Als kinderen muurtjes bouwen - Expertisecentrum Omgaan met

team
Begeleiding van kinderen met een verlieservaring
Als kinderen muurtjes bouwen
Als kinderen te maken krijgen met een ingrijpend of traumatisch verlies in hun leven,
moeten ze zich beschermen voor de overstelpende gevoelens die zo’n verlies met zich
meebrengt. Om te kunnen overleven bouwen ze vanbinnen een soort verdedigings-werk.
Maar wat hen in eerste instantie helpt om overeind te blijven, wordt na verloop van tijd een
struikelblok. Door met kinderen contact te maken over de manier waarop ze de pijn diep
Riet Fiddelaers-Jaspers
& Gijs Visser
wegstoppen, gaan ze dit beter herkennen en krijgen ze erkenning voor hun pijn. Dat kan in de
Riet Fiddelaers-Jaspers is opleider,
vorm van verhalen en metaforen, door vragen te stellen en creatieve werkvormen te gebruiken.
auteur en rouwtherapeut. Ze is verbonden aan het Expertisecentrum
Kinderen maken in hun leven dingen mee waarbij ze, vaak onbewust, op slot zijn gegaan. Het
zijn gebeurtenissen waar ze niet op berekend
zijn en nog niet mee om kunnen gaan. Om te
overleven sluiten ze de overspoelende ervaringen in hun gewonde hart en zorgt een dikke
poort ervoor dat het hart gesloten wordt en deze
verlieservaring niet meer tot het bewuste toegelaten wordt (Wentink, 2014). Daar raken kinPraxisbulletin jaargang 34
... nummer 8 ... april 2017
deren een stuk van zichzelf kwijt. De ervaring
is te pijnlijk, te groot, te veel om toe te laten en
wordt aan het zicht van zichzelf en anderen onttrokken. Daarmee verdwijnen de ervaring en de
herinneringen en gevoelens die erbij horen uit
het bewuste. Gelukkig zorgt het open deel van
het hart ervoor dat kinderen nog kunnen spelen,
contact kunnen maken en leren.
Omgaan met Verlies. Gijs Visser is
opleider, sportcoach en jongerentherapeut bij Kind- en jongerenpraktijk GO! Beide auteurs zijn
als opleider verbonden aan
Opleidingen Land van Rouw.
omgaan-met-verlies.nl
kindenjongerenpraktijkgo.nl
landvanrouw.nl
9
Woorden zijn meestal
niet de beste ingang,
zintuigen
zorgen voor
een betere
toegang
Veel kinderen metselen hun eerste muurtjes al
in de eerste periode van hun leven als er niet
voldoende veiligheid is of als ze onvoldoende
de aandacht krijgen die ze nodig hebben (Fiddelaers-Jaspers, 2014; Verdult, 2010; Wentink, 2017).
De meeste kinderen herkennen dan ook onmiddellijk het beeld van de poort in het verhaal hieronder (zie kader). U kunt met de kinderen praten
over de poort in hun hart:
• Hoe ziet de poort in jouw hart eruit? Is het
wel een poort, of is het een hek, een grote rits
die snel open en dicht kan, een muurtje of iets
anders?
• Wanneer doe jij de poort van je hart op slot?
• Waarom is het goed dat de poort van je hart
dicht kan?
• Wat of wie kan helpen om de poort weer open
te maken?
gewond
hart
gesloten
hart
open hart
Het kasteel als metafoor
Wanneer in de groep duidelijk wordt dat kinderen in hun leren en in hun ontwikkeling gehinderd worden door wat hen overkomen is, is het
nodig om na te gaan welke ondersteuning geboden kan worden. In overleg met de ouders kan
de leerkracht, de intern begeleider of de schoolmaatschappelijk werker een eerste ingang zoe-
Het verhaal van de poort van mijn hart
Ik heb een hart, net als iedereen. Mijn hart
is een soort kasteel met een dikke poort
waarvoor een stoere schildwacht staat. Hij kan
de poort openmaken en ook weer dichtdoen.
Ik ben degene die tegen de schildwacht zegt
of hij de poort van mijn hart moet openen of
sluiten.
In het begin van mijn leven stond de poort
nog vaak open. Ik voelde me veilig bij mama,
ze lachte naar me en knuffelde mij. Ik lachte
terug en er kwamen ook andere mensen aan
wie ik mijn lach liet zien. Ik hoorde erbij en dat
was fijn. Van mij mocht de schildwacht deze
mensen binnen laten in mijn hart.
Maar in de loop van mijn leven kwam ik soms
mensen tegen die niet zo aardig waren en dan
moest de schildwacht de poort weer sluiten.
Misschien weet ook jij hoe je jouw poort snel
10
dicht kunt maken. Dan heb jij, net zoals ik,
meegemaakt dat iemand je hart flink pijn
heeft gedaan. Het kan zijn dat je ouders uit
elkaar gegaan zijn, je ineens moest verhuizen
terwijl je dat niet wilde, je moest vluchten
uit je land, je gepest werd of dat er iemand
is doodgegaan van wie je houdt. Je kunt in je
hart een heleboel voelen: boosheid om wat
er gebeurd is, verdriet omdat die ander er
niet meer is, heimwee hebben of je voelt je
behoorlijk in de steek gelaten.
Als het bij mij vanbinnen een warboel is, weet
mijn schildwacht ook niet meer wat hij moet
doen. Misschien heb je, net als ik, tegen je
schildwacht gezegd: houd die poort maar op
slot, want het doet te veel pijn wanneer die
ander me weer teleurstelt of me in de steek
laat. Niemand komt er meer in, want ik heb
Als kinderen muurtjes bouwen team
geen zin meer om die pijn te voelen!
Maar weet je wat zo gek is? Als je zorgt dat
de poort op slot blijft en geen pijn meer voelt,
dan is het leven minder leuk. Want vreugde en
verdriet horen bij elkaar. Het meeste verdriet
heb je om de mooie en fijne dingen die je hebt
meegemaakt.
Je kunt zelf kiezen of je de ophaalbrug
omhoog of omlaag doet en de poort van
je hart open of dichtdoet, ook al is dat
spannend. Je kunt herinneringen ophalen,
denken aan de mooie dingen, al was er
misschien soms ruzie of verdriet. Die mooie
herinneringen bewaar je in je hart. Niemand
kan ze van je afnemen. Ze zijn van jou.
Open de poort van je hart. Niet altijd, maar
altijd opnieuw.
ken om hierover contact te maken met het kind.
Daarbij zijn woorden niet de enige en meestal
niet de beste ingang. De zintuigen zorgen voor
een betere toegang met beelden, tast, kleuren en
vormen. Een kasteel kan daarbij een laagdrempelige, symbolische weergave zijn van het verhaal
van De poort van mijn hart (zie kader op bladzijde
10). Veel kinderen hebben iets met kastelen, ze
herkennen het beeld en zijn nieuwsgierig. Kan
de ophaalbrug dicht, de poort op slot, kortom is
het een betrouwbaar en veilig bastion? Het moet
veilig genoeg zijn voor een eerste contact met
hun diep weggestopte verhaal over pijn, kwetsing, verdriet en eenzaamheid dat ze wellicht
bereid zijn te delen. Het gebruik van metaforen
en beelden biedt het kind voldoende veiligheid
om niet overspoeld te raken en steeds de grens
aan te kunnen geven tot hoe ver het wil gaan. Op
school kunt u op deze wijze een platform bieden voor het verhaal van het kind, bijvoorbeeld
door het op een van de volgende manieren in te
zetten:
• Gebruik een speelgoedkasteel dat u midden in
de kring zet. Bouw samen met de kinderen het
verdedigingswerk op met ridders, sterke mannen, blaffende honden, kanonnen en ander
materiaal. Daarna richten jullie je op de binnenkant, de gevoelens, in de vorm van het binnenplein. Vul dat bijvoorbeeld met hartjes, stenen, traantjes, of andere (zachte) voorwerpen
die aangeven wat er vanbinnen speelt.
• Laat de kinderen hun eigen kasteel tekenen en
ga er daarna over in gesprek.
• Laat de kinderen zelf met Kapla, blokken en
andere materialen een kasteel bouwen.
Het werken met de metafoor kan een indicatie
geven of er voor sommige kinderen meer en specifiekere hulp nodig is die buiten school gezocht
moet worden. Maar voor veel kinderen is het bieden van de mogelijkheid om op hun eigen wijze
hun verhaal te vertellen de belangrijkste ondersteuning die op school geboden kan worden.
Praxisbulletin jaargang 34
... nummer 8 ... april 2017
De ouders van Mees (9 jaar) zitten midden in
hun echtscheiding. Hoewel ze dit proces zo
goed mogelijk proberen af te ronden, merkt
de leerkracht dat Mees steeds stiller en teruggetrokkener wordt. Ook kan hij moeilijker met
onverwachte situaties omgaan. Als hij tijdens de
middagpauze in een vechtpartij belandt, iets wat
totaal niet bij Mees past, vraagt de leerkracht in
overleg met de ouders of de intern begeleider
extra aandacht aan Mees kan geven. Ze besluit
het kasteel in te zetten omdat ze weet dat Mees
gek is van ridders. ‘Zullen we er samen voor zorgen dat dit kasteel heel veilig wordt? Welke
ridders hebben we dan nodig?’ Spelenderwijs
maakt de intern begeleider contact met de veilige burcht die Mees vanbinnen heeft moeten
maken omdat hij zo verdrietig is dat papa gaat
verhuizen. De ridders staan in gelid voor de
poort en op de binnenplaats legt hij veel tranen
neer waarvan hij niet wil dat ze buiten het kasteel gezien worden.
Veel kinderen
beschermen iets
kwetsbaars dat
reeds jaren geleden
aangetast is en
uit het bewustzijn
verdwenen is
11
Splitsing van het hart
Verdedigingswerken
zorgen ervoor dat de
kinderen verder kunnen
gaan in het leven
door te doen
of de pijn
er niet is
Kinderen gebruiken de poort van hun hart om
controle te hebben over wie in hun hart wordt
toegelaten. Maar door ingrijpende gebeurtenissen in het leven kan de poort ook vanzelf
in het slot vallen, iedere keer als er dreiging is
(Fiddelaers-Jaspers & Noten, 2015). Ook al heeft
die dreiging niet altijd meer iets te maken met
wat er ooit gebeurd is. Bij Mees is de gebeurtenis
recent en kan de intern begeleider er nog makkelijk contact mee maken. Maar veel kinderen
beschermen iets kwetsbaars dat reeds jaren geleden aangetast is en uit het bewustzijn verdwenen
is. Ze hebben toen de deur vergrendeld en er een
schildwacht voor gezet. Het kwetsbare deel werd
afgesplitst, en verblijft nu op de binnenplaats van
het kasteel. De deur en de schildwacht zijn de
poort naar de buitenwereld. Deze verdedigingswerken zorgen ervoor dat ze verder kunnen gaan
in het leven door te doen of de pijn er niet is. Dit
alles gebeurt onbewust. Kinderen weten vaak niet
meer wat er achter die gesloten kasteelpoort verborgen zit, ze zijn het contact ermee kwijtgeraakt.
Ze doen er alles aan om niet te hoeven voelen
wat daar verstopt is, ze ‘overleven’ verder. We merken dit vaak pas aan het (ongewenste) gedrag op
school, zoals bij de vechtpartij van Mees. Maar
sommige kinderen hebben zich stilletjes achter
de kasteeldeur teruggetrokken en lijken daardoor
sociaal aangepast. Het zijn de ‘gemakkelijke’ kinderen in de groep, waardoor ze geen aandacht krijgen voor de spanning en stress
die er aan de binnenkant is.
Waakhond voor de poort
Door met concrete beelden te werken kunnen
kinderen hun verhaal doen, zoals ridders die
met harnas en helm voor de verdediging zorgen.
Of een vervaarlijk blaffende hond die voor de
kasteelpoort kan liggen. Zo’n hond is getraind
om grommend op vreemden af te gaan. Hij kan
zelf niet zo goed beoordelen wie met slechte
bedoelingen komt en neemt het zekere voor het
onzekere door iedereen op afstand te houden.
12
Als kinderen muurtjes bouwen team
Kinderen weten diep vanbinnen best hoe dit
moet: boos kijken, grappig doen, hun stekels
opzetten, geen interesse tonen, druk doen of
altijd met anderen bezig zijn.
Hoe doe jij dat nou, Mees, mensen buiten de
poort houden? En wie mag er van jou wel door
een kiertje kijken? Wanneer zeg jij tegen je
waakhond: ‘Goed volk, die mag wel naar binnen?’
Sleutel zoek
Voor de poort van het kasteel liggen sleutels.
Ook daarover kunt u met de kinderen in gesprek
gaan, want diep vanbinnen is bij hen de behoefte
aanwezig de deur van het slot te doen.
• Leg sleutels bij de poort, van klein tot groot, en
laat de kinderen zelf de sleutel kiezen die bij
hun poort past.
• Wie mag de sleutel gebruiken?
• Wanneer mag de poort van het slot?
• Wat heb je nodig om met de sleutel de poort te
openen?
Kinderen hebben iemand nodig die betrouwbaar
aanwezig is, die veiligheid kan bieden. Iemand die
ruimte geeft om op eigen tempo te zoeken en het
kind de gelegenheid geeft zelf de poort van het
slot te doen. Het is de kunst het vermogen en de
veerkracht van de jongere zelf aan te spreken, in
vertrouwen en vanuit vertrouwen.
Literatuur
Ken jij zo’n beslissend moment, Mees, waarop
je de poort op slot hebt gegooid? Omdat je
besloot niemand meer toe te laten omdat het te
veel pijn deed?
Als kinderen de poort op een kier zetten en we
een stukje mee mogen kijken binnen, is dat een
ontroerende ervaring die ons veel leert over hun
binnenwereld. Als kinderen bereid zijn en echt
durven te kijken, krijgt het verlies erkenning
en mag het er meer zijn. Daardoor hebben ze
minder energie nodig om de poort op slot te
houden. De driekoppige hond kan wat meer
gaan rusten en de ridders hoeven niet meer
strak in het gelid.
Dit zijn voor kinderen de eerste stapjes tot
heling.
Praxisbulletin jaargang 34
... nummer 8 ... april 2017
Hulpbronnen
Kinderen hebben hulpbronnen nodig om veilig
hun poort te kunnen openen. Dat is een van
de eerste dingen die je samen onderzoekt. Wie
kan je helpen, wie vertrouw je? Wat helpt om
je goed te voelen? Overlevingsstrategieën en
hulpbronnen liggen vaak dicht bij elkaar. De
strategieën hoeven niet helemaal uitgeschakeld
te worden, ze hielpen juist om het kind in moeilijke tijden overeind te houden. Sporten om te
overleven wordt sporten omdat het energie
geeft. Altijd de grapjas zijn, kan veranderen in af
en toe humor gebruiken als dat nodig is. Door
kinderen de sleutel van de poort in handen te
geven en hun tempo te volgen, kan de poort
langzaam maar zeker wat verder opengaan en
krijgen kinderen weer contact met wat op de
binnenplaats verborgen ligt.
• R. Fiddelaers-Jaspers, Jong
verlies. Rouwende kinderen
serieus nemen, Ten Have,
Kampen, 2014-10.
• R. Fiddelaers-Jaspers & S.
Noten, Herbergen van verlies.
Thuiskomen in het Land van
Rouw, In de Wolken, Heeze,
2015.
• F. Ruppert, Vroegkinderlijk
trauma; Zwangerschap,
geboorte en eerste levensjaren,
Akasha, Eeserveen, 2014.
• R. Verdult & G. Stroecken,
Mijn baby is ontroostbaar.
Over de belevingswereld van
baby’s, Witsand, Gent, 2010.
• M. Wentink, Je verlangen;
dwaallicht of kompas?
Akasha, Eeserveen, 2014.
• M. Wentink, Het mamatrauma, Uitgeverij Mens!,
Eeserveen, 2017.
Wie kan je helpen,
wie vertrouw je?
Wat helpt om je
goed te voelen?
13