Ongeneeslijk ziek, hoe nu verder?

De Friese Wouden
wonen welzijn zorg
Ongeneeslijk ziek,
hoe nu verder?
Informatie over mogelijkheden van zorg
Aantekeningen
Inhoud
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Voor wie is deze brochure
Emotionele veranderingen
5
Lichamelijke veranderingen
8
Veranderingen in relaties
Veranderingen in het dagelijkse leven
10
Mogelijkheden om eigen welbevinden te bevorderen
14
Palliatieve zorg
17
De Friese Wouden
19
Andere hulpverleners
21
Als het thuis niet langer meer kan
24
Adressen en telefoonnummers
26
6
12
Voor wie meer wil lezen 27
Voor wie is
deze brochure?
1
Deze brochure is geschreven voor mensen die weten
dat ze niet meer beter worden, voor hun naasten en
ook voor behandelaars, verpleegkundigen en verzorgenden.
Bericht krijgen dat je een ziekte hebt die niet meer te
genezen is, is een harde boodschap. Deze boodschap
kan heel veel vragen oproepen, zoals:
• Is er nog een toekomst en hoe kan die eruit zien?
• Welke emotionele veranderingen kunnen een rol
gaan spelen?
• Met welke lichamelijke klachten kan ik te maken
krijgen? Is daar iets aan te doen?
• Is voorbereiding op de allerlaatste fase zinvol en
hoe gaat dat dan?
In deze brochure wordt informatie gegeven over mogelijkheden ter voorbereiding op bovenstaande vragen.
Ook wordt er verteld over de emotionele, lichamelijke
en relationele aspecten die een rol kunnen spelen.
Verschillende mogelijkheden om het eigen welbevinden
te bevorderen komen aan bod. De brochure gaat daarnaast in op de vele kanten van de zorg die in deze fase
van het leven gegeven wordt en staat stil bij het aanbod
van De Friese Wouden.
Voor meer informatie
kunt u vrijblijvend
bellen met de Palliatief
Consulent van
De Friese Wouden,
T 088 512 0000
De laatste hoofdstukken geven een overzicht van hulpverleners die een belangrijke rol kunnen spelen, opnamemogelijkheden voor als het thuis niet langer meer
kan, een lijst met belangrijke adressen en tot slot een
literatuurlijst.
5
Emotionele
veranderingen
2
Hoe iemand omgaat met het besef dat het leven
waarschijnlijk niet lang meer zal duren, zal per
persoon verschillen. Een eerste reactie kan dan ook
variëren van boosheid tot gevoelens van verdoofdheid,
ontkenning of depressie. Er zijn ook mensen die deze
mededeling direct als een voldongen feit aanvaarden.
De verwerking van zo’n boodschap kan in etappes
gaan. Vaak is er tijd nodig om écht onder ogen te zien
dat beter worden niet meer aan de orde is. Ook al is na
verloop van tijd de eerste schok voorbij, emoties blijven
een grote rol spelen. Gevoelens van angst, machteloosheid en afhankelijkheid kunnen zich afwisselen met
gevoelens van aanvaarding en acceptatie.
Angst voor lijden
Allerlei vragen kunnen door het hoofd spelen.
Wat kan ik verwachten? Wordt het een lijdensweg?
Dergelijke vragen, die ook bij een naaste kunnen leven,
maken vaak angstig en kunnen een verlammende
werking hebben. Het zou goed zijn om te proberen
de oorzaak van de angst te achterhalen.
Hier en nu
Leven in het hier-en-nu kan ervoor zorgen dat je
nog ten volle kunt genieten van de ‘gewone’ dagelijkse
dingen. Denk aan de natuur, aan muziek, maar ook
aan fijne contacten.
Eindigheid en kwetsbaarheid
De ziekte en de daarmee gepaard gaande onzekerheid
is voor veel mensen aanleiding om vragen te stellen
over het eigen bestaan en het leven in het algemeen.
Heeft mijn leven zin gehad? Wat heeft mijn leven nog
voor zin nu de toekomst onzeker is? Dit soort zingeving- of spirituele vragen kunnen soms heel complex
zijn. Een antwoord vinden op deze vragen geeft weer
moed om verder te gaan.
Praten over emoties of zingevingvragen kan heel verrijkend zijn.
Een familielid, vriend, de huisarts,
of de (wijk)verpleegkundige kan de
gesprekspartner zijn. Het is ook
mogelijk hierover te praten met
een psycholoog, geestelijk verzorger,
de pastor, humanistische raadsvrouw, imam of rabbi. Zelfs wanneer het geloof, een hogere macht
of andere levensbeschouwelijke
zaken nauwelijks of geen rol
spelen, kan een gesprek troost,
steun en kracht geven.
Machteloosheid en afhankelijkheid
Vanaf de mededeling dat genezing niet meer mogelijk
is, kunnen er gevoelens van machteloosheid ontstaan.
Het idee dat er in je lichaam iets gaande is waar je geen
invloed op kunt uitoefenen, is vaak moeilijk te accepteren. En natuurlijk kan het gegeven dat je steeds meer
afhankelijk wordt van de zorg van een ander, voor
velen zwaar zijn.
6
7
Lichamelijke
veranderingen
3
Naast emotionele veranderingen kunnen er ook
lichamelijke klachten ontstaan als gevolg van de ziekte
of van een behandeling. Denk aan pijnklachten, een
moeilijke stoelgang, misselijkheid of kortademigheid.
Deze klachten kunnen van invloed zijn op hoe iemand
zich voelt en op wat de persoon nog wel of niet kan
doen. Een goede behandeling van de klachten kan er
voor zorgen dat je zo lang mogelijk het leven kan
leiden dat je graag wilt. Op tijd klachten benoemen
is daarom heel belangrijk.
Een klacht is over het algemeen beter te behandelen
wanneer niet te lang gewacht wordt met het starten
van de behandeling. Voor allerlei klachten zijn er
verschillende behandelingen, zoals bijvoorbeeld
pijnbestrijding.
Pijn kan verminderd worden
door diverse pijnstillers, waaronder
morfine. Rond morfine bestaan veel
fabels. Je zou eraan verslaafd raken,
of je zou er dood aan kunnen gaan.
Geen van beide is waar!
8
Aandacht voor het uiterlijk is heel
belangrijk. Er verzorgd uitzien kan
iemand meer zelfvertrouwen geven.
Dit geldt voor gezonde mensen,
maar zeker ook voor mensen die
er door ziekte of behandeling soms
minder goed uitzien.
9
Veranderingen
in relaties
4
Partner en kinderen
De zieke zal merken dat door de ziekte niet alleen
het eigen leven verandert, maar ook het leven van
de partner en eventuele kinderen. Door het (mogelijk)
meer op elkaar aangewezen zijn, kunnen relaties
hechter worden dan voorheen. Maar door moeilijke
omstandigheden kunnen er ook spanningen en
verwijderingen ontstaan.
Iedere persoon heeft een eigen manier van verdriet
verwerken. De één praat er bijvoorbeeld graag over.
De ander verwerkt het verdriet in zichzelf. In een
relatie kunnen spanningen ontstaan als partners de
verschillende wijzen van verwerking niet bij elkaar
herkennen. Het kan ook zo zijn dat de zieke meer en
meer afhankelijk wordt. Dingen die hij of zij vroeger
zelf deed, worden nu misschien overgenomen.
Dit is soms moeilijk te accepteren.
Er kunnen ook veranderingen plaatsvinden in het
contact met de kinderen. Ouders willen hun kinderen
vaak niet belasten met hun gevoelens en zorgen. Op
termijn kan dit leiden tot problemen bij de kinderen.
Familie, vrienden en bekenden
Ook het sociale leven van de zieke verandert. Door alles
wat de zieke meemaakt, is hij of zij niet meer dezelfde
als voorheen. Hierdoor kan het gebeuren dat anderen
dit niet begrijpen of dat de zieke hun reacties niet meer
begrijpt. Maar er zullen ook mensen zijn die niet weten
hoe ze moeten reageren op een bericht dat iemand niet
meer beter wordt. Dit kan allemaal leiden tot verkoeling
van relaties. Andere relaties daarentegen, kunnen juist
veel intiemer worden.
De zieke kan behoefte hebben om bepaalde gebeurtenissen met een familielid of vriend uit te praten of
af te ronden. Het is niet altijd gemakkelijk om daarin
de juiste weg te vinden. Familie en vrienden kunnen
daarbij helpen, maar ook een maatschappelijk werker,
psycholoog of geestelijk verzorger kan hulp bieden.
Praat zoveel mogelijk met elkaar
over gevoelens, angsten en onzekerheden. Lukt dat niet, dan is het
misschien een idee om samen een
levensverhaal te schrijven of
samen een levensboek te maken.
Hulp vragen is geen schande.
Veel mensen zijn van harte bereid
om de helpende hand te reiken,
maar aarzelen om zelf het initiatief
te nemen.
Er zijn ook vrijwilligersorganisaties die op vrijwillige basis ondersteuning kunnen bieden.
10
Veranderingen
in het dagelijks
leven
5
Werk en hobby’s
Lichamelijke beperkingen kunnen op een gegeven
moment reden zijn om de dagelijkse gang van zaken
aan te passen of zelfs helemaal te veranderen. Of je
nu junior of senior bent, met of zonder een (betaalde)
baan, thuis of in een zorgcentrum woont: het dagelijks
leven zal er anders gaan uitzien. Sommige plannen
kunnen niet meer worden uitgevoerd.
Ook moet er op een gegeven moment afscheid genomen worden van hobby’s en andere bezigheden. Dit is
zeker niet altijd even makkelijk. Maar, door meer en
meer te (leren) leven met de dag, kunnen zich opeens
nieuwe, andere waardevolle momenten voor doen.
Regie over eigen leven
Het ‘leven van je eigen leven’ kan door ziekte steeds
meer in het gedrang komen. Moeheid, het hebben van
pijn en het steeds meer tijd in bed moeten doorbrengen, kan een gevoel van machteloosheid en afhankelijkheid geven. Ook zullen meerdere hulpverleners
betrokken raken bij de zorg, waardoor verlies van
privacy een rol kan gaan spelen. Belangrijk voor alle
betrokkenen is om te blijven beseffen dat de regie van
de zorg bij de zieke ligt en niet andersom.
12
Het is raadzaam af te wegen wat
je nog graag wilt (blijven) doen.
Om de regie in handen te kunnen
houden, is het belangrijk om goed
geïnformeerd te zijn over alle
moge­­­lijkheden binnen palliatieve
zorg.
13
Mogelijkheden
om eigen
welbevinden
te bevorderen
6
Binnen de zogenaamde ‘complementaire zorg’ vind je
mogelijkheden om het eigen welbevinden te vergroten.
Complementaire zorg, ook wel aanvullende zorg
genoemd, is zorg die bij voorkeur wordt toegepast
om het zelfhelend vermogen te ondersteunen en te
activeren. Bij deze zorg ligt het accent op het bieden
van ontspanning en het bevorderen van het welbevinden bij bijvoorbeeld pijn, misselijkheid, slaapproblemen,
spanning, onrust en een sombere stemming.
Veelgebruikte vormen van complementaire zorg zijn
massage, toepassen van etherische oliën, ontspanningsoefeningen en luisteren naar muziek. Hoewel
deze vormen van elkaar verschillen, hebben ze met
elkaar een holistische mensvisie gemeen. Ze zijn alle
vier gericht op het aanspreken en stimuleren van het
gezonde in de mens, door middel van het aanboren
van eigen krachtbronnen.
Klassieke massage
Het stimuleren van de huid en onderliggende weefsels
waarbij in verschillende mate met de handen druk
wordt uitgeoefend ter verlichting, afleiding en bevordering van ontspanning, welbevinden en/of rust.
14
Toepassing: massage van voet, nek, hand, hoofd en rug.
Uitvoering: fysiotherapeut of verpleegkundige met
ervaring in massage.
Etherische oliën
Etherische oliën zijn geurend, geconcentreerd en vluchtig.
Ze bestaan uit zeer kleine moleculen en worden opgenomen via de huid, slijmvliezen en luchtwegen.
Ze kunnen verfrissend en ontspannend werken en
ook het welbevinden bevorderen.
Toepassing: huidverzorging en massage, hand-, voeten ligbaden, bedverzorging, inhalatie.
Uitvoering: afhankelijk van de voorkeur kan gebruik
gemaakt worden van de etherische oliën lavendel,
zoete sinaasappel en Bulgaarse roos of de basisoliën
amandelolie of calendula-olie.
Ontspanningsoefeningen
Ontspanningsoefeningen kunnen een lichamelijk,
emotioneel of cognitief effect hebben. De ademhaling
speelt hierbij een belangrijke rol.
Toepassing algemeen: Audiocassettebandjes of cd’s
ingesproken door een (bij voorkeur) vertrouwd persoon
met een ‘standaard’ tekst. Een korte oefening van 5-20
minuten kan effectiever zijn dan één uur slapen.
• Progressieve spierrelaxatie richt zich op het aan
en ontspannen van aparte spiergroepen.
Uitvoering: Na begeleiding en instructie van een hulpverlener kan je dat zelf doen.
• Ademhalingsoefeningen beïnvloeden het adempatroon of -frequentie met als doel ontspanning en zich
te richten op een regelmatig adempatroon, de uitademing en buikademhaling.
Uitvoering: na instructie door een fysiotherapeut of een
ervaren verpleegkundige kunnen ook mantelzorgers
hierin begeleiden.
• Geleide fantasie maakt sturend gebruik van de gedachten en fantasieën van een persoon, waarbij allerlei
zintuiglijke waarnemingen worden ingeschakeld.
15
Zorg als een
ziekte niet meer
te genezen is
Palliatieve Zorg
7
Het effect van complementaire zorg verschilt
van mens tot mens.
Goede voorlichting
Uitvoering: Na instructie door een ervaren zorgverlener
kan je dit zelf doen door middel van een ingesproken
cassette of cd. Het meest effectief als dagelijks toegepast gedurende 3 – 4 weken.
en begeleiding is van
belang.
Zie voor uitgebreidere
informatie:
www.pallialine.nl
op het overzicht
documenten:
Complementaire zorg
16
Muziek
Het effect van luisteren naar muziek is afhankelijk
van muziekgebonden en persoonsgebonden factoren.
Het kan gebruikt worden ter ondersteuning en verlichting van het lijden op zowel lichamelijk, emotioneel als
spiritueel gebied. Uitvoering: Begeleiding is wenselijk.
Als gebruik van muziek wordt toegepast als afleiding
is het belangrijk om te weten waar iemand van houdt.
Bij een beoogd specifiek effect (bijvoorbeeld bij pijn)
kun je beter vragen naar welke muziek het meeste
effect zou kunnen hebben.
Wat is Palliatieve zorg?
Palliatieve zorg is de actieve, totale zorg voor patiënten
op het moment dat hun ziekte niet meer te genezen is.
Pijnbeheersing en de bestrijding van andere lichamelijke klachten is net zo belangrijk als de aandacht voor
psychologische, sociale en spirituele vragen. Het sterven
wordt gezien als een normaal proces.
Palliatieve zorg legt de nadruk op de verzachting van
pijn en andere problematische symptomen, integreert
in de patiëntenzorg de lichamelijke, emotionele en
spirituele aspecten en probeert de patiënt tot de dood
te ondersteunen om zo actief mogelijk te kunnen
leven. Het helpt de naasten zowel in het omgaan met
de zieke patiënt als bij rouwverwerking na diens
overlijden.
Het algemene doel van de palliatieve zorg is het bereiken van de hoogst mogelijke kwaliteit van leven voor
zowel de patiënt als diens naasten. En als dat niet meer
mogelijk is een zo goed mogelijk stervensproces,
kwaliteit van sterven.
17
Kwaliteit van leven/sterven:
Wát kwaliteit van leven/sterven inhoudt, verschilt per
persoon. Maar er is een vijftal zaken die de meeste
mensen hetzelfde waarderen. Je kunt heel voorzichtig
spreken over een top 5.
1. Een persoonlijke benadering. Mensen om je heen die
gevoelig en kundig zijn, mensen die proberen te begrijpen waar je behoefte aan hebt.
2. De regie hebben over de zorg. Om dit verantwoord te
kunnen doen en verantwoord beslissingen te kunnen
nemen, is het nodig dat je steeds goed geïnformeerd
bent over je eigen (gezondheids)situatie en over alle
zorgmogelijkheden die er zijn.
3. Een goede continuïteit en coördinatie van zorgverlening en behandeling. Belangrijk is één aanspreek­
coördinatiepunt dat goed bereikbaar is en goed
op de hoogte is van de hele zorgverlening.
4. Aandacht voor comfort.
De Friese
Wouden
8
De Friese Wouden is een grote organisatie met een
gevarieerd aanbod van ondersteuning bij huishoudelijke hulp, preventieve zorg, verzorging, verpleging
en begeleiding van zieken en gehandicapten. Zorg
kan gegeven worden in de thuissituatie, maar ook
in één van de vier zorgcentra: Berchhiem, Brugchelencamp, Haersmahiem en ’t Suyderhuys.
De Friese Wouden is onderdeel van een Netwerk
Palliatieve Zorg. Dit is een samenwerkingsverband
tussen verschillende zorgaanbieders (professionele
en vrijwillige) die samen de kwaliteit en de zorg voor
de palliatieve patiënten in hun gebied willen verbeteren.
5. De juiste professionele zorg op het juiste moment.
Visie palliatieve zorg De Friese
Wouden: Alle cliënten in de palliatieve fase krijgen hoogwaardige
palliatieve zorg van vergelijkbare
kwaliteit aangeboden op de plaats
van eigen keuze. Dit kan thuis zijn
of in één van de vier zorgcentra.
Wat is er gedaan? Binnen De
Friese Wouden zijn er verspreid
over de hele organisatie 22 vakgroepleden palliatieve zorg. Dit zijn
verpleegkundigen en verzorgenden
die speciaal geschoold zijn in deze
zorg. Ze werken vanuit landelijk
ontwikkelde protocollen en richtlijnen die steeds aangepast worden
naar de nieuwste inzichten.
19
Andere
hulpverleners
9
In de thuissituatie wordt de palliatieve zorg vooral
gegeven door een team van professionele hulpverleners
onder leiding van de huisarts, in nauwe samenwerking
met de wijkverpleegkundige. De hulpverleners werken
met elkaar samen en stemmen de zorg goed op elkaar
af. Over het algemeen zal de wijkverpleegkundige de
spil in het web zijn.
In de woonzorgcentra Brugchelencamp,’t Suyderhuys
en Haersmahiem wordt de palliatieve zorg gegeven
door een team van professionele hulpverleners onder
leiding van de eigen huisarts, in nauwe samenwerking
met de verzorgenden van de betreffende huizen.
In Berchhiem, een gecombineerd verpleeg- en verzorgingshuis met een palliatieve- unit*, staat de palliatieve
zorg onder leiding van de verpleeghuisarts.
*zie hoofdstuk 10
Voor specifieke vragen kunnen
zowel de huisartsen als de verpleeghuisarts, de wijkverpleegkundige
en de verzorgende zich ten alle
tijden wenden tot een palliatief
consultatieteam. Dit is een team
dat bestaat uit medische, verpleegkundige, psychosociale en spirituele
specialisten in de palliatieve zorg.
20
21
Naast de huisarts, de verpleeghuisarts, de wijkverpleegkundige en de verzorgende kunnen de volgende
hulpverleners in de thuissituatie en in de vier woonzorgcentra ingezet worden:
Ergotherapeut
Een ergotherapeut richt zich vooral op praktische
zaken rond het uitvoeren van dagelijkse activiteiten.
Bijvoorbeeld bij problemen met zelfzorg, huishouden
en vrijetijdsbesteding.
Fysiotherapeut
Een fysiotherapeut adviseert, begeleidt en behandelt
stoornissen in de houding en/of beweging. Maar ook
kan de fysiotherapeut helpen bij klachten als
benauwdheid en pijn.
Logotherapeut
Een logopedist kan ondersteunen bij problemen met
slikken en kauwen. Ook kan de logopedist helpen bij
problemen met de stem, spraak of taal.
Diëtist
Een diëtist kan helpen bij vragen rondom voeding.
Maatschappelijk werker
Een maatschappelijk werker kan ondersteunen bij
verdriet, zorgen en onzekerheden in deze fase. Maar
ook kan de maatschappelijk werker antwoord geven
op vragen zoals: Hoe kom ik aan hulp thuis? Wordt
alles wel vergoed? Welke plannen kan ik nog wel
uitvoeren en welke niet?
Psycholoog
Een psycholoog kan helpen om gevoelens van angst,
pijn en verdriet te begrijpen tegen de achtergrond van
wat iemand is overkomen. Ook kan de psycholoog
proberen om te helpen bij een verwerkingsproces of
bij het zoeken naar redenen waarom bepaalde ingrijpende gebeurtenissen ineens weer een rol gaan spelen.
22
Een psycholoog zal in één of in een serie gesprekken
proberen te bereiken dat er weer grip op een situatie
komt.
Geestelijk verzorger
Met een geestelijk verzorger kan je praten over levensvragen en zingevingvragen. Vragen zoals: Heeft mijn
leven wel zin gehad? Wat is de zin van mijn lijden?
Wat komt er hierna?
Het is belangrijk om te weten
welke zorg wel en welke zorg niet
vergoed wordt door de verzekeraar!
Als het thuis
niet langer
meer kan
10
Veel mensen willen graag hun laatste levensfase thuis
in eigen omgeving doorbrengen. Maar om bepaalde
redenen kan het op een gegeven moment zo zijn dat
dit niet meer mogelijk is. Vaak wordt deze keuze
gemaakt door de mensen zelf, veelal na overleg
met de wijkverpleegkundige en/of de huisarts.
In heel Nederland zijn er aparte huizen en specifieke
afdelingen in verpleeghuizen en woonzorgcentra die
zich helemaal richten op de palliatieve zorg.
In Friesland alleen al zijn er vier hospices en twee
specifieke afdelingen voor palliatieve zorg in twee
verpleeghuizen.
Om in aanmerking te komen voor een dergelijke
voorziening moet er een indicatie afgegeven worden
door het Landelijk Indicatie Orgaan. Deze indicatie
wordt afgegeven als een arts, huisarts of specialist
heeft aangegeven dat de levensverwachting nog
ongeveer drie maanden is.
Een hospice is een kleine overzichtelijke locatie met drie tot vijf
kamers die zoveel mogelijk op thuis
lijkt. Kamers die door de tijdelijke
bewoners en hun naasten zelf
ingericht kunnen worden. In de
meeste hospices zijn (kleine)
huisdieren welkom. De medische
zorg wordt over het algemeen
gegeven door de eigen huisarts
en een (wijk)verpleegkundige van
De Friese Wouden. Speciaal geschoolde vrijwilligers in de palliatieve zorg zijn steeds aanwezig.
Zij geven tijd, aandacht en ondersteuning aan mensen die dat graag
willen of nodig hebben.
*Voor opname in een hospice is
een indicatie nodig van het CIZ.
Een indicatie wordt afgegeven
als de (huis)arts aangeeft dat de
levensverwachting nog ongeveer
drie maanden is.
Een palliatieve unit in een verpleeghuis telt over het algemeen
2 à 3 eenpersoonskamers die naar
eigen inzicht ingericht kunnen
worden. De medische zorg wordt
gegeven door een verpleeghuisarts
en de zorg van verpleegkundige/
verzorgende zorg door het personeel op de afdeling waar de unit is.
Dit personeel is speciaal geschoold
in het omgaan met de bewoners en
hun naasten. Vrijwilligers zijn niet
steeds aanwezig, maar kunnen wel
gevraagd worden.
*Voor opname in een palliatieve
unit is ook een indicatie van het
CIZ nodig. Ook hier wordt de indicatie pas afgegeven als de (huis)arts
de levensverwachting stelt op drie
maanden.
*Aan kost en inwoning in een
palliatieve unit zijn geen extra
kosten verbonden.
*Voor kost en inwoning vraagt een
hospice ongeveer € 30 à € 40 per dag.
24
25
Adressen,
telefoonnummers
en website
Voor wie
meer wil lezen
11
12
De Friese Wouden
• voor informatie, advies, begeleiding en instructie
• voor verpleging, verzorging en huishoudelijke hulp
• voor de Palliatieve Unit
• Palliatieve zorg in de laatste levensfase: Een hand­
reiking vanuit patiënten/consumentenperspectief 2004
ISBN 90-71401-73-1
T 088-5120000
• Palliatieve zorg thuis: Een praktische handleiding voor de
zorg aan een ernstige zieke. AZR-Daniël, Rotterdam, 2001
ISBN 90-8061-21-0
Vrijwillige Palliatieve Terminale Zorg, Thuis(VPTZ)
• VPTZ, Z.O. Friesland, T 06-43569770
• VPTZ, Z.W. Friesland, T 0515- 436040
• VPTZ, N.W. Friesland, T 058-2154019/ 0651490958
• VPTZ, N.O. Friesland, T 06-22141296/ 0612067950
• Kiezen voor zorg in de laatste fase: Keuzewijzer voor
patiënt en naasten. KITTZ, Groningen, 2005
ISBN 90-74993-28-1
Hospices en Palliatieve-Units in Friesland
• Hospice Smelnehaven, Drachten,
T 0512-542227/ 0613599331
• Hospice Julia Jan Wouters, Heerenveen,
T 0655168872
• Hospice Leeuwarden,
T 058- 2998075
• Hospice Sneek,
T 0515-436040
• Palliatieve Unit, Berchhiem, Burgum
088- 5120032/ 088- 5120028
• Palliatieve Unit, verpleeghuis Sionsberg, Dokkum
T 0519-291342
• Gids na een overlijden: Handleiding voor nabestaanden bij zakelijke beslissingen en bij verwerking van het
verlies, 2004 / ISBN 90-73431-01-8
• Voor de laatste tijd: Samenwerken aan een goede
dood. M.R en M. van den Berg, Ten Have, 2003
ISBN: 90-43506-11-7
• De Intieme dood: Levenslessen voor stervenden,
M.de Hennezel / ISBN: 90-230-0907
Internet
• www.verliesverwerken.nl
• www.rouwboeken.nl
Website www.agora.nl
26
27
De Friese Wouden
wonen welzijn zorg
www.friesewouden.nl