste producten zijn specerijen, zijde en porselein.
Kapitaal via aandelen
Politiek
-
Bestuur over overzeese handelsposten en koloniën
Afsluiten van verdragen
Eigen soldaten
1619: Coen verplaatst het bestuurscentrum van de VOC naar Batavia
(KA: wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie.