Scholen en onderwijs te Brugge gedurende de Middeleeuwen

Scholen en onderwijs te Brugge
gedurende de Middeleeuwen
W an n eer A. D u clos in Bru ges, H ist o ire et Sou v en irs,
Br u gge 1910, de blz. 288- 298 w ijd d e aan de on d er w ijs­
sit u at ie te Br u gge, w as h ij, n aast h et w erk van A .C. D e
Sch revel ', op de pu blicaties van L. Gilliod t s- van Se v e r e n 2
en J. G ailliar d 3 aan gew ezen , die eerder toevallig d it on der ­
w erp h adden beh an deld. D e op die m an ier b ek en d e ge­
geven s w ar en on vold oen de coh eren t , ter w ijl even m in vergelijk in gssch em a’s b est on d en n aar b u it en t oe. H ier on d er
zullen w ij pogen , n a eigen n avorsin g b et r effen d e h et sch ool­
w ezen in Sin t -Don aas, Sin t-Salvat or, O .L.- V r ou w , Sin tJaco b , Sin t -Gillis en d e Br u gse Je zu ïe t e n sch o o l 4, deze gege­
ven s t e b etrekk en o.m . op de syn t h ese van R .R . P o st , Sch olen
en on d erw ijs in N ed erlan d gedu ren d e d e M iddeleeu w en ,
1. A .C. D e Sch revel, H ist o ire du Sém in aire d e Bru ges, d l. I , Br u g­
ge 1895, passim .
2. L. Gilliod t s- V an Sever en , In v en t aire d ip lo m at iq u e d es arch iv es
d e l ’an cien n e école Bogard e à Bru ges, Br u gge, 3 delen , 1899- 1900;
Bogard e. L ’O rp h élin at d e s garçon s à Bru ges, in L a Flan d re, d l. V I I I
(1 8 7 6 ), p. 53-80; 158- 199; een lat er e p u b licat ie : L e s m én est re ls d e
Bru ges, Br u gge, 1912-1913.
3. J. G ailliar d , In scrip t io n s fu n éraires et m on u m en tales, dl. I ,
l ’Eglise S. D on at . Eglise N o t r e D am e, Br u gge 1861-67 (b et r effen d e
d e Lieve- V r ou w k er k ).
4. A . D ew it t e, D e k ap it t elsch ool v an d e collegiale Sin t - Salv at or te
Bru gge, 1516- 1594, in H an d . Soc. d ’Em u l., C I V (1 9 6 7 ), p. 5-65;
Sco last ri en re d o re s scolaru m aan d e O .L.V ro u w k ap it t elsch oo l te
Bru gge, 1480-1553, in I d ., X C I X (1 9 6 2 ), p. 265- 274: D e geest elijk ­
h eid v an d e Bru gse Liev ev rou w k erk , in I d ., C V I I (1 9 7 0 ), p. 100­
135; Z an gm eest ers, organ ist en en sch oolm eest ers aan d e St.-Jacobp aroch ie t e Bru gge, 1419- 1591, in Biek orf, L X X I I (1 9 7 1 ), p. 322­
349; Z an gm eest ers, organ ist en en sch oolm eest ers aan d e S t .- G illesp a­
roch ie t e Bru gge, 1460- 1570, t e versch . in B ie k o rf ; G e gev en s b et re f­
fen d e h et m u z iek lev en in d e v oorm alige Sin t - D on aask erk te Bru gge,
1251-1600, te versch . in M u sicologica Lov an ien sia.
Utr ech t -An t w erp en , 1954, op de gegeven s bij J. D esch am ps
en A . Der olez betreffen de h et Br u gse bib lioth eeks w ezen in
de m idd eleeuw en 5, en de pu blicaties van A . Sch ou teet over
de Br u gse dr u k k er s 6. O p die m an ier r eikt on s overzich t t ot
ca. 1575. In b ijlagen bren gen w e een u it geb r eide lijst van
« Br u gse » tek stu it gaven en « h an dboek en » voor on der­
w ijs, m et recen te liter at u u r ; de gegeven s b etr effen d e de
on derw ijsm et h odiek van Ja n van Str azeele ; h et voor st el t ot
r eor gan isatie van h et on derw ijs in 1575, u it gaan de van de
Jezu ïet en ; ter w ijl w ij bin n en de t ek st een over zich tstabel
bren gen van de m yster iespelen bin n en de Br u gse kerken .
H e t is d u id elijk d at h ieron der een gr oep h ypoth esen voor ­
kom t, die als verd ien st e h eeft de lacun es in h et bron n en ­
m ater iaal te on derstr epen .
D eze lacu n es kun n en als volgt w orden sam en gevat. W e
besch ik k en voor eer st — in w at algem een de m iddeln eder­
lan d se litt er at u u r w or d t gen oem d — over een serie d id ac­
tisch e w erk en van af J. Van M aer lan t en Ja n P r aet , die
d u id elijk sch oolboek en w aren voor een D iet se gr ote sch ool­
type, b lijk b aar over vloed ig best aan d e n aast de algem een
best u d eer d e Lat ijn se sch olen . D it is zelfs in die m ate ver ­
w arr in gw ek ken d d at , w an n eer n og in d e 16e eeuw sp r ak e
is van de aan koop van V I I I caloen en (1550- 1551) voor
sch oolgebr u ik , m en au tom at isch aan de Lat ijn st alige D ist i­
ch a Cat on is den k t, w aar w e ech ter r eeds in M aer lan t s’
Sp iegh el H ist oriael (73, vs, 51-53) lezen :
Cat h o screef en e b ou c v an sed en
D ie v in t m en in v ele st ed en
in D iet sch gem aect.
Een N ed er lan d se en Fr an se ver sie ervan versch een ove­
r igen s als in cu n abel bij J. Br it o, w at on s m eteen bij een
5. A . D er olez, C o rp u s Cat alogoru m Belgii, dl. I , Prov in cie W estV laan deren . Ver h . Kon . VI. Academ ie, Le t t , en Sch . Ku n st en , Br u s­
sel 1966.
6. A . Sch ou t eet , D ocu m en t en b et reffen d e d e Bru gse d ru k k ers u it
de 16e eeu w , in H an d . Soc. d ’Em u l. dln . 83 e.v. (1940- 46 e .v .); zie:
Bijlage I I I .
w ellich t typisch Zu id -N ed er lan d s sch oolsyst eem b r en gt —
h oew el volgen s M elis Stok e ook Flor is V zo een sch ooltype
volgd e — i.p .v. een D iet se m eteen een Fr an se « gr ote
sch ool » 7. Van de voor ber eid in g op deze sch ool b leef voor
Br u gge zelfs een con ver satieboek je b ew aar d van een w alscen
(P icar disch e) scoelm eestere u it ca. 1370, ter w ijl w ij h eel
du id elijk w eten d at dit sch ooltype ten laat st e in 1503 van ­
u it Br u gge n aar b vb . Am ster d am w er d geëxpor teer d d oor
Jaco b van Scoen h oven 8.
In h et con ver satieboek je van 1370 on tm oeten w e ten ­
slot te een der de m oeilijk h eid : d e d oor m ek aar gebr u ik te
voor n am en — b ij de aan sp r ek in g — b et r effen zow el jon ­
gen s als m eisjes. H e t is n u w el zo d at w ij voor Br u ssel,
1320, u it een or don n an tie van Ja n I V , h et b est aan van een
Lat ijn se sch ool voor m eisjes ve r n em en 9.
V oor Br u gge — h et zou te gem ak k elijk zijn de situ at ie
gew oon h ier d ezelfde te n oem en — w ijzen de tek st en b e­
tr effen d e de appr eciatie van de vr ou w van af 1290 10 — h et
b et r e ft de in st ru ctie der Begijn en — t ot aan V ives, in zijn
zo geroem de psych ologisch e stu d ie D e A n im a — , ech ter
op een gew ilde t ot ale d oct a ign oran t ia — over igen s ook
ter u g te vin den bij vele an alfabete Bogaer d en b r oed er s en
7. V oor w at b et r e ft de n og b ew aar d e h s., zie o.m . H e t Com b u rgse
h an d sch rift , ein d 14e eeu w , in J. D esch am ps, M id d eln ed erlan d se
h an d sch rift en , Br u ssel, K. Bib l. A lb e r t 1, 1970, p. 73-76; zie ald aar
pag. 70-71 b et r effen d e een D ie t sch e D oct r in ale , en ver d er o.m . de
D oct r in ale van J. Ge r son , ed. J. Br it o, 1477-81. O ver an der e jc h o o lt ek st en , zie: L. H ellin ga, Fu rt h er fragm en t s o f D u t ch p rot ot y p ogra­
ph y , Q u aer en d o 1972, p. 181-199.
8. R .R . P o st , op. cit ., pag. 65.
9. J. T e W in kel, M aerlan t ’s W erk en b esch ou w d als Spiegel v an de
d ert ien d e eeu w , G e n t 1892, r>ag. 325; R .R . P o st , op. cit., p ag. 78, D e
b ou c v an den A m b ach t en (L iv re d e s M é t ie rs), ed. J. G e ssle r , Br u gge
1931, 6 dln .
10. R . H oor n aer t , L a p lu s an cien n e règle d u Bégu in age d e Bru ges,
(o ver d r . u it ) H an d . Soc. d ’Em u l. L X X I I (1 9 2 9 ), Br u gge, 1930: zij
dien en te ken n en : ten m yn sten syn Cr ed o in D eu m , A ve M ar ia, Con ­
fit eor , M iserere m ei D e u s, sin e Ben ed ixie en d e sin e G r ad e , n a sire
m ach t ... D ie n iet n e can n en h are gh et id e seggh en , t er w ek e en en
so u t er over , d ie n iet n e can sal lesen 150 M iser er e m ei o f 500 P at er
n ost r e...
Cister cien ser s u . V ives n oem t d it w etm atig in h er en t van af
d e con cept ie : ex in opia — ex im b ecillit at e — v id et u r n asci
fœ tn in a. Q u ae an im alia prop ort ion e su ae corp orat io n is m ult u m de pat ern o acceperu n t setn in e, v alen t sp irit ib u s, agilit at e, v iribu s, su b t ilit at e. Q u ae con tra p lu s de m at ris m at eria,
t ard a su n t et l a x a 12.
Z elfs d e Br u gse st adsarm en sch ool, 1545, voor zag voor
d e jon gen s elke den k bare pr om ot ie ; de m eisjes m oet
ech t er w or den geleer d : serv ir D ieu , lire et escripre, filler,
cou dre, t y sser et au lt re offices m u lieb res u .
Ee n laat st e pr obleem ten slot t e is een even m in in de
bron n en voor k om en d type D iet se sch ool voor h oger — n iet
u n iver sitair -on derw ijs, voor clerck en , in de d ien st van de
st ad sm agist r aat , of eer der n og van de gr aaf en zijn k an se­
lar ij. Vin den w e voor Br u gge-stad de officiële r eken in gen
h et vr oegst in 1302 in h et D iet s gesteld,, een k ladr ek en in g
u it 1 2 9 5 / 9 6 in h et Fr an s — d e oor kon d en voor h et Br u gse
V r ije van af dezelfd e 14e eeu w I4, d e reken in gen van h et SintJan sh osp it aal 1307 in h et N ed er lan d s, de oor kon d en der
gr aven van Vlaan d er en van af 1299 regelm atig in h et N e­
d er lan d s (o u d st e voor b eeld 12 5 1 ) — dan b esch ik k en w e
van af 1350 ( Leen rech t v an h et graafsch ap V laan d eren ), over
Ja n van den Bergh e (1 4 3 1 ), J. W ielan t, en dien s epigon en :
J. d ’O u d egh er st t o t J. de D am h ou d er in de 16 ' eeu w , een
ser ie h an dboek en voor een St u d iu m Gen erale, d at E .I . Strubb e ca. 1517 te G en t m een t t er u g te v in d e n 15. E r zijn aan ­
11. L. G illiod t s- V an Sever en , In v en t aire d ip lo m at iq u e, dl. I , pag.
25; dl. I I , p . 82; vglk . h et O r d in ar iu m «n ae r den oor d en e van
cy st e en s», Sper m alieab d ij, Br u gge, 1547: gh een con vers es sculdich te
h ebben e b ou ck en n och yet an d er s t e leeren dan Cr ed o in d eu m en
m iser er e... (n ie t gefol., voor laat st e fo l.).
12. J.L . V ivis V alen tin i d e An im a & v it a lib r i Tr e s Eiu sd e m
argu m en t i V it i Am er pach ii d e A n im a Lib r i I I I I . P h ilip p i M elan ch ton is Lib e r u n u s, Bazel, J. O p or in u s, p ag. 15.
13. L. G illiod t s- V an Sever en , op. cit ., dl. I I , pag. 104, en I d .,
M ém oriau x d e Bru ges, d l. I l l , 1913, p. 413- 414.
14. Z ie o.m . J. D e Sm et , M aît re N icolas d e Bierv liet l ’A in ê, Ext r ait
d e s Etudes d’histoire dédiées à la mémoire d? H. Pirenne, Brussel
1937, p . 12.
w ijzin gen d at dit St u d iu m Gen er ale w ellich t t ot aan van g
15° eeu w zich te Br u gge kon bevin den als an n ex van de
Kan selar ij 16 ; ev. een soor t h ofsch ool ; tijden s o f n a deze
st u d ies kon den d e st agiair s van d e Br u gse st adsdien st en een
O effen p laet se m aken voor h et toet sen aan de p r ak t ijk van
d e eer st verkregen th eorie 17.
1. De schola major.
D e vr oegste verm eldin g te Br u gge van een sch oollokaal,
is deze voor de k apit telsch ool van Sin t -Don aas ; d e n ot a
k om t voor in de V it a Caroli Com it is u it 1 1 2 7 18. Sin tD on aas zelf w as een k apit t elk er k sin ds 96 1 , paroch ie sin ds
1089. In 1238 kom en voor dezelfd e k er k gegeven s voor
over een sch olaster en X X X pu eri, ter w ijl de ou d ste r otu lu s,
1251, de w ed d e verm eld t van rector (m agist er scolaru m )
en su ccen tor, sam en 5 £. U it 1291 (1 6 ju n i) ten slotte b leef
on s de bib lioth eek bek en d van de sch olaster G er vasiu s, p r o­
fe ssor legum ; iet s vr oeger de b ib lioth eek van h et k ap it t el
zelf 19.
15. E .I . St r u b b e, H e t on u itgegev en d eel v an h et V laam se rech tstract aat . In st ru ct ie en de O n d erw ijs, in H an d . K . Com . O u d e W et ten ,
X I X (1 9 5 7 ), p. 198, J. D esch am ps, op . cit ., pag. 269- 270, 246- 248.
An d ere n am en zijn F. Cr an eveld en J. de Cor t e.
16. Z ow el de u it geb r eid e verzam elin g ju ridisch e w erk en in d e
bib liot h eek van Sin t - Don aas van af d e 13e eeu w aan w ezig, als h et
feit d at een gr ote r eek s sch olast ers van d e 13e t ot 16e eeu w dr .
u t r iu sq u e legu m w aren , w ijzen in die rich tin g, n aast h et b ij h erh a­
lin g, sin d s 1281-1282 voor k om en d e «p r o fe sso r legu m », zie dom in u s
Salin u s: C. W yffels en J. D e Sm et , D e rek en in gen v an d e st ad Bru gge
(1280- 1312), I e deel, 1280- 1302, eer st e st u k , Br u ssel, Com m . vr . G e ­
sch ied en is, 1965, p. 37; 1291, G e r vasiu s: A . D er olez, op. cit ., pag.
84, Ja n van O ost b u r g, 1319, en Bassian s de G o t h iis, aan v. 14e eeu w
(R .Ä . G e n t , O ork on den graven van Vlaan deren , n rs. 587 en 3 6 9 ),
e.a.m ., zie ook A . D ew it t e, D e grafelijk e St .- D on aask erk te
B ru gge als m id d eleeu w s cu ltu u rcen tru m , over d r u k u it St u d iën en
Berich t en , (1 9 7 1 ), Br u gge 1972, pag. 6. - W ij bren gen in b u it en t ek st ­
p lat en een fot ogr afisch e w eergave van d e 13e-eeuw se b ib liot h eek slijst .
17. J. de D am h ou d ere, V an d e groot d ad igh eid d e r breed v erm aerd e
R egerin gh e v an d e St ad t Bru gge, Am st er d am , 1684, p ag. 20-26.
18. H . P iren n e, H ist o ire d u m eu rtre d e Ch arles le Bon , P ar ijs
1891, p ag. 30, 69.
19. A . D ew it t e, art. cit ., p ag. 8-9; R. D e Keyser , In d iv id u ee l en
H e t b et r e ft h ier een k apit t elsch ool w aar een sch olaster
— pr ak tisch telk en s voor zien van een dip lom a in beide
Rech t en — h et toezich t h eeft over h et on derw ijs, d at ge­
geven w or d t d oor een sch oolm eest er , rector scolaru m . D eze
laatste k an een ad ju n ct h ebben , de su b m on it or, h ij is telk en s
M agist er A rt iu m (van de Sor bon n e), ter w ijl h et zan gon derrich t gegeven w or d t d oor een M agist er can t u s, n og succen t or of p h on ascu s gen oem d, su b-can tor gezien hij ad ju n ct is
van de gr ootcan ter , die even een s van af 1250-51 in d e r ot u li
voor k om t .
Sch olaster en
D on aas alth an s,
pr in ciepe bezit
zijn eigen k er k
gr oot can ter , beide kan un n iken , zijn , in Sin th ou der s van de Sch olast r ie en Can tor ij. In
de sch olaster bin n en h et gr on dgebied van
h et alleen rech t e n / o f b egevin gsr ech t in zake
on d er w ijs. H ier t egen ech ter p leit h et fe it d at de t it el M a­
gist er Ar tiu m elke h ou der van deze t it el h et rech t gaf een
sch ool t e o p e n e n 20, on geach t sted elijk e or d on n an ties, zoals
bek en d vo or G en t 1192, voor le p e r 1253, w aar bij d e vr ij­
h eid sch ool te h ou den — t ot op zeker n iveau — aan elkeen
kon w or den v e r le e n d 21. Van deze vr ijh eid in Vlaan der en
m aak ten over igen s — als ou d st b ek en d e Br u gse voor beelden
— vad er en zoon N ik olaas van Bier vliet gebr u ik om r esp.
ca. 1250 en in 1293 in D ik sm u id e en Aar d en b u r g een eigen
sch ool op te rich ten geleid d oor r esp . H u gu es de A ssen t en
Eu st aciu s, d ict u s V istor. Beid e Bier vliets w aren sch epen ­
klerk en , ter w ijl m et n am e ook fragm en ten van h un b ib lio­
th eek b ek en d b le v e n 22. Van de tw eede Br u gse k ap it t el­
sch ool : deze van O .L.- V r ou w (gest ich t m idd en I X e eeu w ,
sin ds 1091 k ap it t elk er k ), is de vr oegst geciteerde sch olaster ,
collect ief b oek en b ez it b ij d e k an u n n ik en v an h et Sin t - D on aask ap it t el,
in A rch ie f en Bib lio th eek w ez en , X L I I I (1 9 7 2 ), p ag. 171; A . D er olez,
op. cit., pag. 83-85; A .C. D e Sch revel, H ist oire, pag. 236; zie b u i­
t en t ek st p lat en .
20. A .C. D e Sch revel, op. cit ., dl. I , p ag. 30, 125.
21. J. T e W in k el, op. cit., p ag. 323 (n aar W arn k ön ig, Flan d risch e
St aat s- u n d R ech tsgesch ich te)-, R .R . P o st , op. cit ., p ag. 62 e.v.
22. J. D e Sm et , art. cit., p ag. 12-13; A . D er olez, op. cit ., p ag. 86­
87; C. W yffels & J. D e Sm et , op. cit ., pag. 865.
Ber n ar d u s, d it in 1201 23. H aar kan un n ik G illis even w el is
in 1261 sch olaster in St .-D on aas 24, h aar p r oost (1342- 1352)
J. Scotelaer e zal in 1354 in st aan voor de n ieu w bou w van
de Sin t - D on aassch ool25. In 1474 is voor h et eer st , in
O .L.- V r ou w , sp r ak e van 18 sch oolkin deren en 4 ch o r alen 26.
D e bron n en die on s h ier ter b esch ik k in g st aan geven n iet
de in dr u k d at een Sch olast r ie en Can tor ij, te vergelijken
aan deze van Sin t- Don aas, in leven kon w orden ge h o u d en 27.
H et zelfd e fen om een is m er k baar voor de ou d st e Br u gse
par och ie : de Salvator k er k . W aar die k er k (h aar stich t in g
gaat teru g op de eer st e h elft der 9 ' eeu w ; r eeds in 1293 is
sp r ak e van een sch oollokaal, in 1325 van de r ector scolaru m 2S, Giselb r ech t van der Sever e ; zij w or d t p as k ap it t el­
k er k in 1501) tw eem aal p oogt een sch oolsyst eem u it te
bou w en , m et de sch oolor gan isatie van Sin t -Don aas als expli­
ciet voor beeld, en d it r esp. in 1506- 1512 en 1519- 1529,
m islu k t dit t w eem aal n a m ek aar, voor n am elijk d oor on vol­
23. D eze en volgen d e d at a i.v.m . d e st ich tin gsd at a d er Br u gse p a­
roch ieker ken w erd en afgeleid 1 u it E .I . St r u b b e, D e p aroch ies t e Bru g­
ge v óór d e X l l e eeu w , in A lb u m En glish , Br u gge 1952, pag. 355­
380; de sch olast er Be r n ar d u s; L. G aillar d , op. cit ., dl. I I , p ag. 459.
D e sch olast ers u it de XI V e - XV e eeuw : 1338- 1346: Gr egor iu s Gr oot h ooft (I d ., pag. 453, 511, X X V I I ) ; n a 1355: R iq u ar d u s van Koolk erk e ( ? , Id ., pag. 2 5 3 ); 1370: Lam b er t u s de O ost en d e (I d ., pag.
2 5 3 ); ca. 1428: W alt er u s, fs. Egid ii ( ? , Id ., p ag. 472, 504, X I V ) ;
ca. 1460: H en r icu s H ellin (I d ., p ag. 2 5 8 ), en 1462-72: M ar tin u s
D ie d er icx, k apelaan sin d s 1442 ( l d 1., p ag. 49, 63, 244, 487, X V I I I ) .
D e G u illelm u s d e Rom a, 1222 (A . D u clos, a.w ., pag. 2 9 3 ), is b lijk ­
b aar een vergissin g.
24. A .C. D e Sch revel, H ist oire, pag. 236.
25. Ro t u lu s 1354-55 (F o n d s Sin t - D on aas).
26. J. Gailliar d , op. cit ., p ag. 34: i.v.m . een fu n d at ie van Lo d . van
G r u u t h u se en M ar g. van Bo r ssele; de volgen d e fu n d at ie voor ch or a­
len is deze i.v.m . M ar ia van Bou r gon d ie, 1483 (A . D ew it t e, D e gees­
t elijk h eid v an d e Bru gse L ie v e V rou w k erk , p ag. 115, 1 29).
27. D e bew aard e k ap it t elak t en begin n en van 1480, d e b ew aar d e
reken in gen van de k er k fab r iek zijn laat 16e-eeuw s; beh alve de occa­
sion ele n ot a’s bij d e oor k on d en on tledin g b ij L. G aillar d , die gere­
su m eerd w erd en in n oot (2 3 ) en (2 6 ) k om t b .v b . b ij P . Beau cou r t
de N oor t veld e, D escrip t ion h ist oriq u e d e l ’Eglise collégiale et p arois­
siale d e N ot re D am e à Bru ges, Br u gge 1773, geen en kele n ot a in ver­
b an d m et h et on d er w ijs vó ór , beh alve een 17e-eeuw se eed van d e
sch oolr ector én h et cit aat i.v.m . D ie r icx (p . 10 9 ).
28. A . D u clos, op. cit ., p ag. 293.
doen de fin an cies, teven s d oor gebr ek
krach ten , een gevolg u it er aar d van een
digin g 29.
Z oals h ier n a over igen s zal b lijk en is
w aar d e van een sch ool als leer in st it u u t
is of van de t oevallige r ector of van h et
aan d egelijk e leer ­
on vold oen de bezol­
h et w el zo d at de
gew oon afh an kelijk
per soon lijk en gage­
m en t van de sch olaster een bevoegd e r ector als com m en saal
in dien st te n em en .
Slaagt een en kelin g in zijn opzet, bu it en elke gefu n d eer de
o f gepr otegeer de sch ool om , m et een pr ivé sch ool n aam te
m aken , dan lopen de in d e b u u r t b est aan d e sch oolbevolk in ­
gen n aar h em over . Z elfs als zijn sch ool zich te Eek lo,
O u d en b u r g, St .- O m er , G e n t , ’s H er togen b os o f w aar ook
b e v in d t 30.
2. D e sch ola m in or, Fran se
sch olen .
sch ool, d e gh em ein
cleen e
N aast b oven ver m eld e kap it telsch olen , die w e st r ak s op
h un leer progr am m a bespr ek en , best on den de par och iesch o­
len (ver plich t ), aan bevolen t ot b .v .b . 1400 d oor n a m ek aar
een cap it u lare van Kar ei d e G r o t e , 809, h et Con cilie van
St.- O m er , 1183, h et 4 ' Con cilie van Lat er an en , 1215, en
n og in 1400 d oor de deken van Sin t- Don aas, J. G er son 31.
T e Br u gge is d e ou d st verm eld e par och iesch ool St.-Salvator , 1293, m et d aar n aast verm eldin gen ca. 1389 voor
St .-Gillis (in 1311 zelfstan d ige paroch ie, in 1240 u it
O .L.- V r ou w gen om en ) ; 1396 voor St .- Jacob (n a 1239 u it
29. A . D ew it t e, D e k ap it t elsch ool v an S. Salv at or, p ag. 17 e.V.;
A . D u clos, D e eerste eeu w v an h et Broed ersch ap d e r z ev en w eedom m en v an M aria, Br u gge, 1922, pag. 48, 100-107.
30. A .C. D e Sch revel, op. cit., pag. 224- 225, 56-57; A . D ew it t e,
Pe t ru s d e Pon t e, in H ae c O lim , X V I I (19671, pag. 48 sq q ; G .G .
M eer ssem an , l’e p ist olaire d e ]e an v an den V eren , in H u m an ist ica Lov an ien sia, X I X (1 9 7 0 ), pag. 119 sq . Kr it isch e n o t a’s b et r e ffen d e deze
b ijd r age, zie n oot (1 0 0 ).
31. R .R . P o st , op. cit ., p ag. 19; J. T e W in k el, op. cit ., p ag. 326;
C. D e Keyser , In leid in g in d e Gesch ie d en is v an h et W esterse V ortningswezen, Antwerpen, 1958, pag. 107, 111, 133 (Gerson ; D e V is i­
t a t i o n ep iscoporu m , ca. 1 4 0 0 ).
St.- Salvator gen om en ) ; 1414 voor St.-M ich iels (b est aan d
sin ds aan v. I X ' eeu w ; ou d ste verm eldin g als paroch ie
1 0 8 9 ). D e aan du idin g van een sch ool in St .- W alb u r ga (n a
1239 u it St .- Salvat or on tst aan ) is occasion eel, en vr ij laat :
1528. D e eer ste verm eldin g voor St .-An n a (in 1497 ge­
b ou w d voor d e paroch ian en van St .- Kr u is die bin n en st ad
w oon d en ) is 1524 : voor St .- Kr u is zelf 1484 en voor St.Kath ar in a 1427 32.
In de 1 7 e eeu w b lijk t ech ter d at h et een gew oon te w as
d aar n aast n og m in sten s tw ee sch olen — zow el d oor m an n en
als vr ou w en geh ouden — te am biër en p er zesten d eel ( 18 in
1548) 33, daarin begr ep en w ellich t de sch olen der A u gu st ij­
n en (1 5 1 6 ), van de Eeck h ou t te-abdij, (1 4 8 4 ), w aar h et
St .- Jan sgild der sch oolm eest er s zijn alt aar h ad 34, van de
D om in ican en (1 4 8 4 ), van de W illelm ijn en , 16" eeu w ,
e .a .m .35, on geach t n og de « tech n isch e » sch olen in de
vr ou w en k loost er s.
D aar n aast zal de st ad van af m in st en s 1 5 0 6 56 arm en ­
sch olen oprich ten die zow el tech n isch als algem een vor m en d
b ed oeld w aren . Tech n isch e sch olin g — een leer tijd van
5 à 6 jaar — d oor te bren gen als leer jon gen w er d n orm aal
door de am bach t en — van vader op zoon — verstr ek t.
D it w erd van af 1294- 96 te Br u gge r eeds door brok en d oor
de bon i p u eri qu i Begh ard i v ocan t u r — w ij h ebben de n aam ­
lijst van d e u pperm eesters aan die tech n isch e sch ool 1296­
1512 37. D e sch ool w erd daarn a d oor de st ad zelf over ge­
n om en , van af 1512- 1513, doch op een zo b r ed e b asis d at
32. A. D u clos, Bru ges, p ag. 557; A . D ew it t e, D e k apit telsch ool,
pag. 6 ; A .C. D e Sch revel, op. cit., p ag. 120; w at St .- W alb u r ga b et r eft
b leek m en d e arch ieven vóór 1590 n iet t er b esch ik k in g t e w illen
st ellen . St .- Kat h arin a: Re gist er D isch m eest er s 1518, fol. 123v.
33. A .C. D e Sch revel, St at u t s d e la gild e d e s lib raires, in H an d .
Soc. d ’Em u l., L i l (1 9 0 3 ), p ag. 188.
34. A .C. D e Sch revel, St at u t s, p ag. 188; J. W eale, L e s en lu m in eu rs
d e Bru ges, in le Beffroi, dl. I V (1872- 73), pag. 310-324; A . D ew it t e,
Z an gm eest ers... Sin t - Gilles, Bijlage I I (t e versch ijn en in B ie k o rf ).
35. A . D ew it t e, D e geest elijk h eid d er L iev e V rou w k erk , p ag. 110.
36. L. G illiod t s- V an Sever en , op. cit ., d l. I I , p ag. 383; zie oo k J.
de D am h ou d er , op. cit ., p ag. 573.
37. L. G illio d t s, op. cit ., d l. I , p ag. 4 6 4 7 .
ook daar een sch ola m aior — een Lat ijn se sch ool, on t st on d ;
h et b e t r o f h et eer st e du id elijk e voor beeld van sch oolprotectie van w ege de st ad z e lf138. H e t t r eft in der daad te Br u gge
d at de st ad sp r ot ectie t.a.v. h et sch oolsysteem vr ij laat t ijd ig
— in ver gelijk in g m et de N oor d elijk e Nederlan d en — on t­
st aat , en dan n og op b asis van ch ar it as. D e vr oegste st ad s­
tu ssen k om sten i.v.m . sch olen zijn on s bek en d van af 1294
voor de Bogae r d en sch oo P 9.
3. Sp eciaal sch olen .
W at w el gepr otegeer d lijk t w as d e speciaal sch ool voor
m in n estrelen , bu ten Caerm ers (1348) — die r eeds dateert
u it ein de 13' eeu w , en w aar h een speellied en t ot en m et u it
Ar agon , van P asen t ot au gu st u s, kw am en , zow el om een
n ieu w r eper toir e op te doen , als om zich tech n isch t e ver ­
v o lm ak e n 40. Een an der type sch ool is de scole v an R eth orik e, opger ich t 1428 d oor Ja n van H u lst bij de eer st e —
en d u s gepr evilegieer de-r ed er ijker kam er van de H . G e e st 41.
Ten slot t e, doch dan w or d t een r eeds veel vr oegere Br u gse
w en s ger ealiseer d , k r ijgt Br u gge een Collegiu m Bilin gu e in
38. D it in t egen st ellin g m et besch erm en de m aatr egelen zow el te
Br u ssel, 1320, als te le p e r , 1253, t e G e n t , 1192 ( T. T e W in k el,
op. cit ., p ag. 322- 323), als t e U t r ech t , M aast r ich t en Lu ik (R .R .
P o st , op. cit., p. 55 e .v .) e.a.m .
39. L. Gilliod t s- V an Sever en , op. cit ., dl. I , pag. 16. Recen t e w er­
ken b et r e ffen d e sch ool en on d er w ijs in de m id d eleeu w en n aast R .R .
P o st zijn (t o t 11e e e u w ): P . Rich é, D e l ’éd u cation an t iqu e à l ’é d u ­
cation ch ev aleresqu e, P ar ijs, Flam m arion , 1968; W . W ueh r , D as
ab en d län d isch e Bild u n gsw esen im M it t elalter, M ü n ch en , 1950 en
H .W . For t ge n s, M eest ers, sch olieren en gram m at ica u it h et m id d el­
eeu w se sch oollev en , Z w olle, 1956. D it laat st e w er k kon den w e n iet
t ijd ig b er eik en even m in als Ecoles et liv res d ’école en H ain au t du
X V I e au X I X e siècle, M on s, 1971, en de refer at en van de st u d iew eek ,
Sp olet o 1971: over La scuola n ell’occiden t e latin o d e ll’alt o m edioevoCen tr o italian o d i st u d i su ll’alt o m edioevo, en Cam b r id ge, 1969:
C lassical In flu en ce on Eu ro p ean cu ltu re, ed . R . Bolgar , Cam b r id ge,
1971.
40. L. G illiod t s- V an Sever en , L e s m én est rels d e Bru ges, Br u gge
1912-13, p ag. 7 sq ; H . An gles, L e s m u sicien s flam an d s en Esp agn e,
Soc. in t er n , d e m u sicologie, Cin qu ièm e con grès, U t r ech t 1952, A ’d am
1953, p ag. 48.
41. J. M u ller & L. Sch ar pé, Sp elen v an C. Ev eraert , Le id e n 1920,
p . I X sq .
de St ad sh allen , in vervan gin g van h et in 1520 d aar ge­
plan de Collegiu m T rilin gu e van Er asm u s, doch n u een stich ­
tin g van de D om in ican er pr elaat Ja n de W it te, 1540, w aar ­
d oor voor h et eer st de com plet e voor ber eid in g op de facu l­
teit en van Th eologie, Rech t en en M edicijn en te Br u gge
m ogelijk w e r d 42 zon d er ofw el op privé-leraren in st ad ,
ofw el daarb u it en te m oeten b er oep doen . W an n eer deze
fu n datie geïn cor poreer d w or d t in de st ich t in g Br u gs Sem i­
n arie, 1618, en de k apit t elsch ool van St.- Don aas klein Sem i­
n arie w or dt, 1571- 1591, zullen de Jezu ïet en — n u ook
m et st ad spr ot ectie , een volledige h u m an iora d aar n aast o p ­
rich ten in 1575 w aar in zij van af 1591 o.m . de sem in ar is­
ten opvan gen 43. Fu n d at ies als d it van h et Au gu stijn ercollege 1621, zullen zich bep er k en t ot h et docer en van
L a t ijn 44 t er w ijl alle over ige paroch iesch olen voor ber eid en ­
de - on der - sch olen zullen w orden . M et d it versch il ech ter
d at opn ieuw elke w illekeu r ige pr ivé-sch ool de Jezu ïet en ­
sch ool kan st u k con curreren .
H ier m ee zou d it pan or am a volt ooid kun n en h eten , w aren
er n iet de aan duidin gen én i.v.m . de Ju r id isch e sch ool i.v.m .
de kan selar ij, w aar w ij h et h oger over h add en , en i.v.m . h et
Th eologicu m der Au gu st ijn en , d at voor alle belan gstellen ­
den toegan kelijk w or d t gen oem d, en w aar in 1441 — de
Leu ven se u n iver siteit b ezat toen n og geen Th eologisch e
Facu lteit — Jaco b van Br u gge h et rech t op eist e ter plaatse
de tit el van M agister in de God geleer d h eid te b e k o m e n 45.
42. A .C. D e Sch revel, H ist o ire d u Sém in aire, p ag. 249- 262; C. Car­
t on , G . Cassan d er. O rat io in lau d em u rb is Bru gen sis, G e n t , 1847;
A . D ew it t e, Bru gge in d e z est ien d e eeu w , in Bru gs O m m elan d , V I
(1 9 6 6 ), p ag. 85sq .
43. A .C. D e Sch revel, op . cit ., p ag. 904, 914: L. D elp lace, N ot ice
h ist oriq u e su r l’an cien collège d es Jé su it e s d e Bru ges, in H an d . Soc.
d ’Em u l., 34 (1 8 8 4 ), p . 29 sq ; zie ook A . Pon celet H ist oire d e la
Com p agn ie d e Jé su s d an s les an cien s Pay s-Bas, dl. I , Br u ssel 1926,
p . 36-37. D e gegeven s over h et Br u gse Sem in arie, zie: P . Declerck ,
D e p rie st erop le id in g in d e M ech else k erk p rov in cie, in Collat ion es,
13 (1 9 6 7 ), p. 487- 517; 14 (1 9 6 9 ), p. 82-102.
44. L. D elp lace, op. cit ., 59sq .
45. A . Keelh of, H ist o ire d e l ’an cien cou v en t d e s Erm it e s d e Sain t
A u gu st in à Bru ges, Br u gge , in H an d . Soc. d ’Em u l., 1869, p . 52.
D aar n aast zijn on s van af de 15” eeu w n am en b ek en d van
pr ivé lerar en ; de b elan gr ijk st e sch ijn en in de 15e eeuw
de W illelm ijn J. Van den D r iessch e ; in de 16” eeu w dien s
leer lin g Ja c. de M eyere ; de ou d rect or van Sin t -Don aas
A . Ch iliu s ; Ja n van Geld er ; n aast voor al J.L . Vives en
st u den ten van h et Leu ven se Trilin gu e-college, o.m . Ja n van
St r azeele, A. Silviu s, J. V aseu s en J. Cr u qu iu s, te zijn ge­
w eest 46. E r k an w or den aan gen om en d at h un disciplin es
gelijk w aar d ig w ar en aan h et Ar t es In st it u u t , dat als b e­
lan gr ijk st e docen ten G . Cassan d er en opn ieuw J. Cr u qu iu s
ken de.
In 1631 u it ein delijk zou , op st ad sin it iat ief, een Collegiu m
M ed icu m on t st aan d at t ot 1800 b leef fu n ge r e n 47. D aar n aast
h ebben w e — van af d e 16” eeu w — n am en b ew aar d van
b .v .b . pr ivé lerar en or gel en clav ich o r d 48.
4. D e sch oolp rogram m a’s.
a. D e on dersch olen en paroch iesch olen .
W an t m et leern e en de w el on th ou den , m ach m en ter
groter eeren com en , en de diegh on e die n iet n e w illen leeren ,
n o set t en n eeren st te leern e, n e w are n iet scu ldich te sin e
gh erek en t on der d ie lieden , m aer on der de beesten ; w an t
d ie on w eten d e n ’est gh erek en t on der die m ein sch en ... V er­
t aal : car p ar ap ren dre et bien ret en ir, pu et on a gran t
h on n eu r v en ir, et ch il q u i n ’i v u et ap pren dre, n e m ettre
cure d ’apren d re, n e d ev rait p oin t est re con té en tre les gen s,
46. W . van den D r iessch e: A . V iaen e, Jac o b d e M ey ere. Ee n h er­
den k in g, in H an d . Soc. d ’Em u l., 89 (1 9 5 2 ), p. 5 sq ., A . Ch iliu s en
J. C r u q u iu s: A .C. D e Sch revel, H ist oire, p . 223-265-272; Ja n van
G e ld e r : id ., p ag. 226, 481; J.L . V ives & J. van St razeele, zie verd er.
Ja n van G e ld er h u u r de over de jar en 1548- 1579 een h u is aan SintD on aas in d e sh eer G ille s D o p st r aat als sch oollok aal (R e k . 1548-49,
fol. 5v; R ek . 1580-85, fol. 8 ).
47. A . D u clos, op. cit., pag. 292.
48. A . D ew it t e, Corn elis v an den R ijn e, in Biek orf, 73 (1 9 7 2 ),
pag. 159- 166; L. Gilliod t s- V an Sever en , op. cit., dl. I I I , p . 1029,
1099. I n 1564 leer d e m en zelfs p aar d r ijd en in h et P r in sen h of, een
voormalig privilege van den gheselscepe van
den
hallebardiers
(G illio d t s, M ém oriau x , p . 5 5 ), in d e t w eed e h e lft d e r 17e eeu w
is er sp r ak e van dan ssch olen (I d ., p . 2 5 7 ).
m ais en tre les b iest es ; car li n on sach an s n ’est con tés con tre
les crestien s.
D eze passu s is ged at eer d 1370, en gen om en u it h et h oger
geciteerd Br u gs leer boek je van de h an d van een P icar disch
sch oolm eester : p ar lequ el on p orra raison n ab lem en t en ten ­
dre rom m an s et f lam e n c 49.
D er gelijk on derrich t , d oor pr ivé leraren — lu d i m agist ri
— ver str ek t aan b .v .b . A u gu st in die gh in c t er scolen te
p rim e... en de sal k eeren te tierch e — van 5 u. t ot 7 u.
(in de w in t er van 9 u. - 10 u.) en opn ieuw te n oen e tot er
v esperty t, ja t ot e com pliet y t — van 12 u. t ot 18 u. à 20 u.
(in de w in ter van 12 u . t ot 15 à 16 u .) — du u r de d u s per
d ag m axim aal 8 u. (in de w in ter 5 u . ) 50 ; en b est on d aan ­
van k elijk u it leren : leesen en de scry ven ... cy f f eren en de
leggh en ... t ot h et on derr ich t van Fr an s, in een k oopm an s­
st ad als Br u gge on der de Fr an se kroon — b lijk b aar n ood ­
zak elijk 51.
W ij kun n en d it so o r t v laem sch e o f w aelsch e sch olen — te
Br u gge zoals gezegd m in im u m tw ee sch oolm eester s p er zes­
ten deel (in 1548 : 12 m an n en en 6 vr ou w en ) aan zow el
jon gen s als m eisjes — on dersch olen n oem en ( w aar sch ijn lijk
t e Br u gge n iet te on dersch eid en in sch r ijfsch olen en Fr an se
sch olen ). N am en van «v r ije » sch oolm eest er s u it de 15e eeuw
zijn te Br u gge b .v.b . m eester W illem H en d er icx, 1471- 1492,
pr iest er , den lom baer tscr iver ; Corin de scolm eest er , 1469 ;
m eester W illem v an Scoen h ov en , scoelm eester 1476- 1490 ;
49. P ar ijs, Bib l. N at ., M an u scr . n éer l., 16, fol. 24v; fol. 1 (e d .
J. G e ssle r ). D it Liv r e d e s M est ier s w er d van af 1567 ged ep asseer d
d o or J. G r evin & C. P lan t in , L a p rem ière et la secon d e p art ie d e s
D ialogu e s fran çais p o u r le s je u n es en fan t s. H e t eer st e en de tw eed e
deel van de Fr an ch oise t sam en spr ek in gen over gh eset in d e n ederdu yt sch e sp r aek e; een b efaam d vr oeger voor b eeld w as N . van Berlaim on t , V ocab u lare ... om lich tely c Fran coy s t e leeren lesen scrijv en
en sp re k en , An t w erp en , A . Lu b er t s, 1552.
50. Id em , fol. 11.
51. A .C. D e Sch revel, St at u t s, pag. 142 (1 6 1 2 ); I d ., H ist o ire du
Sém in aire, dl. I , p . 120 (St .- Kr u is); A . D ew it t e, Z an gm eest ers...St.Jaco b , p ag. 339. D e sch oolu itr u stin g van een k n aap , op d e Fr an se
sch ool, d ie d aar n a h et sch eppersam bach t leerd e, zie: L. G illiod t s,
M ém oriau x , p . 13-14.
b r oed er Jan v an G h en t 1487- 1491 — daarn a u it de st ad
verban n en , en ter u g 1493 ; m eester Q u in t in ten Eeck h ou t ,
1484- 1494 ; Jaco p Blaeu voet , sch oolh oud er , 1495- 1548,
( t 1 5 4 9 ) 52.
W ellich t een zoon van W illem van Scoen h oven , Jaco b ,
zou h et type « Fr an se sch ool » over bren gen n aar A m st er ­
dam w aar h ij van 1503 t ot 1515 h et m on op olie k reeg om
k in deren , jon g en ou d , en alle person en te leren lezen , schry ven , rek en en , en de cy fferen en de oick w alsch te leren
sprek en 53.
O p dezelfde m an ier over igen s w as h et con ver satieboek je
u it 1340 r eeds tu ssen 1360- 1377 bew er k t n aar Lim b u r gs­
Fr an s ; in 1483 d oor W . Caxton n aar Fran s- En gels en ver ­
sch een vóór 1501 in een m od er n e N ed er lan d se bew erk in g
te An tw er pen .
Van de 16e eeu w se sch oolm eester in d e Ru d d er str aet e,
Ad r iaen van der G u ch t , versch een in 1569 een Cy ferbou ck ,
in h ou den de v ele n ieu w e fray e en de gh eriev igh e practy ck en
van A rit h m et ica (P . d e Cler ck, in 4°, 123 fo l., S.B. 1937
B 2 44) ter w ijl bij dezelfde dr u k k er een A b eced ariu m ver ­
sch een in 1565 w aar van 8 blz. d r u kproeven b ew aar d bleven
(S.A . Br u gge). Z o h ebben w e van de dr ie disciplin es ge­
dr u k te Br u gse h an d b oek jes ter besch ik k in g, n aast de in cu­
n ab el van Br it o : de Fran s- N ed er lan dse D ist ich a Cat on is 54.
H e t is vrij d u id elijk d at de in form atie die w ij ter u gvon ­
den voor b .v.b . de par och iesch ool van Sin t - Jaco b 5S, en van af
1529 voor de k apit t elsch ool van Sin t-Salvator 56, in Sin t-Don aas 1571 en 1591, over een zelfd e b asison d er w ijs p r aat , ge ­
geven d oor p r iest er s, ter w ijl voor Sin t-Gillis de gegeven s u it
52. A .C. D e Sch revel, St at u t s, pag. 181, 188; J. W eale, art . cit.,
pag. 206-322, 278, 309- 320; 314- 323; 310-324.
53. R .R . P o st , op. cit., pag. 65-66. In 1519 ver sch ijn t Jaco b van
Scoen h oven als k ap elaan in Sin t - Don aas, Rek . 1519- 1520, fol. 7 ; een
Ja n Scoon h ove w as 1467 vir gifer in St .- D on aas: A .C. D e Sch revel,
H ist oire, pag. 119.
54. J. G e ssle r , L e L iv re d e s M est iers, dl. I ; A . Sch ou t eet , art. cit.,
in H an d . So c.d ’Em u l., 1948, p. 130-141; 1949, p. 167.
55. A . D ew it t e, Z an gm eest ers...Sin t - Jacob , p ag. 339-40.
56. A . D ew it t e, D e K ap it t elsch ool, p ag. 45 sq .
ein de 15e - begin 16e eeu w zelfs kun n en aan du iden d at de
par och iesch ool gew oon geh ou den w er d d oor een privé-leraar
bij d e Au gu st ijn en 57. D e aan du idin gen van leer boek jes
in de Bogaerd en sch ool, 16e eeuw — de boek jes w orden
m eesten deels te An tw er pen gekoch t — zijn b .v.b . in 1550­
51 : X I I zeven z alm en , X I I cleen gebeden , X I I con fit eors,
en de X I I k erst en sp egh els, V I I I catoen en ..., v ier doz ijn e
orat ie bou cxk en s (w ellich t gedr u k t d o or Er asm u s van der
E e c k e 58...), in 1551- 52 V I° z ev en psalm en , ged r u k t d oor Er .
van der Eeck e; in 1552-53 h on dert fu n d am en t sb ou cx sk en s ;
in 1553-54 : X I I w alsch e v ocabu lairen ; in 1556-57 : I I e
cleen gh ebeed en in fran sy n e en de I I e con fit iam u s in fran sijn e 59.
D it t oon t zow el de zor g voor catech ese als een algem een
ver spr eid gebr u ik in d it basison d er w ijs h et Fr an s te b e­
trekk en . Z oals on der c. volgt m oet aan d it on derw ijs ook
d e Ru dim en ta van h et Lat ijn , n aar D on atu s, en in de 16*
eeu w D esp au t er , w or den toegevoegd, w ellich t alleen voor
d e m eer b egaafd e studen ten .
b. D e grote-Fran se-sch ool.
Aan vu llen d e gegeven s voor h et m eer dan basis-on d er w ijs,
d at op d e n iet-Latijn se sch ool w erd gegeven , verk rijgen
w e in de d oor A .C. D e Sch revel gepu bliceer de lijst u it 1612
van voor de sch ool verb oden lect u u r n a T r e n t e 60.
V oor eer st w at N ed er lan d se au teu rs b et r eft : (w ij plaat sen
t u ssen h aak jes de vr oegst bek en d e dru k) h et is n iet m eer
toegelaten R ey n aert d e V os (1 4 7 9 ), D e 4 H eem sk in deren
(elk jaar n och tan s in de H . Bloed pr ocessie u it geb eeld ),
Lan celoot van D en em ark en (1 4 8 6 ), M alegh ijs, V alen tijn en
n aam loos — d it laatste een Sp aan se rom an , in 1548 n aar
57.
n e n ).
58.
1010 .
59.
60.
302.
A . D ew it t e, Z an gm eest ers...Sin t - Gilles, b ijlage I I (t e versch ij­
L. G illiod t s- V an Sever en , op.
cit., dl. I I I ,
pag. 1002-1004,
I d ., p ag. 1014, 1019.
A .C. D e Sch revel, St at u t s, p . 175-177; toelich tin g: p ag. 268­
h et Fr an s ver t aald — n aast de V laam se volk sb oek en M argriet e v an Ly m borch (15 1 6 ) en Jon gh en Jack e (1528) op
sch ool, als leesb ou cx k en s te best u d er en .
A ls « religieu ze » t ek st en w or den D en Sack d er Con st en
(1 5 2 8 )... om te v erm ak en die b esw aerd e sin n en en D er
Z y elen T roest e, u y t leggin ge d er th ien gh eb oden (1 4 7 8 ) ge­
w eer d. A ls Fr an se tek st en w or den verb oden , n aast V alen tijn :
A m ad is d es G au les, Floren t et O ct av ian en de volk sb oeken
H u y gh e van Bou rd eu s (1550) en Jaso n en H ercu les (15 2 1 ).
Toegelat en lect u u r : d e catoen en b lijk en vervan gen te
m ogen w or den d oor een vert alin g van Er asm u s’ D e civilit at e m oru m pu eriliu m (A n tw er p en , M .V .H ille, 1 5 3 0 ) :
G o ed e m an ierly ck e seden , in 1559 b .v .b . te An tw er pen
gepu bliceer d. O o k h et G h eest elick R ef erey n bou ck van
A . Bijn s (1528) b lijk t als sch oolboek te zijn gebr u ik t n aast
h et Leven van Kr ist u s, van Lu d . van Saxen ( 1479 ) ; L ’A rt et
scien ce d e bien v iv re et de bien m ou rir, één van de r eed s in
de vr oeger e m idd eleeuw en voor k om en de A rs m orien d i ; Com en ch em en t d e Sagesse, w ellich t een m odern e tegen h an ger
van Ja n P r aet s Sp egh el d er Salich ey t ; en D e u re v an d ’d oot
van ofw el Er asm u s (1534) o f van de r ed er ijk er Ja n van d en
D ale (1 5 4 3 ). H e t u it 1496 st am m en d Lev en van Cat h arin a
v an Sey n en is als d evote lect u u r b ed oeld , ter w ijl de Tr en t se
w erk en van W . Sylviu s en F. Son n iu s, 1565 : O rd on n an ­
t ies... v an h et Con cilie van T ren ten en O n d ersou ck in gh e
d er Jo n gh e rs de Con tra-Reform atie dien en .
O p m er k elijk is boven d ien d at ook de Ch ron y ck e van
V laen deren (1531) van Van Var n ew yck op de lijst voor ­
k om t , n aast d e Ch ron y ck e v an k ey s er M ax im iliaen (1 5 7 7 ),
b lijk b aar een m od er n iser in g van d e vr oegere h an dboeken
van J. V an M aer lan t, A. D e Sm et en A . D e Roover e, de
eer st e en laat st e w ellich t alum n i van d e D on aassch ool ?
V oor d e Bogaerd en sch ool k an daar n aast een r eeks van
ton eelopvoer in gen w or den geciteerd in h et N ed er lan d s,
w aar van de au teu rs w aren de r ed er ijk er s Ja n de M eyer e,
gh esey t Sm ek e (1539 - 1 5 4 1 ), P . van den H eyn st (1541- 42),
Ed . de D en e (1544- 50), (1560- 61), St . van der Gh ein ste
(1550- 1555), p ast eu r van d e M ad ale n e n 61 en Ja n o f H an s
H illeb r an t , de rectorizijn (1555- 63) (1577) 62 : h et b et r of
tafelsp elen , spelen van zin n en , esbat em en ten , d oor de leer­
lin gen op te voer en op sin t Lau w erey n s dach en u p den
h eiligh en bloedach 63. D e spelen , in 1551- 52 h ad de sch ool
r eeds een r eper tor iu m van 10 t afelspelen en zes esb attem en ­
ten , w erden d it jaar d oor d e on derm eest er W illem H op som er
in een speciale cod ex ge co p ie e r d 64 ; h et jaar er op w er d h et
reper tor iu m b ijn a ver d u bb eld : m et tien spelen van zin n en
en één e sb at t e m e n t 65.
D e paroch ie- en kapit telsch olen ken den d aar n aast h un
m yster iespelen , die ech t er in h et Lat ijn w erden voor ge­
dragen , zod at w ij de lijst er van in de volgen de p ar agr afe
opn em en .
c. D e Lat ijn se sch ool.
1. D e sit u at ie ein d 1 5 ’- 16’ eeuw .
H e t m eest du id elijk e voor b eeld van pr ogr am m atie voor
de Lat ijn se sch ool vin den w ij in h et con cept voor on derw ijs,
d oor de jezuïet en aan de st ad voor gest eld o p 1 m ei 1575
(zie b ijlage I ). D aar is sp r ak e van ca. 9 u. les p er d ag,; in
de kapit telsch olen Sin t - D o n aas66 en St .- Salv at o r 67, 1519­
1529, loop t h et d agon d er w ijs over zow at 10 u. 30 ; b ij allen
over vier lect ion es verd eeld .
D e u ren in delin g is on geveer de volgen de : in Sin t -Don aas
(1 5 5 0 ) : 6 - 7 u . 30 (z. 5-6 u. 3 0 ) lectio prim a : m is ; 8 9 u. r epet itieoefen in gen , ca. 9 u. on t b ijt ; 9-10 u. lectio se-
61. L. Gilliod t s- V an Severen , op. cit ., d l. I I I , p ag. 1002, 1003,
1004, 1022, 1009-1016.
62. I d ., p ag. 1018-1023, 1029.
63. Z ie h ier on d er n ot en (9 3 ) en (9 7 ).
64. J. Gilliod t s- V an Severen , op. cit ., dl. I I I , pag. 1011.
65. I d ., p ag. 1013; in 1556-57 w e r d op n ieu w een r eek s sp elen
over gesch r even : I d ., p ag. 1019.
66. A .C. D e Sch revel, H ist oire, dl. I I , pag. 86 e.v.
67. A . D ew it t e, D e k ap it t elsch ool, pag. 23; I d ., Z an gm eest ers...
Sin t - ]acob , pag. 339; id ., Z an gm eest ers...Sin t - Gilles, b ijlage I I ; zie
n oot (1 4 1 ).
cu n da ; daarn a r epet it ie t ot 11 u . ; 11 u . - 1 u. vr ij en m id ­
d agm aal ; 1-2 u. p rim a lectio ; tot 3 u. r epet it ie ; 3-4 u. secu n da lect io (n iet op zat er d ag) ; 4 u ., n a vesper s t ot lauden
en n a lau den t ot 6 u. 30 (z. 7 u .) zan gon der rich t. D it bren gt
als t ot aal 4 u. 30 reëel on derrich t + 3 u. r epet it ie : 7 u. 30
+ zow at 2 u. zan gon d er rich t, 10 u. (z. : 11 u .) d oor te bren ­
gen r esp . in de scola lit t eraria en de scola can t u alis, n aast h et
volgen van de m is, vesp er s en laud en ; een pr ogr am m adu u r
d ie on geveer m et h et h u id ige st u d ieb ed r ijf p er d ag over een ­
kom t.
Voor St .- Salvat or , en w ellich t ook O .L.- V r ou w , blijk en
d e reële lessen m ogelijk, 4 p er d ag, van m aan dag t ot don ­
der d ag. V r ijd ag en zat er d ag (ook speciale dagen bij de
Jezu ïet en ) is er van 9 u . af zan gles, n et als de over ige w erk ­
dagen telk en s van af de vesper s. I n de par och iesch ool van
St .- Jacob m oeten de sch oolkin deren in 1554, als v an ou den
tijd en gh ecost u m eeirt es, tw ee rey sen scdaech s t ot den
z an ck m eest er. In Sin t -Gillis h ebben ze de w oen sd ag en de
vr ijd ag van af 9 u. de gan se dag m u ziekles.
H e t is d u id elijk d at de sch oolrect or in d ie vr ije tijd ,
over igen s ook t ijd en s de k oor d ien st en , zijn eigen com m en ­
salen pr ivé-les k an geven .
H e t Jezu ïet en p r ogr am m a ziet er als volgt u it : w an n eer
w e daar h et eer st e lesu u r zien begin n en om 6 u ., h et tw eede
9 u . 30, h et der de 1 u ., h et vier de 3 u. 30, van k w ar t over
10 w aren er gem een sch appelijke declam at ion es voor alle
k lassen — dan k om en w e d aar aan een st u d iet ijd van 6 u.
t ot 11 u . ; van 13 u. t ot 17-17 u. 30, zow at 9 u u r, w aar de
t ijd voor on t b ijt, m is en r epetit ies m oet w or den afgereken d.
H ier is b lijk b aar van zan gles geen spr ak e.
W at w as n u d e gedoceerd e leer stof ?
Begin n en w ij op n ieu w b ij de Jezu ïet en : daar zijn 3 gr a­
den o f k lassen voor zien ; in de 3 e of laagst e k las w or dt
on d er st eld d at de st u den ten op de paroch ie- of vr ije
sch ool r eeds d e R u d im en t a en D e Figu ris van D esp au t er
( t 1520) ofw el de elem en tair e D on atu s, A rs m in or h adden
gezien , n aast dien s m or ph ologie : Prim a p ars gram m aticae
— zijn d it de h on der d fu n d am en t sb ou ck in s u it de Bogaerden sch ool, 1552-53 ? 68.
— In deze 3 e k las w or d t de Prim a p ars gram m at icae 69
van D esp au t er h ern om en ; m en geeft een in leid in g op zijn
Sy n t ax is, t er w ijl m et d e t it el Ep ist o le selecte Ciceron is w el­
lich t de u it gave van J. d e Br ed a (M . v. H illen ) is bed oeld ,
die voor begin n elin gen w as sam en gest eld . M en m aak t in
die gr aad t h em a’s en vert alin gen n aar h et N ed er lan d s (lin ­
gu a Flan d r ica).
— D e tw eede k las b est u d eer t gr on dig d e Sy n t ax is van
D esp au t er , en gebr u ik t als cu r sieve t ek st en : O vid iu s, D e
T rist ib u s, Lib . I (An tw er pen , ab 15 3 2 ) en Cicero, D e Sen ect u t e (An tw er pen , ab 1533). W ellich t d aar n aast b e­
tek en t « p r osoed ia » een in leid in g op D esp au t er s D e accent ib u s & D e carm in u m ge n e rib u s 70. In de tw eede k las begin t
teven s de stu d ie van h et G r ie k s, m et opn ieuw een toen
r eeds k lassiek e au teu r : N . Clen ar du s : In st it u t ion es ac M edit at ion es in Graecam lin gu am (1° u it g., Leu ven 1530) : een
elem en tair e G r iek se spr aak k u n st , die in feite voor privéstu d ie van h et G r ie k s w as bed oeld . H ie r w or d t gezegd dat
d e st u den ten daar n aast r eeds op G r iek se tek st en w erken ,
t er w ijl h alfw eg h et jaar de D ialogen van Lu cian os — in
1521 u it gegeven d oor Er asm u s — r eeds w or den ge le ze n 71.
— D e h oogste, o f eer st e k las leest de Prim a Ph ilipp ica
van D em ost h en es, n aast een h an dboek over R h etorica van
Cyprian u s Z oar es, en ev. D e rat ion e dicen di lib ri t res van
de st ad sgen oot J.L . V ives. D aar n aast de A en eis (te An t­
w erpen r eeds in 1532 een u it gave van M elan ch ton ), de
68. L. Gilliod t s- Van Sever en , op. cit., pag. 1013. Ee n n au w k eu rig
over zich t in ver b an d m et h et Jezu ïet en - on der w ijs, zie H . D e Voch t,
L e s D é b u t s d e l'En seign em en t classiq u e d an s la Com p agn ie d e Jé su s
et leu rs R ap p o rt s av ec l’h u m an ism e, in L e s ét u d es classiq u es, dl.
X I I I (1 9 4 5 ), p. 193 sq .
69. L e liv re scolaire au t em p s d ’Erasm e, U n iv. d e Liège, Lu ik 1969,
p ag. 15, 48, 116.
70. I d ., p ag. 15.
71. I d ., p ag. 21: zie u it geb r eid : H . D e Voch t e.a., N . Clen ard u s,
An t w er p en , 1942, p ag. 52 e.v.
Prim a Ph ilip p ica van Cicer o (r eed s verseh en en te An tw er pen
1533- 34), ter w ijl tek sten u it h et Lat ijn n aar h et G r iek s
w or den over gezet.
Ton eelw er k k om t alleen occasion eel v o o r 72. W at de godsd ien stopvoed in g b et r eft : elke vr ijd ag om 6 u gaat de Lectio
Cat ech ism i Pet ri Can isii d o o r 73, elke zater dag om 6 u de
lect u u r van h et Evan gelie van de volgen de zon d ag. Als
speciale m eth odiek — d e h an dboek en zelf zijn r eeds veer tig
jaar n or m aal in geb r u ik — t r eft de d agelijk se oefen in g —
voor alle klassen sam en — in G r iek se en Lat ijn se déclam atio
(car m in a & or at ion es), oefen in gen die ook op zon dagm id dag
van af 1 u d oor gaan .
Ver gelijk en w e die pr ogr am m atie aan d ie van d e k ap it t el­
sch olen 74.
In Sin t -Don aas w er d D esp au t er sin ds 1515 als h an dboek
ver d ed igd d oor J. d e M e y e r e 75, in 1484- 86 w erd een Kom e­
die van Lu cian os, en de eer st e boek en van V er giliu s’ A en eis
als lu d u s scolariu m o p ge v o e r d 76 ; n et als Ter en t iu s & P lau ­
t u s 1524- 1525 ; d e Colloq u ia van Er asm u s w aren , n aast
zijn O p u s de Con scrib en d is Ep ist o lis, sin d s 1522- 23 in
ge b r u ik 77. W at d e G r iek se au teu rs b et r eft : Lu cian os — in
Lat ijn se vert alin g — w or d t gelezen sin ds 1486 (p as in 1506
een Er asm u s- ed itie), A r ist ofan es in 1533, even een s in La ­
tijn se v e r sie 78. Ee n h an dboek G r ie k s — d at sin ds 1520
72. In 1605: A . V iaen e, H e t d eb at ov er V laan d ere n s roem , in Biek orf, 60 (1 9 5 9 ), p ag. 161-170 (b e t r e ft : Ju d iciu m P an egy r icu m ).
73. L e liv re scolaire, pag. 5 3 ; d e b ib liot h eek van h et Br u gse Je ­
zuïet en college b lee f in in ven t aris b ew aar d bij A . San d er u s, Biblioth eco Belgica, R ijse l, 1641, p . 279- 282.
74. Gezie n n ergen s een op gave voor k om t , gelijk en d aan h et st u d ie­
p lan d e r Jezu ïet e n , k an de ve r gelijk in g u it er aar d n iet op h et geh eel
w ord en bet r ok k en , ten zij w at d e lesu r en b e t r e ft , zie vorige n oten
(6 6 ) en (6 7 ).
75. H . D e Voch t , H ist o ry o f t h e Collegiu m T rilin gu e Lov an ien se,
dl. 3, Leu ven 1954, p ag. 433.
76. Rek . 1486- 87, fol. 18v: solu t u m m ag. G o d efr id o (d o m m e le ),
rect ori scolaru m ,...in lu d o com m edie lucian i in r efect or io; A .C . D e
Sch revel, op. cit ., p ag. 134.
77. P .S. Allen & H .M . Allen , O p u s Ep ist olaru m D . Erasm i, O x­
for d , 1906- 1947, d l. I V , ep . 1286.
78. A .C. D e Sch r evel, op . cit ., p ag. 134-135.
d oor L. Casem b r oot o.m . w er d gedoceerd — is alth an s b e ­
ken d : D e v eteri et recta pron u n t iation e lin gu ae graecae
com m en tariu s van A. M eet kerck e, een b ew erk in g van de
Er asm u s- u it gave van 1528, versch en en te Br u gge in 1565.
Ten slot t e is in 1591 sp r ak e van een libellu m cum scoliis
van P . M an u tiu s ( de r edevoerin gen van Cicer o ; Ven et ië
1578- 79, 3 dln . ), ter w ijl u it de cor r espon d en tie van J. Lip s
volgen de au teu rs d aar n og ev. kun n en w or den toegevoegd :
Apu leiu s, Liviu s, Sallu st iu s, Tacitu s — die w orden alth an s
d oor Lip siu s gesu ggereer d als bijzon d er n u t t ig voor st u den ­
ten , voor besch ikt om later pu bliek e fu n cties te bek leden 79.
V oor de kapit telsch ool van de Lieve-Vrou w -kerk h ebben
w e m eer specifiek e gegeven s, dan k zij de cor r espon d en tie
van de h ypodid ascu lu s van D . Sp etebr oot en com m en saal
van de kan . Jac. van H alew ijn , Jan van Str azeele, m et P . Vulcan iu s, gew ezen stu den t van de Bogaerd en sch ool, op dit
ogen blik st u den t aan h et Leu ven se Trilin gu e.
D e gegeven s dater en 1528, vóór St r azeeles ver tr ek n aar
P ar ijs, w aar h ij aan h et College de Fran ce G r ie k s zou d o­
ceren . Str azeele, ou d- stu den t van Vives en van h et Collegiu m
T rilin gu e, zou te Br u gge de m et h odiek van Clen ar du s i.f.v.
de G r ie k se t aal toep assen — tw ee jaar vóór Clen ar d zelf
zijn m et h odiek pu bliceerde 80 — n u llam m en sam adeam u s
siv e h i pu eri fe re alph ab et arii graece loqu an t u r ... H ij leest
d e gr am m at ica a p rim is elem en tis, h erh aalt over vloed ig
sam en m et de st u d e n t e n 81 ; zorgt er voor u t pau ca discan t
ben e, en geeft n a d e elem en t aire gr am m at ica : de D ialogi
D eoru m van Lu cian os, P lato, Ar istoph an es, de Eclogen van
Th eocr it os en H om er os 82.
D aar n aast bezit ten w e apar t e docu m en tatie b etr effen d e
h et on derw ijs aan de « betere v erstan den » in de Br u gse
79. A .C. D e Sch revel, op. cit., pag. 134; A . D ew it t e, Ju st u s L ip siu s
en Bru gge, Br u gs O m m elan d 2 (1 9 6 1 ), p ag. 6-7; L e liv re Scolaire,
p ag. 32-33.
80. H . D e Voch t , op. cit ., pag. 59 sq .; L e liv re scolaire, pag. 21.
U .B. L(e id e n ), Cod. V u lc. 105 I I .
81. J. van St razeele aan P . V u lcan iu s, 2 feb r . 1528,
82. I d ., 23 m ar 1528,
Bogaerd en sch ool, w aar van h oger gen oem de P . Vu lcan iu s
ou d-stu den t w as. In deze st ad ssch ool begin t de d ag m et m is
om 6 u ., daarn a on t b ijt, en vr ije uren tu ssen 8 en 9
om
h et b e d op te m aken ; en 3 en 4 u ., om m e h u erlieder te
z u v eren — op d in sd ag en d on d er dag is recreatie om te
spelen voor zien n aer bequ aem h ey t v an den ty den . In de
voor m id d ag en n am id dag gaan (sin d s 1545 ? ) 10 à 12 Lat i­
n isten on der leidin g van d e regen t d e lessen in Lat ijn en
G r ie k s bijw on en ter h alle d ez er sted e. D e over ige au dit eu r s
w aren d aar o.m . d e kan u n n iken van Sin t -Don aas 83. Van af
1596, en b .v.b . op n ieu w in 1620 w or den 6 an dere kin deren
zelfs n aar d e Jezu ïet en sch ool gest u u r d 84, n et zoals sin d s 1591
de st u d en ten van Sin t -Don aas n a h im sch ola m in or bij de
Jezu ïet en terech t kun n en .
D e gebr u ik t e h an d boek en n aast de « h on d er t fun dam en tsb ou cxk in s », 1552- 53, X I I W alsch e v ocabu lairen , X I I evangeliarisen , V I figu eren (D esp au t er ), V I b ou x k in s d e civilit at e m oru m (Er asm u s) ; I I can t u ales, X I I ex em plaria m eth od i con fession is, (de Er asm u s- ed itie 1524 ?), I I I sin om in oru m (P arab olaru m siv e sim ïliu m Lib er, 1554, Er asm u s ?),
I I precalia Erasm i (is h ier b ed oeld d e Praecat io dom in ica
of Precat io ad Dn . Je su m , u it 1523- 1532 ?) ; V I I I gram m atices grecae (Clen ar d) ; I I ex em plaria ep ist ole H ieron im i
(Er asm u s ? 1516, de delen I- IV Ep ist o lae ) 1553-54 ; n aast
th ien cat h on es en X X I I I I gram m at ices voor d e latin isten
in 1573- 74 (D e sp a u t e r )85.
D eze tit els geven on s op n ieu w D esp au t er en Er asm u s,
n aast Clen ar d, en ton en h eel d u id elijk d at ook in d e Bogaer ­
den sch ool G r ie k s w er d geleerd. 1553-54 is de per iode
w aar in als h oofd van de sch ool — r egen t gen oem d sin ds
83. A . Sch ou t eet , Z eger v an M ale. Een b esch rijv in g v an d e Bogard en sch ool t e Bru gge om st reek s 1555, Br u gge 1960, p ag. 133, 137.
84. L. Gilliod t s- V an Sever en , op. cit ., dl. I I I , pag. 1050.
85. I d ., p ag. 1013, 1015, 1028, b et r effen d e d e D ist ich a Cat on is,
u it gave van Er asm u s & L. Cr u ciu s: zie o.m . M .J. D e Sm et -Goet h als,
in O n z e A lm a M at er 23, 3 (1 9 6 9 ), p ag. 168- 184; L e L iv re Scolaire,
p . 4-5.
1545 — Jaco b W egh esch ede, oud-rector van de LieveVr ou w -sch ool 1542-43 86, en P . O st e fu n geerd en . Deze
laatste k om t ook voor als r ector in de D o n aassch o o l87. Van
de 5 on derm eest er s, afk om st ig u it G en t , Kap r ijk e, A alst ,
D am m e, Ar tois, Ger aar d sb er gen , R ijse l e.a.m ., w as in
16 ' eeu w één aan ged u id voor de latin isten . H ij w as o.m . ge­
h ou den h et sp e l in laty n e, d oor de regen t gem aak t in fe ­
br u ar i — h et N ederlan d se t afelsp el w erd d oor een goed t
ret h orisien op gesteld — op te voer en m et de sch oolkin deren
op H . Bloed d ag. H e t tafelsp el w er d d oor de v laem sch e
k in deren opgevoer d , n et als h et spel van zin n en op Sin teLau w erey n s dach . Z eger van M ale, één der gou ver n eu rs van
de sch ool, van w ie w ij een b efaam d e 4-delige liederen codex
bezitt en , stelde zelfs voor , aan slu it en d bij de ch aritasbedoelin g van de sch ool, zeven spelen te laten sam en stellen « v an ­
den zeven toerek en v an on tfaerm h ert igh ey t, en de d at ach t­
st e sprek en d e van d at u n t erst e o o rd e e l 88.
Van de bek en de regen ten en on derm eest er s, — Van
M ale w ild e d at telk en s één der docen t en van h et Artesin st it u u t regen t zou w or den in de Bogaerd en sch ool — « pr o­
m oveer den » er tw ee n aar de Lieve-Vr ou w kapit telsch ool als
rectoren : A d r . van der Loven e en Jaco b Sp eelm an ; één
n aar St.- Don aas : P iat O st e ; en tw ee n aar St.- Salvator s :
An t. Ch ast elet , die t er ugkw am om r egen t te w or den , en
Ja n D u u st . Tw ee vin den w ij daarn a t er ug als r ector in de
par och iesch ool van St .- Jacob : Lieven M att h ys en Jac.
W egh esch eede, de laatste k w am feitelijk van d e k ap it t el­
sch ool van O .L.V r o u w ; n et als A d r . Van d e Velde. D e
regen t in 1563 en 1586, Ja n M olan u s, w as in 1577 zan g­
m eester in de Lie ve- V r ou w k e r k 89.
Tw ee on derm eest er s treden op als scr ip tor : Ph ilip pe
86. L. Gilliod t s- V an Sever en , op. cit ., d l. I I I , p ag. 1094- 1095.
87. A .C. D e Sch revel, op. cit ., p ag. 235.
88. L. G illiod t s- V an Sever en , op. cit ., dl. I I I , o . 1097, 1004 e .a.;
A. Sch ou t eet , op. cit., pag. 67, 107. D e codex van Z eger van M ale:
Bib l. M u n . Cam b r ai, h s. 125-128.
89. A . D ew it t e, D e geest elijk h eid v an d e L iev e V rou w k erk , pag.
H on sb r ou ck en W illem H op som er e 90. D e ou d st u d en t W il­
leken Liek er ck e, die op k ost en van de sch ool te Leu ven
h ad gest u d eer d -—■ w ij ken n en één voor beeld van toelage
om te P ar ijs te st u deren (1570- 71) — w er d daar n a sch ool­
rector te G o e s, 1557-58 91, daarn a in St .- Don aas 1560- 62 ;
an dere ou d st u d en ten : Ja n Bu ssch op u it O u d en bu r g (1 5 4 4 ­
1550) ; Jo o s D oen s, (1 5 84- 1585), G ille s P laisir (1564- 66)
w er den on derm eest er in h un ou d e sch ool. Een vr oeger
voor b eeld w as d it van P et er de Sm et (Vu lcan iu s) die h u is­
leraar w er d van Ch . Blou n t, daarn a st adspen sion ar is van
M id d elb u r g en w ien s zoon Bon aven tu r a de eerst e h oog­
leraar in d e G riex e en Lat ijn sch e sp raeck e te Leid en (1581)
zou w or den . Een an dere ou d-leerlin g, P ieter van den Driessch e, w er d d e 3 5 e ab t van T e r D oest , J. Blaseu s, bissch op
van N am en en daarn a van St .- O m er 92. H e t kan w ellich t
ooit b elan gr ijk w or den h et door P ed r o de G an t es te M exico
geor gan iseer de on derw ijs aan dit Br u gse voor beeld te ver ­
gelijken .
W at h et m u zikaal on derw ijs b et r eft —- één van de h oog­
t epu n t en van h et gan se sch oolw ezen t ot ca. 1550 — in de
Bogaerd en sch ool is d it b eper k t t ot h et jaar lijk s aan leren van
een gh eestelick liedek in jegh en s den toecom m en den h elich
bloed ach ... gh ecom pon eirt m et d rie p art ijen , sim pel z an c k 93.
D eze com positie — de t ek st van één der reder ijk er s — m ét
h et aan leren , w er d toever tr ou w d aan r esp. de zan gm eester s
van O .L.- V r ou w (Jan van der M u elen e), St .- Jacob (J. Tresh ault) o f St.- Salvator (J. Lescor n et) ; één en kele keer aan
een leerlin g van de zan gm eester van St .- Don aas D e Vliegh e r e 94. W el w or den st u den ten gesu bsid ieer d die or gel
w en sen te leren r esp. bij Jaco b (H on ie, van de Lieve-Vrouw k er k ), 1523- 24 ; Fr . Aer n ou ts van Sin t- Don aas, 1576-78 ;
90. L. Gilliod t s- V an Sever en , op. cit ., dl. I I I , p . 1011, 1019.
91. Id em , pag. 1015, 1019, 1026.
92. Z ie o.m . Bijlage I I , 1, 2; de b ib liot h eek van J. Blase u s, zie
o.m. A. Sanderus, op. cit ., pag. 322 e.v.
93. L. G illiod t s- V an Sever en , op . cit ., p . 1211.
94. I d ., p ag. 1029, 1028.
o f d ie gew oon k er kzan g in st u d er en b ij de gew ezen ch oraal
van St.- Salvator ; Fr . M in n e, 1597-98 95. D e regen t in 1586
w as, zoals h oger gezegd, een gew ezen zan gm eester.
W at n u de tech n iek van on d er w ijs b et r eft : er w as een
afzon der lijk leraar voor de latin ist en , een w alsch e m eestere
en één voor de v laem sch e k in d eren %. N et als bij Clen ard
en Str azeele zullen d e latin isten , n aast 2 à 3 m on delin ge
o f sch r iftelijk e r epetit ies p er d ag, alle elc in z ijn coet sk in
n effen s eick an dere u p den d orm t er slapen , d er gh ely ck e
eten en de dry n ck en t ’allen ty den an n e één tafele, en de v oort
spelen m et elcan deren , u p d at z ij gh een v laem sch en sprek en
an d ers dan n e L at y n 97. Een of tw ee k eer per jaar , ev. u it ge­
b r eid m et P asen , P in k ster en e.a. feest d agen , m oet één der
st u den ten een orat ie lesen , z eer w el en de pu en telick en ghecom pon eirt , sprek en de v an een igh e gh oed e en de proffy telick e m aterien , d it in aan w ezigh eid van geest elijk e en w e­
r eld lijk e overh eid, om t e bew ijzen d at de st u den ten Lat ijn
leeren en de ooc b eq u am e (zy n ) om m e te Lu ev en e t e senden e 98.
Van d e zes leken toezich t er s o f gou ver n eu rs van de sch ool
m oet m in sten s êén en (zijn ) die gh eleert es in d er Laty n sch er sp rak e u p d at h ij zien m ach , m erck en en de on derzouck en h oe m en ... Lat y n leert , w at bou ck en gh eperm et eirt
z ijn of t e n iet, en de h oe ... de regen t en de on derm eest ers
h u erlied er d eb v oir doen 99.
*
*
*
Boven staan d e p r ogr am m aties, zow el b ij de Jezu ïet en als
in d e Bogaerd en sch ool, w aren d u id elijk gerich t op de h um a­
n istisch e st u diever n ieu w in g die de r at io evalu eer de ten
95. I d ., p ag. 973, 1019, 1099.
96. I d ., p ag. 1004, zie o o k n oot (8 8 ) .
97. A . Sch ou t eet , op. cit., p ag. 179, 135; L. G illiod t s- V an Severen,
op. cit ., d l. I , p. 125.
98. A . Sch ou t eet , op. cit ., p ag. 136.
99. I d ., p ag. 129.
n adele van im pr ovisatie en ar tistiek talen t . W aar w ij die
r eor gan isatie in Sin t -Don aas ca. 1550 officieel zagen ge­
b eu ren , dan bezit ten w ij r eeds gegeven s ca. 1463 w aar bij
d e m id d eleeu w se au teu rs te Br u gge in gebr u ik , en die w e
st r ak s expliciet beh an delen , w erd en aan gevoch ten .
D e polem ieken gaan u it van de sch oolrect or van O u d en ­
b u r g, Ja n van der Veeren , die de oud -sch oolrect or van de
Salvator sch ool N ik olaas W eit s 100 bijzon d er sch erp aan viel
i.v.m . d e In st it u t io n es G ram m at icae van P r iscian u s, die
van der Veeren vervan gen w ild e zien d oor de op tiek van
d e Ele gan t iaru m L ib ri Se x van L. V alla 101. D it laat st e w erk
zou p as in 1471 gepu bliceer d w or den , doch dateerd e u it
1444 102 ; Er asm u s zou h et voor een breder politiek beken d
m aken in zijn ed itie van 1528 103. O pvallen d is even w el dat
van der Veeren , d it in tegen st ellin g m et de jon gere Er asm u s,
als eigen sch appen van de cler icus aan h ield, n aast de clericu s
lit t erat u s : d e clericu s m u sicu s v ocalis et in st ru m en toru m 104.
Er asm u s, w ien s h an d boek en zoals h oger gezegd sin ds
1522- 23 te Br u gge w er den ge b r u ik t 105, zou d aar n aast r eeds
in 1489 — even een s h ierin h et voor b eeld van L. Valla
volgen d — zow el h et w oor den boek Cat h olicon van J. de
100. J. J. M eer ssem an , art . cit ., p ag. 153, 159 e.a.; N ie. W eit s b e­
zat n a m ek aar d e 5e en 19e k apelan ie in St .- Salvat or : J. G aillar d ,
op. cit ., pag. 240, 247. W aar J. J. M eer ssem an over h et d oor b r ek en
van h et sch oolp revilegie d oor d e St .- Gillesparoch iesch ool sp r eek t
(p . 1 2 2 ), b et r e ft h et een ver k eer d e lezin g. O o k h et t oesch r ijven aan
A lian u s d e G r o o t e van een ser ie br ieven m et V an d er Veer en lijk t
on s n ie t aan n em elijk. D e co r r esp on d en t van V an d er Veeren in SintG ille s — d ie d aar n a ald aar k ost er w or d t — k an even tu eel Jo h . W ilh ou d t zijn , zan gm eest er (1471)- 1497. D e k er k rek en in gen u it die pe­
r iod e on t b r ek en ech t er . A . D ew it t e, Z an gm eest er...St.- Gilles. Bijla­
ge I . D e in d it ar t ik el geciteer de J. O n d an c w as k ap elaan in St.D on aas in t r a ecclesiam (R e k . 1463-64, fol. 5 v ) en h u w d e 1463-64,
zod at h ij d e k apelan ie vr ij gaf, om zich b lijk b aar ver d er t e G ist e l als
lu d im agist er te gedr agen .
101. L e L iv re scolaire, p . 13.
102. Z ie over d it on derw erp o.m . G . Tou r n oy , Loren z o V alla en
Erasm u s, in O n z e A lm a M at er, X X I I I , 3, (1 9 6 9 ), p . 137-152.
103. L e L iv re scolaire, p . 14.
104. J. J. M eer ssem an , art. cit ., p ag. 146,
105. Z ie n oot ( 7 7 ) .
Jan u a als de Et y m ologiae van Isid or u s ver w erpen I06, n aast
de D octrin ale van Alexan der d e V illa D ei. D it laatste in zijn
A n t ib arb aroru m L ib er u n u m , d at p as in 1520 versch een 107.
D on atu s — w ien s w erk H . Est ien n e in 1526 n og h eru it ­
gaf 108 — w er d te Br u gge van af 1529 d oor D esp au t er ver ­
van gen . D e N ed er lan d se p ed agoog J. M u r m elliu s ( t 1517)
veroor deeld e d aar n aast h et w er k van N . de Lyr a en de
glossen van F. Accu r siu s ; Vives zou , n a een gelijk aar d ige
aan val op F. Accu r siu s, d aar n a in zijn Q u od lib etae van d e­
cem ber 1522 ; in d e b efaam d e In Pseu d o- D ialect icos, ten ­
slot t e in zijn u it voer ig w erk u it Br u gge (1 5 3 1 ), D e disciplin is, h et tradit ion ele k ader van de 7 art es volled ig d oor ­
br eken en pleit en o.m . voor zelfstan d ig n atu u r on der zoek ,
een b eper k in g van de rede t.a.v. de m et aph ysica, en op
eth isch gebied Ar ist ot eles voor de St oa verlat en 109. W at de
stu d ie van de R h etorica b et r of, die w as d oor de p r oost van
Sin t- Don aas, A. H an er on , in zijn Leu ven se cu r su ssen sin ds
1473 v e r n ie u w d 110. Van af 1536 ten slot t e ver k on d igd e de
Br u gse ju r ist Jaco b de Cor te de n ood zaak — voor een ge­
civiliseerd m an — de G r iek se taal m ach tig te zijn 111.
In h et Br u gse A r tes- In stit u u t, in d e N oor d elijk e N ederlan ­
den zou zoiets Illu st ere Sch ool n oem en , r esu lt eer de deze ver ­
n ieu w in g in een r eeks n ieu w e h an d boek en voor Rh etor ica en
Dialectica, ach ter af (1542- 1544) d oor G . Cassan d er u it ­
gegeven m . A. Van M eetkerk e (1565- 67) en n a h em A. H oy e
(1 6 2 0 ) brach ten een h erw er kin g van Er asm u s’ st u d ie over
de u it sp r aak van h et G r ie k s 113. D e Br u ggelin g J. V aseu s
106. J. J. P o st , op. cit ., p ag. 147; L e Liv re scolaire, p. 3.
107. I d ., p ag. 142-146.
108. L e L iv re scolaire, p . 19.
109. F. Sassen , B e W ijsb egeert e d e r M id d eleeu w en in d e N ed er­
lan d en , Loch ern , 1948, p ag. 124; zie in d it ver b an d ook d e O r at io n es
Vu lcan ii, o.m . H . D e V r ies, Corresp on d an ce d e B. V u lcan iu s, D en
H aag 1823, p . 13-28, 1556.
110. U it g. 1475 en 1487 t e U t r ech t en An t w er p en , zie Bijlage I I I .
111. E .I . St r u b b e, Jac o b C u rt iu s Bru gen sis, in A lb u m Prof. D r.
E.A . Leem an s, 1970, p ag. 343 e.v.
112. Z ie b ijlage I I I .
113. L e L iv re scolaire, p . 32; A .C . D e Sch revel, H ist oire, p . 92.
pu bliceer de de n ieu w e h erw er kt e G r iek se sp r aak k u n st van
Clen ar d in Coïm b r a (1 5 4 6 ), F. N an s sch reef er een com ­
m en taar van 442 fol. op , t er w ijl de eer st e opdr ach t van
Bon av. Vu lcan iu s, bij h et aan vaard en van zijn h oogler aar s­
am bt te Leid en , d at h ij in zet te m et lezin gen over H om er os,
h et gesch ik t m ak en van Clen ar d w as als direct e voor b e­
r eidin g o p de u n iv e r sit e it U4. Vu lcan iu s zou daar n aast de
eer ste u it gave bren gen van Xen ofoon (Gen ève, 1575) ;
J. Cr u qu iu s, d e m eest degelijke H or at iu s- ed it ie sin ds
J. Bad e, 1565-67 ; J. van Pam ele h et œ u vr e van Tertullian us (15 8 4 ) ; A . H oy e d it van O r osiu s (1629) e .a .m .115.
W at h et Br u gse biblioth eekw ezen b et r o f : Sin t -Don aas
ver w ier f in de 16' eeu w b .v.b . de O p era O m n ia van E r as­
m u s, van H ier on ym u s, van O r igin es, 16 w erk en u it de b i­
b lioth eek van Cl. d e Car on delet, n aast de volled ige b ib lio­
th eek van de vr ien d van Er asm u s en ler aar in d e Ar tes,
P et er de Cor t e, die er voor gezor gd h ad d at Er asm u s’ Col­
loqu ia t e Leu ven w erden gebr u ik t van af 1520 116.
W at n u volledigh eidsh alve h et ver lof van de sch olieren
b et r eft : u it een n ot a u it 1534 in de Salvator k er k b lijk t dat
de clerici in stallati (o .m . d e sch oolrector ) p er jaar 16 dagen
verlof h ebben , beh alve o p zon- en feest d agen — op voor ­
w aar de ech t er d at zij elke dag de m et ten bijw on en 117.
Blijk b aar is d aar n aast h et stu d iep r ogr am m a voor d e feite­
lijk e sch olieren tw ee dagen in de w eek m in der st r ak aan
h et k er k elijk officie verbon den — ook de Bogaerd en sch ool
h eeft tw ee recreatiedagen — ter w ijl op zon d ag alleen in de
n am id dag les w or d t gegeven . « 'W ant z ij recreatie gh en ou ch
h ebben d e s Son d aech s en de d es h eiligh en sd aegh s ». Z ij m o­
gen (z e lfs n iet een p aar u u r ) n och in n och bu iten d e stad
gaan m et vrien den of fam ilie 118 ; zan gm eester s die d oor o p ­
114. P .C . M olh u ysen , Bron n en t o t d e G esch ied en is d e r L e id sch e
U n iv ersit eit , d l. I , D en H aag, 1913, p ag. 2 3 2 *- 2 3 3 *.
115. Z ie b ijlage I I I .
116. B iek orf, 73 (1 9 7 2 ), p. 164, 166n ; P .S. Allen , op. cit ., d l. V I ,
ep . 1537.
117. A . D ew it t e, D e k ap it telsch ool, p ag. 23n , 37.
118. A . Sch ou t eet , op. cit ., p . 141.
treden in «h er b er gen » h un loon w illen verh ogen w orden op
de vin ger s getikt e.d .m . 119.
T o t de recreatiedagen beh or en o.m . de r eeks feest en —
w e reken en h ier n iet bij h et jaar lijk s feest u pden v erlooren
m aen dach en de d ag ern a : de papen n on n en v ast en av en td ach ,
d u s d e 2 dagen voor Asw oen sd ag, w aar op de gh eselscepe
v an den (st ad s) clerck en u it gebr eid fest eer den — w aar op in
d e Br u gse ker ken de m yster iespelen w orden opgevoer d . W ij
k on den voor Br u gge de h ier n a volgen de lijst van 13 ver ­
sch illen de t h em a’s aan leggen , b et r effen d e in h et t ot aal een
30- tal spelen , die zow el als dictie- en speeloefen in g als terzelfd er tijd als r ecreatie dien den . Alleen d e spelen op Sin tLau r ein sd ag w aren N ed er lan d st alig. Voor d e over ige st on d de
sch oolrect or — in de Bogaerd en : de r egen t — in als sam en ­
steller , in St. D on aas één keer de zan gm eester Al. de G r oot e
(1480) : een m or alit eit voor P assie zo n d ag120.
D e h ier gegeven dat a zijn de vr oegste sporen van op ­
voerin gen .
a. A lgem en e t h em at a
— Q u at er t em p er w oen sd ag in d e A d ven t
1. G u ld en m is, m issu sd ach , 1380 St .- D on aas, 1414 St .-M ich iels,
1519 St .- Jacob ; 1563 St .- Salvat or , 15e eeu w O .- L.-Vrouw &
St .- Gillis.
119. A . D ew it t e, art. cit., p . 42; A .C. D e Sch revel, H ist oire, p . 193
e.a.m .
120. D e verw ijzin gen St .- Jacob : A . D ew it t e, Z an gm eest ers...St .Jaco b , p ag. 333- 334; St .- G illes: Z an gm eest ers...St .- G illes; St.-Don aas: A . D ew it t e, D e grafelijk e Sin t - D on aask erk als m idd eleeu w s
cu ltu u rcen tru m , p assim ; O .- L.- Vr ou w : L. G aillar d , op. cit., dl. I I ,
pag. X X V I I , 248, 436, 463, 471, 485, 504, 507, 508; St.-M ich iels:
K. de Flo u , Cartu lariu m v an D iscb v an Sin t- M ich iels, p ag. 79; Bo­
gaer den : L. Gilliod t s- V an Sever en , op. cit ., dl. I , pag. 126; d l. I I I ,
p. 1050; A . Sch ou t eet , op. cit ., loc. cit .; de verloor en m aen d ach : SA B,
St ad srek en in gen 1522-23, fol. 114; vier h eym sk in der e: R ek . 1532-33,
fol. 102; den Eeck h ou t t e: L. G illio d t s, M ém oriau x, p . 4 9 ; h et sp el
in St .- Jacob op Lich t m is 1498: L. G illiod t s, In t rod u ct ion , In v en ­
t aire d e s Ch art es, 1878, p. 124. H ij verw art op deze p laat s
k in derb issch op m et ezelsp au s. Van alle voor beeld en k an voor lo­
p ig alleen één icon ogr afisch voor b eeld (een gesp eeld e scèn e
u it de Bloe d p r ocessie) w ord en aan ged u id : G . M ich iels, Icon o­
grafie d er st ad Bru gge, d l. I , Br u gge 1964, n r. 350. W at d e Br u gse
vasten avon d vierin gen b et r e ft zie A . Viaen e, A . d e R oov ere, in A d
H oren as, 1960, p ag. 345 e.v.
— Kerstmis
2. K e r st sp e l; 1370 O .L.- V r ou w , 1375 St .- D on aas.
— Driek on in gen
3 . D ert h ie n d ag ; con y n ck feest e (d e con y n ck d rijn ct ) ; 1354
(1 2 5 1 ) St .- D on aas (e zelp au s, 1 4 3 2 ) ; 1330 O .- L.- Vrou w ;
1486 St .- Salvot or (e zelfeest , eze lp au s) ; 1494 St .- Jacob ;
1527 St .- G illis.
4 . O .- L.- Vr ou w Lich t m is ; Sp il v an d e r p u rificat ie ; 1498 St.Jaco b .
— G o e d e W eek
5. P aassp e l; 1306 St .- D o n a a s; 1350 O .- L.- V r ou w ; 1419 St.Ja c o b ; 1480 St .- D on aas P assiezon d ag ; 1535 St .- G illis (e er ­
st e h elft 1 5 ' e e u w ).
b . Bru gse fee st en
— O .L.- V r ou w , A ar d e n b u r g, do. n a Sin xen
6. K reu p elfeest en ; 1475 St .- D on aas ; 1502 St .- Jacob ; 1506
St .- Salvat or ; 1563 St .- G illis ; X V - X V P eeu w : O .L.- V r ou w .
— H . Bloed d ag - I e m aan d ag van m ei
7. T afe lsp e l & boerd elich esb at em en t d oor Bogaerd en sch ool
X V I e eeuw ; sp el v an den v ier bey m sk in d eren , st ad Br u gge
1532-33.
— Verschijning van St.-Michiel, 8 mei
8. St.-M ich ielsspel, 1481 O .- L.-V r ou w
(v o o r de St.-M ich iels-
b r oed er sch ap ? ).
— St .- Lau r ein sfeest , 10 au g.
9. Sp e l v an z in n en , Bogaer d en sch ool, X V I ' eeuw .
— St.-Gillisfeest, 1 sept.
10. Fe e st v an So t t e T u en e, St .- G illis, 1536.
— Fe e st d e r w et sver n ieu w in g, 15 sept .
11. Beian en feest , St .- D on aas, 1488.
— St .- N ik olaas, 6 dec.
12. St .- N ik olaassp el, 1417 St .- D on aas ; X V - X V P O .- L.-Vr ou w .
— O n n ozele k in deren , 28 dec.
13. K in d erb issch op , 1304 St .- D on aas ; 1443 St .- Jacob ; X V I ’
St .- G illis ; 1505 Eech ou t e.
2. D e M id d eleeu w se program m at ie.
H oger citeer den w ij d e h an db oek en , van af ein d X V e begin X V I e eeu w en in h et Br u gse sch oolm ilieu geb r u ik t,
n aast de op d it ogen blik in discr ed iet ger aak t e w erk en .
W elk e sch oolboek en en au t eu r s w erd en te Br u gge in de
feitelijk e M id deleeu w en zelf gebr u ik t of h ad m en t er b e­
sch ikk in g 121 ?
121. D e vr oegst e gegeven s b et r e ffen d e lit t er air e p r est at ies van st u ­
Voor eer st w at h et st u d iu m logicale bet r eft : blijk en s
tek st en voor le p e r en Br u ssel van af de 13e eeu w , is h et
logisch dat ook h ier de D on aat — D on aat , Rom ein s gr am ­
m aticus u it ca. 350 en leer m eester van h et H ier on ym u s —
d e ru dim en ta van h et Lat ijn aan brach t, ook in de on der ­
sch ool o f par och iesch ool. D e ou d st verm elde tek st is, voor
St.-D on aas (1 3 7 7 ), lib er gram m at icalis et lin gu atio, liggen d
t er rech t er zijde van h et k oor 122. Als eer st e lees- en ver t aal­
b oek geb r u ik te m en n aast h et H orologiu m A et ern ae Sapien tiae van H . Su so (v ó ó r 1 3 8 3 ) en h et Lat ijn se psalm b oek ,
h et stu d ieb oek : d e legen d a san ctoru m (1 3 7 6 ) en h et libellu m d e lu d o resu rrect ion is ( 1 3 6 5 ), en u it er aar d de D ict a M .
Cat on is ad jiliu m su u m , h et b ou c d at t ie clerck en lesen alsi
eerst t er scolen gaen 123, n aast een proza-in leidin g : 144 h exa­
m etr isch e distich a om zow el h et Lat ijn als de goed e zeden
h ierm ee aan te leren . Sin ds de 13e eeu w w er d daarn a in d e
Ned erlan den d e u it geb r eide spr aak k u n st, de D octrin ale van
Alexan d er de V illa D ei gebr u ik t — in St .- Goed ele ech t er ,
1448, de Su m m ale van P et r u s H isp an u s 124. H e t w er k van
Alexan der b evatt e, in ber ijm d e h exam eter s opn ieuw , vor m ­
leer , ver b u igin g en vervoegin g, m et een tr actaat over tropen
en figu r en en m etriek , doch zon d er syn t axis. Kom en n och
D on aat n och Alexan d er in de Br u gse b ib lioth eek scatalogi
den t en in d e b u u r t zijn d e V it a An sch arii d oor Rem b er t (86 5 - 8 7 6 ),
leerlin g van de ab d ijsch ool t e To r h o u t , h et Ch ron icon Cen tu len se en
d e V it a Si A r n u lfi van d e h an d van H ar iu lf van O u d en b u r g (1060­
1 1 4 3 ), leerlin g van de ab d ijsch ool van St .- Rik ier s; n aast d e poëzie,
ca. 1100, van P e t r u s P ict or ; en h et Lib e r Flo r id u s van Lam b e r t ,
b eid e van St .- O m aar s. D aar n aast u it er aar d d e Br u gse t ek st en van
G alb er t , Blit t er o, Fr om old jr . resp . Bald u in u s jr . en Ja n P r ae t , 12e
en 13e eeuw , van Ja n van Bier vliet (m ir acu la S. A r n u lp h i), 1278
ab t van O u d en b u r g, n aast de D ie t se tek st en .
122. J. T e W in k el, op. cit ., pag. 323-324; R ek . Sin t - D on aas 1377­
78, fol. 23v.
123. J. Te W in k el, op. cit ., p ag. 325. O ve r h et p salm en b oek als
leer b oek zie: J. Sm it s van W aesbergh e, M u sik ersieh u n g, M u sik ge­
sch ich te in Bild er n , Ban d I I I , Leip zig 1969, p. 5-31, 48-52; en
St u d ie n ü b er d as Pron u n tiare , Ar ch iv fü r M u sik w issen ch aft , 28
(1 9 7 1 ), p. 155-200.
124. J. G e ssle r , T e x t e s D ip lo m at iq u es L at in s d u M oy en -A ge, Br u s­
sel, 1948, p. 52 (n aar P l. Lefèvr e, L a collégiale d e s Sain t M ich el et
G u d u le, 1942).
u it d r u k k elijk voor , h et fe it d at van de D octrin ale vóór 1511
te An t w er pen 10 d r u kk en versch en en , te D even ter 43, te
Keu len 73, pleit voor de algem en e verspr eid in g e r v a n 125,
t er w ijl van de D ist ich a Cat on is, in in cu n abel b ij J. Br it o
te Br u gge, een N ederlan d s- Fran se ver sie versch een . U it de
14e eeu w is over igen s ook een D iet sch e D octrin ale als leer ­
dich t b ew aar d 126.
Ee n volled iger sp r aak k u n st w as d e 18-delige ln st it u t io n e s
G ram m at icae van P r iscian u s, u it de 6e eeu w , die door
V an d er Veeren in 1463 t.a.v. de gew ezen sch oolrect or van
St .- Salvat or zo sch erp w er d b eoor d eeld ; doch d oor Clen ar d
beh ouden .
Com m en taar bij D on atu s en P r iscian u s, en m eer algem een
bij de stu d ie van h et tr iviu m , w as — in de d ir ecte b u u r t —
ter besch ik k in g in de Su m m a m od oru m van Zeger van
Ko r t r ijk , dek en van de Ko r t r ijk se Lieve-Vr ou w kerk ( ±
1288 - 1341). A ls w oor den boek bij h et ver taalw er k k om t
in St.-D on aas r eeds in 1376 h et Cat h olicon van J. d e Jan u a
voor 127. D e st u den ten zelf (h un ou d er d om varieer t tussen
de 7 en 12 à 13 jaar , in M id d elb u r g 7 à 15 ja a r 128), b e ­
sch ikk en als leesoefen in gen over de h eiligen leven s van
Kar ei de G oed e, M ed ar d u s, G er m an u s van Au xer r e, Bavo
— r eeds in d e 13e eeu w ; de leven s van St.- Don aas en
d e H . Ju lian a in d e 14e eeu w ; n aast de t ek st en van de
d oor h en m ee op te voer en m yster iespelen . In 1432 w or d t
ook een Sp ecu lu m Ch rist ian i (h e t N ed er lan d se h s. da■ teer t van 1 4 1 0 ) 'geciteerd — w ellich t w as Ja n P r aet s Spegh el h ier een N ed er lan d se versie van 129. W at de Rh etorica b et r eft : n och Cicer o n och Q u in tillian u s k om en (e ven ­
m in over igen s als O vid iu s ) in de bib lioth eek voor ,
w el in d e 13e eeu w , als liter at u u r , Ter en t iu s en M acr obiu s,
125. R .R . P o st , op. cit ., p ag. 143.
126. J. D esch am p s, op. cit., p ag. 73-75.
127. Rek . 1376-77, fol. 15v; ver gelijk h ier en h ier n a h et «h an d ­
b o e k » u it d e 12e eeu w , V it a Gr egor ii, gecit eer d in Bijlage 3, w aar ­
v an de h er k om st n iet d u id elijk is.
128. R .R . P o st , op. cit ., pag. 71; voor Br u gge zijn de d at a afgeleid
van de ou d er d om d er ch or alen in St .- Salvat or en O .- L.-Vrouw .
129. D er t ien d e eeu w : R . D e Keyser , art . cit ., p ag. 170- 171; 14e
in de 15e eeu w : M ar t ialis. A ls gesch ied sch r ijvers besch ik ­
ken zij, in d e 13e eeu w , over P . O r osiu s, in de 15e over
Cassiod or u s en Jo r d an es. W at de logisch e w erk en b et r eft
— in h et t estam en t van N ik olaas van Bier vliet sr . k w am
« Com m u n es qu est ion es su p er logicam et gram m at icam »
voor — in 1446 w er d een logica n ov a verkoch t — beh ielp
m en zich w ellich t m et Boët h u is Com m en taar op Ar ist ot eles
Peri H erm en ias ; en D e Con solat ion e, tw ee w erk en die
zich r eeds in d e 13e eeu w in de b ib lioth eek bevon d en ,
n aast D e N at u rali Ju st it ia van P lat o. U itgeb r eid er w erk van
Ar ist ot eles — ook dien st ig voor h et Q u ad r iviu m — m et
n am e dien s Et h ica en M et aph y sica, versch ijn t van af 1417
op de boek en lijsten 13°, h oew el de d iscu ssies om tr en t A r is­
toteles r eeds in de eer st e h elft van de 14e eeu w , via P ar ijs,
leid d e t ot de filosofisch e com m en taren van de m edicu s
Bar th olom eu s van Br u gge ( ± 1356) en de Car m eliet Jaco b
van Br u gge (begin 14e eeuw ) ; m et d aar vóór n og de eerder
Au gu st ijn se Q u aest ion es d isp u t at ae van W alt er van Br u gge
( - 1307). H e t fe it d at ook V an M aer lan t de n ieu w e w eten ­
sch ap, die via Ar ist ot eles ken baar w erd , expliciet b edoeld e
m ee te delen in zijn D ie H eim elich eit d er H eim elich ed en ,
zal voor de n iet- Latijn se gr ote sch ool b elan gr ijk zijn ge­
w eest . I n d it verb an d is h et w ellich t n ood zak elijk, in zak e
on derw ijs en op voed in g, de w er ken van de m in der broed er
G ilb er t van D oor n ik ( ± 1284), D e m odo ad d iscen d i en
D e pace et an im i t ran qu illit ate als n iet on bek en d aan h en
die on derw ijs gaven te on derstellen 131.
Th eologisch e codexen w ar en w el ru im voor h an den in
St .- Don aas : P . Lom b ar d u s, P . Can tor , G . Au xer r e, Boët h u is
r eed s in de 13e, n aast A u gu st in u s, en in de 14e eeu w Isid or u s, O r igin es en N ie. de Lyr a. M eer bezin n en de tek st en
w ar en An celm u s, Aelr ed , P . D am ian u s, P . P ictor . Th om as
eeu w : R ek . 1376-77, fol. 15v; Specu lu m Ch r ist ian i: R ek . 1432- 33,
fol. 113; Ja n P r ae t : zie Ed . J. Bor m an s, J. P r ae t , Sp egh el d e r W y sb eit , Br u ssel, 1872.
130. A . D er olez, op. cit., p . 41- 48; R . D e Keyser , art. cit., p ag.
169- 172; A . D er olez, op. cit., p ag. 87; R ek . 1446-47, fol. 7v-8.
131. F . Sassen , op. cit ., p . 82-83, 72, 70.
a Kem p is k om t p as ein d XV e eeu w — dan n og in privébezit — voor .
W at de st u d ie van de Rech t en b et r o f : r eeds in de 13e
eeu w w aren aan w ezig : h et D ecret u m G rat ian u m , de glossen
van F. Accu r siu s en van dien s leraar t e Bologn a, Azo P orciu s.
V an af 1417 zou den de b oek w er ken b etr effen d e de rech t s­
geleer dh eid de pu it en 4 & 5 in de k ettin gb ib liot h eek b e­
slaan , n et zoals van af d it ogen blik n aast vlot t e h an dboek en
als h et lib er liliu rn , h et lib er rosarii, de Siru rgie van Lan fr an c van M ilaan , een scrip t a d ietaru m , h et Lib er Con tin en s
van Razi, h et L ib er d e Con siliis van Th at r u s van Fir en ze,
Avicen n a, G aliën u s en A ver r oës, voor de gen eesk u n de, voor ­
k om en 132 ; d e vern ieu w in g in d e m edisch e lit t er at u u r begon
p as ca. 1550 te Br u gge.
W at n u d e h an d boek en van h et Q u ad r iviu m b et r e ft :
b eh alve tw ee vr ij laat geciteerd e m uziek- h an dboeken , 1442
L ib e r Seien d e M u sicaru m ; 1472 L ib er de A rt e Sp ecu lat iv a
M u sicali b lijk en b .v .b . geen w erk en van Boëth iu s aan w ezig
te zijn . W ellich t k on m en zich beh elpen m et sam en vat­
tin gen als h et vb. van St.- O m aar s : Lib er Flo rid u s, 1117
en van af 1417, w at st er r ek u n de b et r eft , m et h et Lib er
in trod u ct oriu s A lb u m asar ast rologi, h et Lib er de Sp era, of
m et h et œ u vr e van d e ab t van den Eeck h ou t t e Lu b b .
H au t sch ilt ? 133
Vr ij k ar ige gegeven s u it er aar d , die ech ter m oeten w orden
aan gevu ld m et w erk en b etr effen d e gr am m at ica, stylistiek
en p r ofan e gesch ieden is, u it h et pr ivé bezit der kan un n iken
en de gr ot e r eek s — d oor eigen scr ip tor es — ver vaar d igd e
m u ziek-codexen voor eigen gebr u ik — zow el gr egor iaan se
als polyfon e w erken b et r effen d e — een b ed r ijvigh eid die
t ot 1560 voor t d u u r d e en w aar u it kan b lijk en d at de ars
132. R . D e Keyser , art . cit ., p . 157, 170-171; A . D er olez, op. cit.,
p ag. 45-46. M eer gegeven s b et r effen d e d e A r aab se t ract at en : J.
Bau w en s, A rab isch e H an d sch rifte n in d e A lb e rt I Bib lio t h eek , Br u s­
se l 1968, p. 29 e.v.
133. R ek . 1442-43, fol. l l v ; R ek . 1472- 73, fol. 12; A . D er olez,
op. cit ., p ag. 48.
t n u sic a w ellich t
de h oofd b r ok van h et feit elijk e m iddel­
eeu w se on derw ijs w as 134.
*
*
*
W at t ot slot de lesgever s b et r eft : sch olaster s w aren —
in St .- Don aas alth an s — gew oon lijk in de Rech ten gepr o­
m oveer d, d e sch oolrectoren zow at over al M agister Ar tiu m
en pr iest er , ter w ijl de zan gm eesters b lijk b aar h un qu alit eit
bew ezen d oor h un com posit ies zelf. D at h et sch oolw ezen
en m u ziekon derrich t in alle Lat ijn se sch olen een zelfde peil
« k on » ber eiken , b lijk t u it de h ier on der volgen de m obiliteit
van h et sch oolperson eel bin n en de sch olen on derlin g. D at
d it « peil » afh an kelijk w as van de fin an cier in g, en van de
t ijd vrij voor feit elijk on d er w ijs, n aast de k oord ien st en , is
du id elijk . Ee n sch oolrect or, die d oor een k ap it t el w or dt
u it gestoten w egen s kw alijke dien st en , k on pr ecies om zijn
w ed d e op te trekk en , al zijn t ijd aan privé-on der w ijs
h ebben gegeven ; en b ij zijn u it st ot in g bu iten dien de be­
talen de leer lin gen van de kapit telsch olen n og m ee ver ­
h uizen 135. Voegen w e h ier boven dien aan toe d at b .v b . SintD on aas de cu stodie van Blan k en berge — w aar aan een scholastr ie w as verbon den — b egaf in d e XV e eeuw , en h aar
m u sici kapelan ien k regen — zon d er r esid en t ie — in Dudzele, Var sen ar e, D ik sm u id e, d e P ott er ie e.a.m .
134. A . D ew it t e, D e grafelijk e Sin t - D on aask erk , p assim . U it er aar d
m oet d it officiële boeken bezit w ord en aan gevu ld m et codexen van
P et r ar ca, V alla, Ch r. d e P isan , Boccaccio, G e r so n e.a. in h et bezit
van d e G r u u t h u ses, d e A d o m e s, J. de Bae n st , J. Cr ab b e, J. de W ild e,
Ch r. de H on d t , R. d e M er cat el, d e Lau r in s e.a.m .; n aast h et privébezit d er k an u n n ik en , voor St .- D on aas d oor R. D e Keyser gepreci­
seer d , o.m . d e sch en k in g van J. D e sp ae r s aan d e m edisch e facu lt eit
te P ar ijs.
135. Voor b eeld in O .- L.-Vr ou w : J. H ack e : A . D ew it t e, Sch olast ri...
O .L.V ro u w , pag. 273; t alr ijk e an der e voor b eeld en : A .C. D e Sch revel,
H ist oire, p ag. 114 e.v. Ee n d r iet al icon ografisch e voor b eeld en van
fu n ct ion er en d e leraren w ord en in b u it en t ek st p lat en b espr ok en . Een
voor b eeld als Bib l. Som in , Br u gge, h s. 157-188, m et de aan bid d in g
van A p ollo — voor J. Cr ab b e ver vaar d igd — lu id t dan d e Ren aissan ceth em at iek in . D e relat ie t u ssen Br u gge en b .vb . h et on d er w ijs t e Axel
m et de p ast oor s Jaco b de H an d y (1487- 1527) en An t h on is St alin
(1430- 1475), k on den w ij voor lop ig n iet w aar m aken . D e cu st od ie,
m et sch olast rie, t e Blan k en b er «e w er d w el b egeven d oor Sin t -Don aas
(v b . 1452 J. d e Ru ed e, 1455 R . P in ch eel, 1489 Th . Flam in gi),
*
c
'S
ON
VN
VN
«
o
?
I
1rs r ^
«A
Ir
\
«
*>
*»■ »»
o
-C i
Vi
«o
00
<b
*->
«ao
»
o
O. 1
°9
r^
-C i
\D
VN
Ir \
VN
VN
K.
eq
00
c^s
Vs
T f r<S
VS VS
-¾
s
«
«
VN ON I A
rp rp VN
fA VN rA
h *- h V N IA
*>
a
*>
•*«*
<b
-¾
à
»
o
«
Ä
£
»-4
o
'S
O
<b
Q
<N
u -s
ITN
(N
I**! < N
irv Tf
^
o
■ o H<? Mt OTN
v i
irv
?
VN VN
«
<b
oo r^
•X3
v\
r^- VN u-s
ON
OO h * (N O S
f<N f ^ V S r f
VN V s VN i r \
VN
ir s v s
v s
(N
vO
VN
vs
1
§ =5- 1 i
ON O
Tf
Tj- VTf>
ir s V s v s
r<N
»r \
C
V
t-i
o
J s3
3O
o
oo
6
m
I -9 132 3
fl -a
3 g
^g
a>^-.-Ss
JJ
>•—>►—
3 r<
V
§
C
Ö
>
.— >
T j
~
■ 4-» 4->
3 -¾
0 £ £ 5
1 î î ^ îd
O
ö < 3 Ï J ^ O
oo > ^ ^
1£ tgf -t3s - t i
«
H c
§ j' > ’S ^
a *E s .s
An t. Bar b e, in 1537, en A. Pever n age, in 1585, verh uizen
u it St .- Jacob n aar de Lieve-Vrou w -kerk te An tw er pen ;
Eu st . Bar b ion n aar deze t e Kor t r ijk , 1543, J. Raes 1505,
B. A p p en zellem 1519, J. P ollet 1571 verh uizen van St .- Ja­
cob n aar An tw er pen , w aar h een oo k M . P o t t ie r u it St.-Salvator ver h u isd e ca. 1592. G r . Tr esh au lt ten slot t e ver t r ok u it
St .- Jacob n aar de k on in k lijk e k ap el van D en em ark en in
1577. I n alle opzich ten w aren deze m usici bijzon d er b e­
w eeglijk 138.
*
*
*
W e slaagd en er in h ier boven u it geb r eid e in for m atie te
versch affen zow el over de pr ogr am m atie van de Bogaer d en ­
sch ool als over deze van de Jezu ïeten sch ool. D e aan dach tige
lezer zal h ebben opgem er k t d at deze gegeven s, even goed
als occasion ele m .b .t. St .-D on aas en de Lieve- Vr ou w sch ool,
in fe it e 16e eeu w s w ar en . D e b espr ek in g van de feit elijk e
M id deleeu w en aan de h an d van de bib lioth eek van St.D on aas lever de w el algem en e h an dboek en op als deze van
F. Accu r siu s, Azo P or ciu s, P . Lom b ar d u s, h et D ecr et u m
Gr at ian u m , Boët h iu s, N . de Lyr a, doch d e m ysteriespelen ,
n aast h eiligen leven s, als en ige « cu r sor isch e » lectu u r tot
V er giliu s in 1484 is toch w el w at gerin g, alth an s n aar de
m aat van h et vern ieu w de on derw ijs der 16e eeuw . O p een
an dere p laat s h ebben w e er r eeds op gew ezen 139 d at h et
m u zik aal on derrich t sn eu veld e in fu n ct ie van h et h oger
ritm e, n a Tr en t e algem een aan vaard , d at m en h et on derw ijs
w ild e geven .
In fe it e w as d it o.m . in de 15e eeu w voor b er eid en
m ogelijk gew ord en d oor afzon der lijk e fu n d at ies voor de
ch oralen : in St .-D on aas 1421, in O .L.V r o u w 1474 - 1483,
in St .- Salvat or p as 1506, in St .- Gillis 1570, in St .- Jacob
138. D eze gegeven s: zie o.m . A . D ew it t e, D e geest elijk h eid v an
d e B ru gse Liev e V rou w k erk , p ag. 112-113.
139. A . D ew it t e, G egev en s b et reffen d e h et m u z iek lev en in d e v oor­
m alige Sin t - D on aask erk t e Bru gge, 1251- 1600 (t e versch ijn en in M usicolo gica L o v an ie n sia).
m issch ien van af 1501 140, w aar d oor deze lou ter de sch ola
can t u alis vorm den , en de over ige sch olieren een afzon der­
lijk sch erp getrain de gr oep w erd en , in feite zon der d iep­
gaan d e relatie m et h et d agelijk se k oorleven . O p die m an ier
kun n en w ij verklaren w aar om alle n ot a’s m .b .t. de sch ool­
rector alleen op zijn op tr ed en in h et k oor betrekk in g h eb­
ben , n iet op h et on derw ijs 141.
D e t er u gslag h ier van is d at exacte bron n en in form at ie
over d it sch oolw ezen on tbr eek t, en w ij aan gew ezen zijn op
toevallige pu blicaties van sch oolrectoren , zoals deze van
A . Ch iliu s (A r istoph an es en Lu cian os, 1533, P ar ap h rasen
op Ch aldeeuw se psalm en ) ; L. A pollon iu s (D e P er u viae
region is... in ven t ion e, 1567 ; D e n avigat ion e Gallor u m ,
1568) en van de kan un n iken A . Scoon h ove (Eu t r op iu s en
h et Ch ron icon M arcellin i, 15 4 6 ) en C. W ou t er s (st u d ie s
i.v.m . h et Got isch ) ; d it voor w at St.- Don aas b e t r e ft 142.
H e t is du id elijk d at de gepu bliceer de m u ziek van de Br u gse
zan gm eesters een veel belan gr ijk er r eeks codexen vu lt. Een
gr otere reeks pu blicat ies gebeur den d oor de pr ivé-leraren in
st ad . D e b elan gr ijk st e w as on tegen sp r ek elijk J.L . V ives, die
1513- 22 te Leu ven o.m . d e G eorgica van Ver giliu s k ritisch
las, in 1523 te O xfor d h u isler aar w as van M ary Tu d or ,
in 1537-38 te Br ed a van M en cia de M en doza, en van 1524
t ot zijn d ood te Br u gge con tin u resid eer de en er reeksen
ped agogisch e h an dboeken pu bliceer de die o.m . n aar h et
Fr an s — voor de Fr an se sch ool ? — w er den v e r t a a ld 143.
Een gr ote faam gen oot d aar n aast de h ist or icu s, leerlin g
140. A .C. D e Sch revel, op. cit ., pag. 31; L. G aillar d , op. cit., d l. 2,
p ag. 34; A . D ew it t e, D e geest elijk h eid , p ag. 129; A . D u clos, D e eerste
eeu w ...d er z ev en W eedom m en , p ag. 100- 107; A. D ew it t e, Z an gm ees­
ters. ..St .- Jacob , pag. 337; Z an gm eest ers...St .- G illes, in leid in g.
141. D ie sch eid in g geb eu r t zeer d u id elijk in Sin t- Don aas van af
1550 (A .C . D e Sch revel, op. cit ., p ag. 6 5 ); Sch olae lit t er ar iae et cant u ales: Rek . 1548-49, fol. 97v.
142. U it voer ige b ib liogr afie in de alfabet isch e b ijlage I I I .
143. H . D e Voch t , H ist ory o f t h e Collegiu m T rilin gu e, dl. I I , pag.
400- 413; H . D e Voch t , L it erae., ad . Fr. Cran ev eld iu m , Leu ven , 1928,
p. X L V I I sq ., e.a.m . Z ijn argu m en t at ie om t ot leren aan te zet ten
is, n et als in h et Liv re d e s M e st ie rs: h u n c filiolu m m eu m ad t e
add u co u t ex b ellu a h om in em facias ( D ialogu es, 1576, p . 9 ).
\
van de W illelm ijn J. Van den D r iessch e, Jaco b de M eyere.
D e Lat ijn se sch ool die h ij op rich tt e in de Kalk oven , w erd
ca 1579 o.m . over gen om en d oor de lect or van h et Artesin st it u u t J. Cr u qu iu s, die w erk van H or at iu s pu bliceer de ;
t ot d iep in de 18e eeu w b leef deze sch ool als Lat ijn se
sch ool bek en d 144. O ok Ja n van St r azeele, ou d leer lin g van
J.L . Vives, lector 1534- 1559 aan h et Collège d e Fran ce,
w as in 1528, n et als L. Casem b r oot (1 5 2 0 ), Fl. d e G r ib oal
en P . Vu lcan iu s (ca. 1 5 2 9 - 3 0 ), privé-leraar G r ie k s en
L a t i jn 145. D e zoon van Vu lcan iu s, Bon aven tu r a, zou n a
h u isler aar van de kin der en van M am ix van St .- Ald egon de
te zijn gew eest, en lesgever van h et Calvin istisch e gym ­
n asiu m te An tw er pen , 1580, t ijd en s zijn Leid se p r ofessor aat ,
1581- 1614, zow el h an d boek en als k lassiek e au teu r s pu b li­
ceren 146. H oger zegden w e r eeds d at de u it gaven van
Clen ar du s te Coïm b r a in bew erk in g van die an dere Br u gse
(n u h oog)ler aar G r ie k s, J. V aseu s, van de per s w aren
gekom en 147. G een van b eid e sch ijn t ech ter te Br u gge zelf
te h ebben gedoceerd, even m in als F. N an s die te D or dr ech t
aan de Illu st r e Sch ool G r ie k s doceerde sin ds 1592, voor ­
h een , 1585, te Leid en .
O ver de over ige privé-ler ar en te Br u gge zelf h ebben w e
gerin ge in form at ie. Ch r on ologisch kom en zij als volgt voor :
Ja n van Gh en t (1 4 9 1 ), St . W in n aer t (1516- 36), A . D e
N eve (1 5 2 2 ), Ja n Bor d eu lx (1532- 40), A. Ch iliu s (1533
e.V.), F. Sch ilt (1 5 3 9 ), Ja n van G eld er (154 0 - 1 5 7 7 ), Jan
H ack e (1 5 5 3 ), V . N ap iu s (1 5 5 6 ), J. Clar ou t (1 5 6 4 ), W .
d e Lien kerck e (1 5 6 9 ), F . Fech elm an n (1 5 6 7 ), A. Lop
( t 1581), G . Jan sseu n e (aan v. 17e eeuw ) 148. V an deze
144. A . D u clos, H ist oire, p ag. 293.
145. H . D e Voch t , H ist o ry of th e Collegiu m T rilin gu e, d l. I I , pag.
415-416.
146. W ij br en gen in Bijlage I I I een over zich t van zijn O pera
O m n ia.
147. Z ie Bijlage I I I .
148. Z ie A . D ew it t e, D e geest elijk h eid ..., p ag. 109, 110: A . D e ­
w it t e, D e Z an gm eest ers...St .- G illes, Bijlage I I ; A . D ew it t e, Scolast ri...,
p ag. 273; A . D ew it t e, D e k ap it telsch ool, p ag. 43, 63; A .C. D e Sch re­
vel, op. cit ., p ag. 56.
laatste is h et b ijvoor b eeld h eel op m er k elijk d at zijn privésch ool d e Jezu ïeten sch ool dr eigt te laten le e glo p e n 149.
An d er zijd s doen de k ap it telsch olen zelf b er oep op J. de
M eyer e, A. Ch iliu s, J. Van G eld er , W . de Lien kerck e om
h un k n appe st u den ten u itgebr eid er on d er w ijs te bezor ­
gen 15°. O ok d e W ilh elm ijn en te Br u gge, en de broed ers
van h et Gem en e Leven , te G en t , b lijk en h ier voor in aan ­
m er kin g te k o m e n 1SI. H eel d u id elijk m oeten zow at alle
b ek en d e officiële kapit tel- en paroch ie-sch oolrectoren , n et
als de zan gm eester s, als pr ivé-leraren h ier w orden b ijge­
reken d ; zelfs de or gan ist en blijk en pr ivé-leerlin gen te h eb­
ben geh ad 152 ; zoals ook de m in der broed er Cor n elis van
D or d r ech t m et zijn D ev otarigh en bij een m eisjessch ool w or dt
gesitu eer d.
*
*
*
O p h et ein de van d it overzich t is h et n iet zon d er n ut
een p aar voor lopige con clu sies te w illen m aken .
A. D u clos en A .C. D e Sch revel voor eer st m een den alleen
de St.-D on aassch ool te kun n en vergelijk en aan k ap it t el­
sch olen als deze te D oor n ik , Reim s, Br u ssel e.a.m . om dat
deze alleen kan un n iken zou h ebben gepr odu ceer d. D it laat­
st e kan m ak kelijk w or den t egen gespr ok en , ter w ijl terzelfd er t ijd de w isselin g van leerkrach t en bij de sch olen on der­
lin g, de b r ed e ver t ak k in g van h et m uziekleven an der zijd s,
t ot en m et in een paroch iesch ool als deze van St .- Jacob ,
één din g h eel d u id elijk stellen . N et zoals Ab élar d te P ar ijs,
zoals Clen ar d te Br aga, w aar 1537 : 30 sch olen w ar en ,
d oor eigen op tr ed en de geh oorzalen van h un collegae
149. L. D elp lace, art. cit ., passim .
150. A .C. D e Sch revel, op. cit ., p as. 56; A . D ew it t e, Scolast ri, p.
273.
151. A .C . D e Sch revel, op. cit ., p . 56; A . D e w it t e, Z an gm eest ers...
St .- Jaco b , p. 338.
152. A . D ew it t e, Corn elis v an den R ijn e, p. 163; A . D ew it t e, Z an g­
m eesters...St.- Gilles, Bijlage I I ; L. G illiod t s- V an Severen , op. cit .,
dl. I I I , p ag. 1099, 1029.
lieten leeglopen , h etzelfd e d oet zich in de Lat ijn se sch olen
voor , zelfs b r ed er dan op h et lok ale vlak alleen .
E r is daar n aast h et pr ob leem van h et h oog aan tal k er ke­
lijk e en pr ivé-sch olen te Br u gge — voor eerst 2 k ap it t el­
sch olen , ach t par och iesch olen , alle m et d e ru dim en ta
van Lat ijn ; daar b ij een 3e k apit t elsch ool sin ds de 16e
eeu w en de Lat ijn s- Gr iek se Jezuïeten - en Bogaerd en sch ool ;
op m er k elijk is w el d at te Br u gge de Br oeder s van h et
Gem en e Leven n iet voor k om en . D aar n aast best on den de
t r ad it iegetr ou w e 12 vr ije sch olen (2 per zest en d eel), w aar
ofw el de ru dim en ta van Lat ijn , ofw el de D ist ich a Cat on is,
Er asm u s, Lu d . van Saxen e.a. in h et N ed er lan d s w erden
gelezen , n aast A. By n s, V an Varn ew yck - D e Roovere,
Reyn aert d e V os e.a.m . V ijf (t o t 1 2 ) Lat ijn se, t w aalf ev.
Fr an se sch olen , on geach t d e tech n isch e sch olen voor jon gen s
en m eisjes en d e privé-sch olen , in d e 16e eeuw , van J. de
M eyere, J.L . V ives, H . Cr u qu iu s, Ja n van G eld er e.a. D it
getal sch olen , of de qu alit eit , o f de p r ijs bleken voor Br u gge
b lijk b aar n og n iet vold oen de, gezien m en daar n aast n og
n aar Eek lo, W aar sch oot , G en t , St .- O m er , ’s H er togen b os
gin g st u der en , en zelfs O u d en b u r g een bedr eigin g kon
vorm en , ein de XV e eeuw .
Ver gelijk en w e even m et een veel klein er cen t ru m als
M id d elb u r g : ook d aar zijn n aast één st ad ssch ool, v ijf lager e
sch olen in de 16e eeu w ; te G oe s z e s 135 ; te Utr ech t
w ar en van ou d s 5 k apit telsch olen en 4 paroch iesch olen b e ­
k en d 154 e.a.m . W at w el op valt te Br u gge, in tegen stellin g
m et de N oor d elijk e N ederlan d en , zelfs m et le p e r , Br u ssel
en Lu ik en u it er aar d m et O u d en b u r g, is h et fe it d at van
st ad sw ege on s geen in it iat ief bek en d is d at t ot bed oelin g h ad
één b epaald e sch ool t ot b loei te bren gen en de an dere daar ­
aan on d er t e sch ikken . Aan vr ij in it iatief sch ijn t d e geh ele
t ijd — t ot aan de in st allatie der Jezu ïet en 1575 — d e vr ije
h an d te zijn gelat en ; vr ij in itiatief dat ech ter st eed s — ge­
153. R .R . P o st , op. cit ., pag. 71.
154. I d ., p ag. 55.
t u ige b .v .b . d e pogin g tot h et in st alleren van h et Collegiu m
Tr ilin gu e in 1520 — op ruim e st eu n kon reken en ; d e sch ool
d er Jezu ïet en w as ten slotte op n ieu w een gelijk aar d ig fen o­
meen .
Een u it zon derin g d aarop vor m t de st edelijk e arm en ­
sch ool : de Bogaerd en sch ool — doch d it w as een sociaalch ar it atief en gagem en t, en t r ad n iet con cur ren tieel op voor
de an der e sch olen . H e t is verd er op vallen d d at elke u n i­
versit air e pr om otie zow el van st ad sw ege als van w ege de
k ap it t els geld elijk w er d geh on oreer d — w at leiden zou
t ot de 17e en 18e eeu w se fest ivit eit en , in som m ige gevallen
n og d oor lopen d in de 20e eeu w — bij on t van gst van de
gelau w erde st ad sge n o t e n 155. Deze st u dietoelagen , n et ove­
rigen s als de on dersteu n in g van de Bogaerd en sch ool, en van
de sin ds de 13e eeu w bek en de ch oralen , lieten pr ecies toe
su perieu re en kelin gen u it de lager e k lassen de elite te
laten vern ieuw en , een fen om een d at zich over igen s in de
geest elijk e st an d con tin u voor deed. O p dezelfd e m an ier
over igen s w erd en de am bt en aren van de Collater ale Rad en
en de G r o t e Raad t ot lid van de n ieu w e adel gepr om o­
veerd.
H e t st u dier it m e zelf is n iet op vallen d versch illen d van
h et regim e d at t ot voor k or t ook bij on s n og in voege
w as. H e t d agelijk s leven van de st u den ten zelf k om t in
on ze bron n en , op één u it zon derin g n a, w ein ig d u id elijk u it
d e ver f — d it in tegen st ellin g t ot h et d agelijk se leven van
de st ad , d at zow el in h et Liv re d es M est iers als in de
Colloqu ia van Vives h eel fr aai w or d t getypeer d.
W e h ebben w el occasion ele n ot a’s van ch oralen die n aar
h u is toe w eglop en en d oor de zan gm eester te p aar d w orden
op gezoch t, t ot in Br u ssel t o e 156 ; van zan gm eester s die
m et h un can t orij te Slu is, Aar den bu r g, G en t , of gew oon
155.
siu s, in
A . V an
156.
A . Viaen e, L o f v an Bru gge. Ee n L at ijn s ge d ich t v an D . H ein H aec O lim , 19 (1969, pag. 16; M . V an H oon ack er , Kan u n n ik
H oon ack er, in H aec O lim , 21 (1 9 7 1 ), p ag. 26.
A . D ew it t e, Z an gm eest ers...St .- Jacob , p ag. 338.
in de h erbergen au d it ie h o u d e n 157 ; van te gr ote u it bu n ­
digh eid op h et fe est van de Kin d er bissch op, w aar bij de
kin der en geld k rijgen om n iet d oor de st r aten op loop te
gaan . E r kom en zelfs een tw eetal n ot a’s voor , 1455 en 1463,
w aar u it b lijk t d at de st u den ten n og st eed s w assen sch r ijfta­
fels ge b r u ik e n 158. D e b elan gr ijk ste voor beelden ech t er kom en
bij Z eger van M ale voor m .b .t. de st u den ten van de Bo­
gaer den sch ool. Gech aper on eer d d oor de gou ver n eu rs, zitten
zij (als recreatie) Son d aech s en de d es h eiligh en sd aech s m et
de b u ssen u u t v oor de k e rc k e 159. H ier b ij reciteren zij :
G oed e lieden , gh eift om m e G od siv ille d e aerm e sch olieren
ten Bogaerd e 16°. H et zelfd e doen 2 sch olierk in s gedur en de
tw ee w eken t ijd en s de vast en . O m h alft w aalf 't Sen teD on aes aan w ezig, doen zij m et de gou ver n eu rs de om m egh an ck ; w an n eer in die vast en w ek en een fr aaie d ag voor ­
k om t m oeten o.l.v. de regen t alle kin der en jegh en s den
av en t, om tren t d e clock e z es h u eren ... t w ee en de tw ee te
gad er (gaan ) ov er d er Bu erse, als ald aer m eest cooplieden
v ergad ert z ijn , alz o m et d eser lev en der aerm e k in deren
m on st ran se t e v erw eck en en de v erm u rw en den cooplie­
den m .
Lijfst r affe n : slav en om m e een en cley n n en m e sd ae t 162,
h em lieden slaen d e o f st ek en d e als b eest en , w or den afge­
k eu r d , t er w ijl t an qu am bon u s p at er fam ilias de d ien st ­
157. A .C. D e Sch revel, op. cit ., pag. 51 e.V .; A . Viaen e, W . H ellin ck v an A x el, in Bie k o rf , 71 (1 9 7 0 ), p ag. 109-110.
158. D it k om t in zow at alle reken in gpost en d e r Br u gse 16e-eeuw se
k erk en voor. Slech t s één k eer w or d t een m yster iespel ver b od en om ­
w ille van de algeh ele at m osfeer : A . D ew it t e, Z an gm eest ers...St .- Jacob ,
pag. 333: 1555. D e vr oegst e verm eld in g van h et fee st en gelduitdelin g k om t voor in Sin t - Don aas, 1465-66, fol. 13. D e w assen sch r ijf­
t afels: rek. Sin t - Don aas 1455-56, fol. 13; 1463-64, fol. 13.
159. A . Sch ou t eet , op. cit., p ag. 141.
160. Id ., p ag. 142.
161. I d ., p ag. 70, 79.
162. I d ., p ag. 133. I n de Lieve- Vr ou w k er k en St .- Salvat or w ord en
sch oollerar en precies om h u n h ar d h an d ig op t r ed en u it geslot en : in
O .L.V r o u w : M . G asq u iè r e (A . D ew it t e, D e geest elijk h eid , p . 1 1 9 );
in St .- Salvat or : J. Lescor n et s (A . D ew it t e, D e k apit telsch ool, p . 4 1 )
d oen de on derm eest er alle av en d e gaet v an bed d e te bedd e,
k ijk t h oe d at de k in deren liggh en , h oe sy gh ed ect z ijn ,
en de d oet h u erlieden v oet en ten bedd e u u tst ek en , bez ien de
of t se n iet v erv rosen en zijn . Liefk in d er en m ak en w or dt
ab solu u t verb oden 163. W at h et voed sel b et r e ft : en de bov en
desen h ebben d icw ils recriat ie in d er sch ole, als v an h u t se­
p ot , calfv leesch , n ieu m olck en m elk , w itt eb rood t , bloely n gh en en de an dersey n s lM. In de k ap el laten zij h et k oor
en de voor k er k voor gou ver n eu rs, gebu ren en st edelin gen
zelf : d ev ot elick en u p beeden h u erlieden k n ien , m et blooten
h oofd e en de h an den te gadere, in goed er oorden en k n ielen de
bin den th u y n e 165. D iezelfd e goed e or d e bew aren ze ook op
H . Bloed d ag, als de kin der en ...m et h u erlieden b roerk in s,
tw ee en de tw ee tsam en gaan . W an n eer ze, bin n en d e
v ich tien dagh en v an den H elich en - Bloet d ach de om m egan g
doen , vert r ek ken ze ’s m or gen s om 4 u u r, alty ts al zyngh en de d e z ev en psalm en 166. Zo doen zij ook , doch m et
een k lein e gr oep : u u p den A llerh eiligh en dach n aer de
n oen e en de A lderz ielen dach v oor de n oen e, in alle de
proch iek erck en en de cloosteren v an Bru ggh e, m et h u erlied er
gh et y d eb ou ck en s en de z ev en psalm en 16?. D e b edoelin g is
op n ieu w geld op te h alen . D it ech ter m ag alleen gebeuren
d oor deze die (d e p salm en ) w el en de p erfect con n en lesen ,
en de gh een an dere : er zijn 12 pr ijzen voor zien voor w ie
h et m eest op br ach t.
In th eete w eder doen zij, als z ij th u is z ijn , d e u pp errocx
u u t en de z itten in d er sch ole in h u erlied er on derrocx k in s 168.
D e ach t olm en boom en , die op de sp eelp laat s ston den ,
w or den w eggen om en , zow el om d at m en sn u ch ten s een
163. A . Sch ou t eet , op. cit., p. 117.
164. I d ., pag. 141.
165., p ag. 133; de th u y n e is een d oor ijzer o f h ou t w erk afgezon ­
der d e ru im t e, m eest voor k om en d om h een h et feit elijk e k erk k oor .
166. I d ., p ag. 91; icon ogr afisch voor b eeld u it 1574 (p r ivéb e zit A .
V iae n e ), gereprod u ceerd bij G . M ich iels, Icon ografie d er St ad Bru g­
ge, dl. 2 , Br u gge 1966, n r. 665.
167. A . Sch ou t eet , op. cit ., p ag. 119.
168. I d ., p ag. 129.
h u ere te lan gh er du y st erh ey t er d oor h ad, en de ’s n av en s
in den w in t ere een h u ere te v rou gh er de k erssen m oesten
w or den aan gem aak t als om d at, in ’t v allen v an den loofv e
d e k in deren in der sch ole com m en z itten bev en m et w ack e
v oet en , ald aar ten best en an d ers n iet o f en com p t dan n e
py n e in den bu y ck , earn ergh an c, z w eer en in den lies seh en ,
clieren on der d ’ocxselen , en de dergh ely ck e cat y f v ich e y t 165.
T o t slot : de kin deren die z ebaer en de gh eru st van
v erstan d e z ijn , d ie gh y alt y t s v in t m et den b ou ck in der
h an d t lez en de of t e st u d eeren d e, ja als an deren k in deren
sp elen , z itt en in een h ou exk in in der sch ole oft e u p der
d orm t er en de lezen , scry v en , v erv esch en h eu rlieder lesse...
zijn h et b est gesch ik t om m e gh eestelick e te w ez en e ™.
Blijk b aar w ar en h et deze st u den ten pr ecies die w erden
u it gek ozen om de esbat em en ten en d e or at ies te « spelen » :
den alderbequ aem st en en de ex cellen st en k in deren , die b est
gh eleert z y n de en de de ald ersch oon st e en de claerst e van
v oy se z ijn ... u p d at den au d it u eren z ien m u egh en d at t er
n och St offe in d er Bogaert sch e sch olen es om m e lieden
v an eeren en de gh eleerde m an n en te m ak en e. M en w aak t
er w el op t sp el en de esb at em en t d icw ils ( t e ) doen prou v en ,
u p d at se d e gest en en de fart sen z eere w el m ak en con n en ,
en de alz o m et v erstan d e en de goed e m an ieren gh espeelt
zy m . D e m agist r aat m oet h aar geld goed b est eed zien .
U itein d elijk is h eel op vallen d d at , in tegen st ellin g t ot
de m u sici, de Br u gse sch olaster s en sch oolrectoren pr ak tisch
geen ech t b elan gr ijk lit t er air w erk h ebben ach t ergelaten m ,
daar gelat en de litt er air e faam van (in Sin t -D on aas) J.
Cam pion (1 3 61- 1383), (in Sin t-Salvator) N ik . W eyts (ca.
1460) en G . Bach u siu s en Ja n Fevy n , 16e eeu w , opn ieuw
in St .- D on aas, van w ie geen h s. b ew aar d bleven , n aast de
169. I d ., pag. 202- 203.
170. I d ., pag. 178.
171. l d . p ag. 95.
172. Ee n ver gelijk in g: d e b efaam d e sch olast er s als Lam b e r t de
Sain t - H u b er t, Sigeb er t d e G e m b lou x, R ao u l van Sin t - Tru id en , alle u it
de 11e eeu w ; en d e w ellich t m eest b efaam d e van alle: d e sch olast er
van Reim s 970-982 G e r b e r t , leraar van Fu lb e r t de Ch art res.
toevallige poëzie van St . Com es, 1545. W e ken n en h oog­
st en s in d e 13e eeu w J. P r aet en B. Ju v en is, van de eer st e
d e Sp egh el d er Salich ede, van de t w eede de vert alin g van
Reyn aert de V o s n aar h et Lat ijn . Geen van b eid e sch ijn t
m et h et on d er w ijs verb an d te h ebben geh ad. Beid e b e ­
per k ten zich t ot v e r t aalw e r k 173. O p d it vlak w aren de
N ederlan ds- en Fr an st alige « clercken » b lijk b aar veel ac­
tiever : h et b lijft u it er aar d de bed oelin g van on derw ijs d at
de st u den ten de lerar en over treffen .
D e b elan gr ijk st e leken au teu rs w aren h ier Ja n V ilt (Boëth iu sver talin g) ; E d . d e D en e (im p r ovisaties op Rab elais,
G . de Lor r is, A e so p u s) ; S. St evin (D ialect iek en P h ysica) ;
voor d e 15e eeu w : daar n aast de vert alin g van de Cit é d es
D am es van Ch r . de P isan , voor Ja n de Baen st , de bew erk in g
van H e t K aet ssp e l, d oor Fr an con is en J. van den Bergh e,
en voor n am elijk l ’Ev an gile d es Q u en oilles, n aar Boccaccio.
W e besch ikken verd er in Ja n van H u lst , ev. Ja n M or it oen ,
A. d e Roover e, G illis d e W e vel en de an on iem e au teu r van
d e D iet sch e R im e over religieu ze au t eu rs in de volk st aal
zon der d at d e r elat ie m et W in desh eim of G er son tot n ogt oe
w er d gelegd, d it in tegen st ellin g m et b .vb. h et œ u vr e van
K. Fer r an d en H . St een kin .
A. D E W I T T E
BI JL A G E N
I
V oorst el t ot on d erw ijsorgan isat ie, 1 m ei 1575.
A BB, leesz aal
O p gek leefd ; fr agm . lin k s boven u it gesch eu r d , p ap ier , 1 fol.
Collegiu m Societ at is Je su Br u gis, ben ign o lect or i salu tem .
Cu m an n os abh in c per p au cos n ost r i accer sit u Rever en d iss. D om in i
D . Rem igii D r iu t ii, Ep isco p i Br u ge n sis, & r ogat u b on or u m quoru n d am h an c in u r b em ven issen t , & in con cion an d o, at qu e expon en da
173. A . D ew it t e, B e grafelijk e Sin t - D on aask erk , p . 3-5.
p u b lice d oct r in a Ch r ist ian a d iu t iu s ver sar en t u r : p r ogr essu t em por is
cr evit aliq u an t u m h u iu s rei n egot iu m eiu squ e R. au ct or it at e t an t u m
effe ct u m e st ; u t iam p lu r es e n ost r is ad h u n c priorem n u m eru m &
lab or em accesser in t. A d alia en im m u n ia qu e su st in et h oc Societat is
n ost r ae in st it u t u m ; iu ven t u t is qu oqu e er u d ien d e cu r a h ic n ob is Brugis com m en d ata est at qu e con cr ed it a: ad qu am su scip ien d am & Praesu lis volu n t as & bon oru m st u d iu m & p r oxim i iu van d i cu p id it as utilit asq u e com m u n is ad d u xit . N am p r o eo ac d eb em u s p r oqu e in st it u t i
n ost r i rat ion e n ih il cu pim u s aliu d q u oad n ob is p e r gr at iam D e i licebit ,
qu am Ecclesie n on d eesse & h oc t u r pu le n t issim o t em por e, cu m inn ocen t ia, iu st it ia, p ie t as, r e ligio, vir t u s d en iqu e op t im i cu iu squ e & salu s
p assim in discrim en vocat u r , cu m fid es ip sa, sin e q u a n u lla p ot est
esse v e r a v ir t u s; & p at r u m m aior u m qu e n ost r or u m au ct orit as fer ro
at qu e in sid iis ap p et it u r : ad Ch r ist i glor iam & Ecclesie d ign it at em
t u en d am op er am om n em st u d iu m qu e con fer re. N o n q u od ei h acten u s
p r esid ia d esu er u n t p rim u m en im Ecclesia C h r ist i p ot en t ia n it it u r ,
n on h om in u m con siliis au t vir ib u s: d ein d e si q u a est h om in u m p r o
religion e
p r op u gn at io at qu e d e fen sio eam
h ic d u d u m
su m m or u m
h om in u m p r u d en t ia & p iet as, am p lissim e civit at is copie et op es religion u m at qu e or din u m om n iu m con sen tien s volu n t as m agn a cum
glor ia su st en t avit . Sed q u ia h ost iu m violen t ia & in vid ia gr avat u r Cath olicor u m n om en ; eo res ad d u ct a est u t n ih il p r et er m itt en d u m Cath olicis ad h u iu s n om in is h on or em asser en d u m , & cet eros pr op ugn ator es, qu os h ab em u s, fid ei & [r eligion is om n es - - de] vir es, at qu e
adscien de esse vid ean t u r . Q u an t i au t em référ ât adolescen tiam ben e
in st it u i, et at em qu e p u er ilem cu m lu b r icam & in cer t am , [ - - - - ]
n at am : t u m et iam p ericu losam com m u n i salu t i, si p e r se ip sa im pudica & p r ocax ad olescat , ign or ât n em o. Sed n ec illu d cu iqu am obscur u m est eam ip sam [- ] in t em pest ate it a con firm an dam esse ; u t ad
lit er ar u m scien t iam , m oru m h on est atem , Ch r ist ian am vir t u t em &
p iet at em ad iu n gat . U t r aqu e au t em in r e om n is a n ob is r at io h abebit u r ac d iligen t ia: D eo faven t e, qu i qu an t u m id cu n qu e est q u od possim u s, & ben ign e om n ibu s com m u n icam u s & gr at is im par t im u r su a
gr at ia ad op t at o s exit u s p r ove h at ; u t qu or u m cau ssa Sch olast icom h oc
m u n u s su scep im u s; iis et iam com m od u m sit & salu tar e. Cat alogu m
ver o Lect ion u m at qu e exer cit at ion u m h ic su biecim u s.
D ist r ib u t io H or ar u m , Lect ion u m , at q u e Exer cit at ion u m .
In p r im a Classe.
H ora 6
M an e D em ost h en is prim a P h ilip p ica p r aeleget u r .
Te m p u s au t em d im id ia p ar s d ab it u r re p et it ion i: al-
t er a praelection i: q u od n u n c sem el d ict u m de om n i­
b u s h oris & classib u s in t elligen du m est .
A d m ediu m
Rh et or ica legen t u r Cyprian i Z oar es, t em pu squ e h oe
decim e
om n e pon en d u m e st in p r aecep t ion ib u s, & art e dicen di.
H ora
1
A d m ediu m
qu ar t ae
V er gilii prim u m A en eid os au d ien t : sim u l h oe tem ­
por is p on et u r in carm in u m vel con firm an da vel repeten d a p raecept ion e.
Ciceron is exp on et u r p r im a P h ilipp ica. H an c lection em
excip iet exer cit at io St y li in d iesqu e [- ] (n isi q u id
in t er ced it ) aliq u o in gen ere scr ib en d i ver sab u n t u r :
seu carm en aliq u o d facien du m e r it : se u p r op osit a
sen t en t ia d ilat an d a: seu d e lat in is in gr ecu m serm on em vert en du m qu id .
I n secu n d a classe.
H ora 6
M an e Clen ard i gr am m at icas in st it u t ion es au d ien t , quib u s ad gr ecos au ct ores iam com par en t u r : d ein d e
elap so m edio an n o aliq u ot select os Lu cian i D ialogos.
A d m ediu m
d ecim e
Syn t axim D esp au t er ii. Q u od si qu i m aiores er u n t qu i
Syn t axeos sat is p er it i esse vid ean t u r : iis p ar t it o tem ­
p or e P r osced ia p r op on et u r , u t ad st r u ct u r am or at ion is
ad d an t carm in is p ed u m q u e rat ion em .
H ora
1
A d m ediu m
qu ar t ae
O vid ii p rim u m lib r u m d e t r ist ib u s.
Ciceron is lib ellu m de Sen ect u t e. A b so lu t a ver o lect ion e st ylu m exercebu n t , t ract ab u n t qu e aliq u id pro
r at ion e classis at qu e st u dioru m .
In t er tia classe.
H ora 6
Ep ist o le exp lan ab u n t u r Ciceron is selecte.
A d m ediu m
d ecim e
Gr am m at ice p r im a p ar s, seu Et ym ologia D esp au t er ii.
H ora
1
Com p en d iu m aliq u od
& b r evis r at io Syn t axis. P r o
ru d ior ib u s re pet it io figu r ar u m . A d h an c en im classem
n on adm it t en t u r , n isi gn ari figu r ar u m eiu squ e p ar t is
q u e d e elem en t is est Gr am m at ice.
A d m edium
P e r get u r in p r im a p ar t e D esp au t e r ii, et qu od r eliqu u m
q u ar t ae
er it tem por is t h em atu m com posit ion i
t r an slat ion i in lin gu am Flan dr icam .
d ab it u r
aut
Exe r cit at ion es Com m u n es.
D ecim o qu in t o qu oq u e d ie fie n t d eclam at ion es d e re & a d dicen d i
exer cit at ion es & ad vir t u t e m p er t in en t i, Lat in e & G r e ce , Car m in e
& so lu t a or at ion e ab aliq u ib u s d iscip u lis p rim e au t secu n d e classis
in con sessu om n iu m M agist r or u m & D iscip u lor u m id q u e d ie Dom in ico h or a p rim a pom erid ian a.
D ie Sab b at i com m u n is exer cit at io om n iu m : [- ] repet en t au d ita
& p ost m eridiem ad m ediu m qu ar t e con cert ation es er u n t [- - ] infer ior is cu iu squ e cu m su p er ior e, d e iis qu e in in fer iore classe didicer u n t . H ab e b it u r r at io in om n ib u s classib u s styli & fr e qu en t is concer t at ion is.
U t au t em om n es ten ean t ea qu e ad religion em Ch r ist ian am & b on os
m or es p er t in en t , & u t illi for m en tu r , qu or u m lab or Ecclesie aliquan d o d eser viet D ie Ven er is h ora p r im a fie t lectio cat ech ism i P é t r i Can isii, qu em om n es ad d iscen t ; & die Sab b at i ead em h or a preleget u r
Evan geliu m se qu en t is Dom in ice
A n . D om . 1575
I s. Calen d . M ajas.
II
1.
Jan v an St raz eele aan V eter V u lcan iu s. Br u gge 9 febr .
1528.
U BL, Cod . Vu lc. 105 I I , fr agm en t.
D e b rie f ge ef t een id ee v an d e con v iv ia — een lat e r d o o r L ip siu s
u it v oerig u it gew erk t e lit t eraire v orm — d o o r J. v an St raz ee le ten
h u iz e v an z ijn p rot ect o r Jac o b v an H alew ijn geh ou den . Z ow el D a­
n iël Sp e t eb ro o t , sch oolrect or 1522-31 in O .L.V ro u w , als R e m igiu s ( ?)
z ijn aan w ez ig, n aast d e sch oolrect or v an d e Salv at orsch ool (1 5 1 9 ­
1528) J. G rae sscep e en de k an . v an St .- Salv at or C. L u p u s. J. Cott en gu ie s, op v olgen d sch oolrect or v an St .- D on aas 1528, is v o orlop ig
afw ez ig, n et als d e re ct or G . Bacch u siu s (1523- 30). D ez e laat st e on t ­
w ijk t op z et t elijk d ez e b ijeen k om st en .
St raz eele ge eft — als h y p od id ascu lu s b ij Sp e t eb ro o t — afw isselen d
1. D e t ek st b eslu it m et een Lat ijn s- G r iek se exh or t at io : A d lit era­
ru m st u d iosam ju ven t u t em ; de Lat ijn se t ek st is st er k geh aven d.
M et dez e laat st e d e ru d im en t a v an d e sp raak k u n st . Z ijn v lijt igst e
(p riv é )le e rlin g
b lijk t z ijn p rot ect o r Jac o b
v an
H alew ijn
te z ijn ,
k an . v an d e L iev e V rou w k erk sin d s 1524, d ie n a st u d ie s 1535-39 d e
t it el v an M ag. A rt . t e Leu v en z ou beh alen .
St raz eele b esp reek t d aarn aast o.m . fam iliesit u at ies m et V u lcan iu s,
een ou d - st u d en t v an d e B ru gse Bogaerd en sch ool d ie in 1527 b ij z ijn
Leu v en se p rom ot ie n og een st ad sgrat ificat ie k reeg. V oorlo p ig is V u l­
can iu s st u d e n t aan h et Collegiu m T rilin gu e w aar h ij G rie k s st u d eert
on d er R . R esciu s. D e b rief beh an d elt o.m . d e sit u at ie v an M aert in
V u lcan iu s, d ie in ok t . 1527 d o o r d e sch ou t eet v an Bru gge v eroor­
d eeld w as w egen s «b lasp h ém at oire w oord en te last e v an d er m aech t
M aria» en om een «N ie u w e T est am en t , gh epren t in V laem sch e» te
h eb ben ov ergesm ok k eld in d e gev an gen is b ij H e ct o r v an Dom m ele,
t er cau sen v an h eresien gh ev an gh en z ijn d e» (S.A .B ., V erlijd b oek
1492-1538, fol. 198- 199).
St raz eele b ek laagt er z ich ov er d at h et on d erw ijs — m en k om t
h em t o t v an u it Blan k en b erge opz oek en — h em geen v rije t ijd m eer
laat.
E t n u llam
tarii
gr aece
got iu m
est .
m en sam
ad eam u s
loqu an t u r .
Im p en d o
Cum
illis
sive
....
p u er is
h or am
p u e r iq u e
n u llu m
u n am ,
n isi
fer e
alph abe-
p r or su s
n on n u m qu am
n e­
sesqui-
h oram . R at io argu m en t i au t lection is om n ia m od er atu r . • Si
aliq u id fest in em ab solv er e q u o d im per fect u m r elin qu i, n on p ot est
com m od e; cr escit sp aciu m d u aru m . I t a si revoces ad ration em , reperias p lu s m in u s sesq u ih or am cotid ie. Gr am m at icam t r ad id i a p r im is
elem en t is, et d ialogo co n d ivi au st er it at em illam et asp er it at em . Leger an t ip si qu aed am , se d m alu er u n t a m e r epeti, et san e op u s er at.
E t fassi su n t p lu s h ab u isse u n u m h or ae d im id iu m , qu am diem dim id iat u m su i st u d ii. I lia qu ae ed icen da su n t fer e ab solv im u s: loqu im u r
graece p au latim . Im p r im is tam en H aloin iu s, q u i sed u lis su is rogit at ion ib u s efficit u t p lu r im u m p o ssit im o u sq u e ad m ir acu lu m . O pt ar im
om n ib u s esse ard or em H aloin i. Ille en im om n ia scr ib it , n ih il e st t am
m in ut um , au t t am sor d id u m , qu o p at iat u r sib i per ire. V ix p ossu m
im pet rare n on n u m qu am n e scr ib at , qu ae script ion e in d ign issim a
sin t ; p er p et u o m ih i illu d occin it : vo x au d it a p ér it , lit t er a scr ip t a
m an et ....
2 . Jan van St raz eele aan Pe t e r V u lcan iu s. Br u gge, 23 m ar.
(1 5 2 8 ).
U BL, Cod . Vu lc. 105 I I , fr agm en t .
D e sit u at ie v oor St raz eele t e B ru gge is beroerd. E r is n iet alleen
de oorlogsd reigin g v an En ge lan d — V iv es d ien t ook u it En gelan d
t eru g t e k eren — > doch w an n eer St raz eele z ijn
am b t v erlaat
w il
m en h em v erv an gen z ien d o o r Fl. G reb o ald , z oon v an d e R aad van
K are l V , t ev en s O n t v an ger- Gen eraal. Flo ren t (d e ) G rib o v al w as st u ­
d en t v an G . G o clen iu s aan h et z elfd e Collegiu m T rilin gu e en b ev rien d
m et V igliu s. St raz eele on d erst eu n t ech t er d e can d id at u u r v an F eter
V u lcan iu s, w ien s fam ilierelat ie s u it eraard m in d er v erh effen d z ijn
(H . D e V och t , H ist ory o f t h e Collegiu m T rilin gu e, dl. I I , p . 1 5 5 ).
St raz eele z al z ijn on d erw ijs in h et G rie k s t e B ru gge als v o lgt be­
e n d ige n : h ij z al n og D ialogen v an Lu cian os & Plat o gev en , als h et
k an d aarn aast A rist o f an e s en een p aar p oët isch e t ek st en v an H om e­
ro s & T h eocrit os. D e st u d en t en h ebb en w el d e ged ru k t e t ek st en , doch
St raz eele m een t h et b et er d at z e alle s n oteren en h u n b oek en n iet
gebru ik en .
.... N on d u m illis m u lt a p r elegi; m agis eu ro u t p au ca d iscan t b en e et
avid e qu am m u lt a cu m t oed io e t m est e. N on p ossu m m u lt a leger e et
m u lt a r epeter e, .... In t er d u m aliq u id scr ib er e t en t an t p r aet er gr am m at i­
ca, vid es qu o p act o om n ia sin e in volu cr is tam en aperiam , p r elegi illis
d u os d ialogos, p r im os d eor u m , in q u ib u s du m m odo h aesi, q u o d vellem
in h aerere illis p r in cipia et qu aed am An om ala, pr aet er ea aliu m qu en d am
m agn u m in t er im m or t u or u m
'ax ov aa r e <is
con ven ir e.
I t a d eligo eos in q u ib u s sit m u lt u m com m u n iu m vocab u lor u m , et
n un c in t er p r e t er p r im u m m or t u or u m ; ip si om n ia scr ib u n t , n on utunt u r im p r essis t am et si h abean t . P o st h u n c, m e d it or illis ep ist olas
aliq u ot vel p lat on is vel alioru m t res au t q u at u or leger e; d ein d e Ch ar on t em , au t aliqu em aliu m m agn um Lu cian icu m d ialogu m ; et p ost
h aec p er m it t am ip sos ver sar i in aliis Lu cian i et dom i leger e; si qu is
locu s sit in d ican d u s in d icabo.
In t er ea si p ossim h ic alicu n de n an cisci
in t er pr et em A r ist op h am s,
cu iu s sp er o m ih i facile copiam for e a G asp ar e qu od am , q u i est in
coh ort e M or in en sis su ffr agan ei, p r oxim e accip iam in m an u s illiu s
ve(péA a s
P ost r em o u t in p oet icis aliq u id exercean t u r, et n on
p lan e illiu s rei su n t r u des et
iîv t j k o o i,
gas aliq u o t et H om er i et iarr aliq u id
auxilian t e d eo, Th eocr it i ecloy c v u a r o s x °- P<- v
en ar r ab o. I t a
m e ab ip sis ab solv am , e t fin em rei in st it u t ae add am .
III
Bru gse h an db oek en , st u d ies en tek st u it gav en
Bed oe lin g v an dez e lijst is d e au t eu rs d ie m et Bru gge in v erb an d
k u n n en w orden ge b rach t — ook z ij d ie n iet aan geh aald w erd en in
v oorgaan d e b ijd rage — d aarin on d er te bren gen ; d e on d erw erp en
bet reffen z ow el p at rist iek , ap olo get ica, st u d ie v an h et rech t, h ist orio­
grafie als ped agogie en filologie. W aar recen t e st u d ies b est aan w ord t
een lit e rat u u rlijst aan gelegd . D e au t eu rs blijv en b ep erk t t o t dez e
v oork om en d v an af d e t w eed e h elft v ijf t ie n d e eeu w t ot ein d 16e eeuw .
V erw ijz in gen n aar p riv é- bibliot h ek en k om en p rin cip ieel n iet v oor ;
ev en m in d e éd it a b et reffen d e d e arm en z org en d e m edisch e w erk en .
Gez ien w ij een u it geb reid e st u d ie m aak ten b et reffen d e B. V u lcan iu s,
gev en w ij v an die au t e u r d e O p e ra O m n ia.
Abecedar iu m (Kr u isk e A .B.C .).
— 1565, p er k ., 8 blz.
Br u gge, P iet er d e Clerck , 1565.
(S.A . Br u gge, n iet ge k l.).
Lit . : A . Sch ou t eet , D ocu m en t en b et reffen d e d e B ru gse d ru k k ers
V ., in H an d . Soc. d ’Em u lat io n Bru gge, 1949, p . 167.
L. A p ollon iu s (G e n t b r u gge )
— Le vin i Apollon ii Gan d ob r u gan i M it t elb u r gen sis d e P er u viae region is, in ter N ov i O r b is p r ovin cias, celeber rim ae in ven t ion e : et reb u s
in eadem ge st is, lib r i V ... Br evis exactaqu e N o v i O r b is et
P e r u viae region is ch or ograph ia.
A n t w ., J. Beller u s, 1567 (1 5 6 6 ).
Lit . : A .C. D e Sch revel, H ist o ire d u Sém in aire d e Bru ge s, d l. I ,
p . 228-231 (zie ook : D e N avigat io n e G allor u m , s.d ., 1 568).
J. Br it o
— D ist ich a Cat on is (fr agm .).
Br u gge, 1477-1481.
Lit . : A . Sch ou t eet , Begin en ein d e v an Jan B rit o 's d ru k k ers­
b ed rijv igh eid te B ru gge , in H an d . Soc. d ’Em u lat io n Bru gge,
1971, p . 26 sq q. ; W .L. D e V r eese, Fragm en t een er v ert alin g
d e r D ist ich a C at on is, in T s. v o or N ed . T aal- en L e t t e rk .,
d l. X I X (1 9 0 1 ), p. 2 5 7 - 2 8 3 ; M .L. P olain , Cat alogu e . ..,
Br u ssel, 1932, n r s. 1046, 1047.
— J. G e r so n , L ’In st r u ct ion et D oct r in e (D o c t r in al).
Br u gge, 1477-1481.
Lit . : M .F. Cam pb ell, A n n ale s . .., D en H aag, 1874, n r. 807 ;
L. G illio d t s - van Sever en , L ’Œ u v re d e J. B rit o , in H an d .
Soc. d ’Em u lat io n Bru gge, 1897, p . 74-107.
P . Bu rr y
— M or aliu m car m in u m Lib er .
P ar ijs, d e M ar n ef, 1503,
Lit . : A . Ren au d et , Préréform e et H u m an ism e à Paris p en d an t les
prem ières gu erres d ’It alie , P ar ijs, 1916, p. 119, 133, 258.
L. Car r io
— V aler iu s Flaccu s. A r gon au t icon Lib r i V I I I , An t w er p en , C. P lan ­
tin , 1566.
— Lu d ovici Car rion is A n t iqu ar u m Lect io n u m Com m en t arii I I I ...,
An t w er p en , C. P lan t in , 1576.
Lit . : A . D ew it t e, J. L ip siu s en Bru gge, in B ru gs O m m elan d , 1961,
p . 2-9 ; E . Van d en A b eele , B ijd rage t o t d e st u d ie v an d e
z est ien d e eeu w se h u m an ist en p h ilo loog, L. Carrio Bru gen sis.
Lie. Ver h . G e n t 1954.
G . Cassan d er
— O r at io in lau d em u r b is Br u gen sis, 1541.
E d . : C. Car t on , O rat io ..., G en t , 1847.
— Tab u lae br eves et exp ed it ae in p r aecept ion es rh et or icae, 1542.
— Tab u lae praecept ion u m d ialect icaru m , qu ae qu am b r evissim e et
p lan issim e ar t is m et h od u m com plect u n t u r , in' pu er or u m et ru diu m
gr at iam , 1544.
— D e vir is illu st r ib u s lib e r p r im u s, 1551.
— An n ot at io in obscu r io r es qu osd am locos P salm or u m e G r e co et
H eb r e o et pr ecip u e collation e var ior u m ex H e b . in t er pret u m ,
152 fol.
U n iv. Bib i. Leid en , Cod . Vu lc. 98.
— Con su lt at io d e m issa r it e et legit im e ju xt a Ch r ist i in st it u t u m et
m aioru m t r ad it ion em celeb r an d a, 22 fol.
Un iv. Bib i. Leid en , Cod . Vu lc. 108.
— Collect an ea t h eologica var ia, 149 fol.
U n iv. Bib l. Le id en , Coc. Vu lc. 94D .
— H ym n i ecclesiastici, pr aeser t im q u i A m b r osian i d icu n t u r . . . , 1556.
— D e officio p ii ac p u b licae t ran q u illit at is ver e am an tis vir i, in h oc
religion is d issid io, 1561.
E d . G e or gii Cassan d r i ... O p e r a Q u ae Rep er ir i p ot u er u n t o m n ia...,
P ar ijs, H . D r ou ar t , 1616.
Lit . : M .E. N o lt / , G . Cassan d e r en z ijn œ ch u m en isch st re v en ,
N ijm egen , Fac. Le t t , en W ijsb eg., 1951.
W . Caxt on
— T r e s bon n e doct rin e p ou r apr en d r e b r ie f m en t fr an soys et en gloys.
Rygh t good lern yn g for t o lern e sh or tly fr en ssh an d en glyssh .
W estm in st er, W . Caxt on , 1483.
Ed . J. G e ssle r , H e t Bru gsch e L iv re d e s M e st iers en z ijn n av ol­
gin gen , Br u gge, 1931, 6 din .
— Th e G am e an d P lay o f th e Ch ess.
Br u gge, W . Caxt on , 1475-1476.
Lit . : L.A . Sh ep p ar d , A n ew ligh t on Cax t on an d C. M an sion , in
Sign at u re, N e w Ser ies X V (1 9 5 2 ), p . 2 8 - 2 9 ; N elly J.M .
Ker lin g, Cax t on an d th e t rad e in p rin t ed b ook s, in T h e
Bo o k Collect or TV (1 9 5 5 ), p. 190-199 ; N .F . Blak e, Cax ton
an d h is W orld , Lon d en , 1969, passim .
A . Ch ilius
— A r ist oph an is com ici facet issim i P lu t u s A d r ian o Ch ilio in t er pr ete.
A n t w erp en , M . Van H ille , 1533.
Lit . : A.C. D e Sch revel, op. cit ., p . 223- 224.
J. Clich tove
— Exp licat ion es sacrae script u rae, 1536.
H s. P ar ijs, Bib l. M azarin e, h s. 184, 35.980.
Lit . : J.P . M assau t , Jo sse Clich tov e, l’h u m an ism e et la ré form e du
clergé, 2 dln ., Lu ik , 1968 (Bib l. facu lt é P h il, et Le t t r es, fasc. 183).
P . Colve
— A pu le ii M ad au r en sis O p e r a O m n ia Q u ae ext an t , Em en d at a & aucta
Cu r a P e t r i Colvii Br u gen sis, cu m eiu sd em u b er ior ib u s N ot is.
Leid en , F. Raph elin gen , 1588.
St . Com es
— St ep h an i Com it is Bello casii Sylvu la carm in u m n on m in us docta
qu am iucun da.
Br u gge, R. W ou ter s & E. V an d er Ee ck e, 1544.
Lit . : A . Sch ou t eet , D ocu m en t en b et reffen d e d e B ru gse d ru k k ers
I I , in H an d . Soc. d ’Em u lat io n B ru gge, 1947, p . 147.
Fr . Cran eveld
— P r ocop ii Rh et or is et H yst or iogr aph i d e Ju st in ian i Im p . Aed ificiis
Lib r i Sex.
P ar ijs, Ch r . W ech el, 1537.
Lit . : H . D e Voch t , Lit erae ad Cran ev ., p . 690.
— D . Basilii M agn i Ar ch iepiscopi Caesar een sis H om iliae Tr es in
Lat in u m serm on em versae p er D . Fr . Cran eveld iu m .
Leu ven , R. Resciu s, 1534.
— D . Basilii M agn i Arch iepiscopi Caesar een sis Con t r a Eb r io so s H om ilia.
Leuven, R. Rescius, 1535.
Lit . : H . D e Voch t , op. cit ., p. 688, 693, L X X I - L X X I I .
— Orationes, 1521,
H s. Kon . Bib i. Belg., H s. I I , 53.
Ed . : J. P r in sen , A m st er d am , 1901.
J. Cr u qu iu s
— Q . H o r at iu s, Ep od on Lib er .
An t w er p en , C. P lan t in , 1567.
— Q . H or at ii Flacci Car m in u m Lib er Q u ar t u s.
Br u gge, H . G o lt z, 1565.
Cyfferb oeck
— Cyffer b oeck , in h ou d en de vele n ieuw e fr aye en d e gh erievigh e
pract yck en van arit h m etica ... ver gad er t en d e gh em aect bij
A d r iaen van d er Gu ch t .
Br u gge, P . D e Clerck , (1 5 6 9 ).
Lit . : A . Sch ou t eet , D ocu m en t en b et reffen d e d e Bru gse d ru k k ers
V , in H an d . Soc. d ’Em u lat io n Bru gge, 1949, p. 172 ; zie
ook : St ad sar ch ief Br u gge, Secr et e Resolu t ie b oek en 1565­
1569, fol. 244.
J. d e Baen st
— Ch r. d e P isan . D e Lo f d er Vrou w en .
Br it . M u seu m Lon d en , H s. A d d . 20698 (ver t alin g van d e Cit é
des D am e s) ; over ige h s. u it zijn b ib liot h eek : Kon . Bib l. Belg.,
I V , 746, een verlu ch t get ijd en b oek , en id ., h s. 18.209 : H . Bon et ,
L ’arb re d e b at aille.
Lit . : J. Van P r aet , N ot ice su r C. M an sion , P ar ijs, 1829, p. 15, 99 ;
R. Liev en s, K erst in e v an Piz en , in Sp ie ge l d e r Let t eren I I I
(1 9 5 9 ), p. 4 sq . ; A . V iaen e, A . d e R oov ere, in A d H aren as
1960, p . 354 e.v.
A . D e Boot
— Sym bola var ia d iversoru m P r in cipu m , Arch id u cu m , D u cu m , Comitu m et M ar ch ion um t ot iu s It aliae.
Am st er d am , 1686.
— Flo r u m , H er b ar u m ac fr u ct u u m select ion um icon es.
Br u gge, V an d e Kerck h ove, 1640 (e d . O . d e W r e e ).
A . de Bu t
— Lib e r Fr at r is A d r ian i Bu t , r eligiosi et p or t ar ii de D u n is.
H s. St ad sb ib l. Br u gge, h s. 441.
Lit . : A . D e P oor t er , Un recu eil d e let t res ad ressées à A d rien d e
B u t , ét u d ian t au collège S. Bern ard à Paris, in H an d . Soc.
d ’Em u lat io n Bru gge, 1912, p. 104-136 ; vgl. : H s. Bib l.
Sem . Tr ie r , Cod . 44 : verzam elbu n d el i.v.m . de A r s D ict an d i
van A. H an er on , C. V ir u li, A . d e Sar esh el, op gest eld voor
d e abdij O u d en b u r g, Leu v en ca. 1470.
J. d e Cor t e
— In st it u t ion u m ju r is civilis lib r i IV .
A n t w er p en , J. St ee ls, 1536.
— EUaoTœ v (id e st con je ct u r aliu m ) ju r is civilis ad Cu r t iu m pat rem
Lib r i I I I , An t w erp en , 1550 ; EUaaTGiv tom u s secu n d u s con t in en s
EiKaarœ v (id est con ject u raliu m ) Iv r is Civilis ad V ivid iu m collegam lib r os I I I , Le u ven , 1554.
Lit . : E .I . St r u b b e, Jaco b C u rt iu s B ru gen sis, in A lb u m Prof. Dr.
E.A . Le em an s, 1970, p. 343 sq .
J. d e D am h ou d ere
— P r axis reru m cr im in aliu m , 1562.
A n t w er p en , J. Lat in s, 1556.
— P r axis reru m civiliu m , 1567.
— En ch ir id iu m p ar iu m et sim iliu m u t r iu sq u e ju r is, 1568,
Ed . D .J. D am h ou d er ii O p e r a O m n ia, A n t w er p en , P . Beller u s, 1646.
Lit . : E .I . St r u b b e, Jo o s d e D am h o u d er als crim in alist , in T s.
v oor R ech tsgesch ied en is, d l. 37, G r on in gen , 1970, p . 1-65.
— P at rocin iu m p u p illor u m m in or u m at qu e p r od igor u m cu pid ae legu m
can on um p r axisq u e ...
Br u gge, H . de Cr oock , 1544.
Lit . : Cat . Erasm u s en Le u v en , p . 276- 277 (m et b ib lio gr afie).
Ed . d e D en e
— D e W arach tige Fab u len d er D ieren .
Br u gge, P . d e Clerck , 1567.
Lit . : R . Lieven s, art . cit ., p. 2 ; Ch r. L. Kü st e r , Bem erk u n gen
z u m em blem atisch en Fab elb u ch D e W arach t ige Fab u len der
D iere n , in R aggi I X (1 9 6 9 ), p. 113-122.
— Psalm berijm in g.
Ed . : D . Coign eau , D e Psalm b erijm in gen v an Ed . d e D en e, in
Jaarb o e k 1969-70 (D e F o n t e in e ), G e n t , 1972, p . 224 sq .
L. de Fr u yt er e
— L. Fr u t e r i Br u gen sis lib r oru m qu i r ecu perari p ot u er u n t Reliq u iae.
Le id en , C. P lan tin , 1584 (E d . J. D o u sa ).
A . d e M ar ivord a
— P oem at on A d eod at i M ar ivor d a Flan d r i ad illu st r issim u m Car din alem Sirlet u m Lib ellu s.
E d . : J. Ysew yn , H u m an ist ica Lo v an ien sia, dl. XV II
p . 130 sq .
(1 9 6 8 ),
— Fr . M od iu s. P oëm at a.
W u r tzb u r g, 1583.
— P an d ect ae Tr iu m p h ales.
Fr an k fu r t , 1686.
Lit . : P . Leh m an n , Fran ciscu s M o d iu s als H an d sch riften forsch er,
M ü n ch en , 1908 ; A . D ew it t e, art. cit ., p. 2 sq .
J. d e M eyer e
— M on od ia d e O b it u Er asm i. D e O b it u Er asm i Ep oen as.
G e n t , E . H oeck aer t , 1536.
Lit . : Reed J. Cocciu s, An t w er p en , 1537 ; Cat alogi du o O peru m
D . Erasm i, M . D e Keyser , An t w er p en , 1537 ; Cat. Erasm u s
en Leu v en , Leu ven , 1970 n r. 243.
— Rer u m Flan d r icar u m Tom i X .
Br u gge, H . d e Croock , 1531.
Ed . : P u b l. Société d ’Em u lat ion Br u gge, 1842.
Lit . : A . V iaen e, Jaco b d e M ey ere, in H an d . Soc. d ’Em u lat ion
Bru gge, L X X X X I X (1 9 5 2 ), p . 5-13.
— Com m en t arii sive An n ales reru m Flan dr icar u m .
An t w er p en , J. St eels, 1561.
Lit . : V . Fr is, Essay d ’u n e an aly se d e s Com m en t arii, G e n t , 1908 ;
I d ., in Bu ll. Com m iss. R oy . d ’H ist ., 1920, p . 245- 303.
P h . de M eyere
— An n aliu m Flan d r iae p ost Jacob u m M eyer u m con t in u atio, auctore
P h ilip p o M eyer o, A t r eb at io, Jaco b e pron epot e.
H s. St ad sb ib l. A r r as, h s. 423, t er u ggaan d o.m . o p R . d e D op p er e,
K ron ie k in h ou d en d e d e in lan t sch e en de in t est in e oorlogh en
gh esciet in t lan d v an V laen d eren 1482- 1492, 4 d ln ., St ad sb ib l.
D ou ai, h s. 844 (n on e d .) en St ad sb ib l. Sain t- O m er , h s. 730 ;
ed . P h . D u ssar t , Ch ron iqu e Bru geoise, P u b l. Soc. d ’Em u lat io n
Br u gge, 1892.
P . d e P on t e (P o n t an u s)
— D e Su n am at is Q u er im on ia.
P ar ijs, J. d e Gou r m on t , 1507.
Lit . : A . D ew it t e, Pe t ru s d e Pon t e, B ru gs leraar t e Parijs, in
H ae c O lim , X V I I (1 9 6 7 ), p. 4 8 - 5 7 ; P . Blon delle, Pe t ru s
Pon t an u s. T ien Eclogen , lie. ver h ., Leu ven , 1972.
— Lib e r figu r ar u m .
P ar ijs, cu ra et su m p t ib u s B. A m b r ir ii, 1521.
— Gr am m at ice ar t is p r im a p ar s.
P ar ijs, J. Savet ier , 1534.
— Seq u u n d a p ar s ar t is gr am m at ice.
P ar ijs, N . Savetier , 1526.
— P . P on t an i ceci Br u gen sis d u p le x gr am m at icae ar t is Isagoge.
P ar ijs, R . Ch au d ièr e, 1524.
Lit . : A . D ew it t e, art. cit. ; L e L iv re Scolaire, p. 18 (n r s. 42- 43).
Ch . d e Visch
— 25 serm oen en , X V I I e eeuw .
H s. Bib l. Sem in arie Br u gge, h s. 144-142.
— Bib lio t h eca Scr ip to r u m Sacr i O r d in is Cistercien sis.
D ou ai, 1649.
Lit . : o.m . A . H ost e , M argin alia b ij d e Bib lio th eca scrip t oru m , in
H aec O lim , X I X (1 9 6 9 ), p . 75-79.
Br . Cor n ells van D or d r ech t
— D e Spegh el d er th ien gh ebod en , h u u t geleyt b ij B. C o m e lis van
D or d r ech t .
Br u gge, Coryn van Belle, 1554.
— D e Seven Sacr am en ten u tgh eleyt en d e open baer lyck t e Br u ggh e
gh epr eect by B. C om e lis van D or d r ech t .
Br u gge, C. van Belle, 1556.
— H ist o r ie van B. C om e lis A d r iaen sen van D or d r ech t ... D l. I
(Br u gge ) 1569 ; D l. I I (b u y t en N o ir w it z ), 1578 ; Reed . A m st er ­
d am , 1714, 2 din . D eze delen b et r e ffen apocriefe serm oen en .
Lit . : A . Sch ou t eet , Docu m en t en b et reffen d e d e Bru gse d ru k k ers
I (1 9 4 7 ) p. 14- 20; A .C. D e Sch revel, op. cit ., p. 277-369,
388-394.
N . D r u m eziu s
— Cyr illi A lexan d r in i Gr ap h yr or u m in Gen esim Lib r i IV , ex in terp r et at io n e N icolai D ru m ezii Br u ge n sis, 1566.
H s. Un iv. Bib l. Leid en , Cod . Vu lc. 13, 53 fol. (e in d igen d b ij
Lib . I I I ) .
Er . van d er Eeck e
— (O r at ie b ou cxk en s) (Br u gge, 1550- 51).
— (D e zeven p salm en ) (Br u gge, 1551- 52).
Lit . : A . Sch ou t eet , Docu m en t en b et reffen d e d e Bru gse d ru k k ers
I I , p. 153.
K. Fer n an d
— D e an im i t r an qu illit at e Lib r i D u o.
P ar ijs, 1512.
— Ep ist o lae fatn iliares.
P ar ijs, 1506.
Lit . : J.P . M assau lt , Jo sse Clich tov e. L ’H u m an ism e et la R éform e
d u clergé, 2 d ln ., P ar ijs, 1968, passim .
J. Fon t an u s
— D e b ello Rh od io Lib r i Tr e s, Jac o b o Fon t an o Br u gen si au tore.
E d . : Laon ici Ch alcon dylae Ath en ie n sis, D e origin e et reb u s gest is
T u rcoru m L ib ri X , Bazel, J. O p or in u s, 1566, p. 444-501.
F . Goet h als
— Le s p r over b es an cien s flam en gs et fr an coys corr esp on d an s de
sen t en ce les u n s au x au t res.
A n t w er p en , C. P lan t in , 1567.
H . G o lt z
— H ist or iae u r b iu m et p opu lor u m in su lae gr aeciae.
H s. M u seu m P lan tin -M oretu s, An t w er p en (fr agm e n t ).
— Vivu m fer e im per at or u m im agin es a C. Ju lio C ae sar u sq u e ad
Car olu m et Fer d in an d u m , ex an t iqu is n u m ism atib u s ver e ac fidelit e r adu m brat ae.
A n t w er p en , H . G o lt z, 1557.
— C. Ju liu s Caesar Sive H ist or iae Im p er at or u m Caesar u m qu e Rom an u m ex an t iqu is n u m ism at ib u s R e st it u t ae Lib e r P r im u s. Accessit
C.
Ju lii Caesar is V it a et Re s G e st ae H u b er t o G olt z. H er b ip olit a
Ven lon ian o au ct ore et scu lptore.
Br u gge, H . G o lt z, 1563.
— Im p . Iu st in ian i N ovellae Con st it u t ion es, in t er pr et e Ju lian o p a­
t ricio ac an t ecessor e u r b is Con st an t in op olit an ae ...
Br u gge, H . G o lt z, 1565.
— Fast os M agist r at u u m et Tr iu m p h or u m Rom an oru m ab u rb e con d it a
ad A u gu st i ob it u m ...
Br u gge, H . G o lt z, 1566.
— Sicilia et M agn a G r ae cia Sive H ist or iae U r b iu m et P opu lor u m
Gr ae ciae ...
Br u gge, H . G o lt z, 1566.
— Cae sar A u gu st u s Sive H ist o r iae Im p er at or u m Caesar u m qu e Rom a­
n oru m ... Lib e r Secu n du s.
Br u gge, H . G o lt z, 1574.
Lit . : H . d e la Fon t ain e Ver w ey , M . Lau rin u s en H . G o lt z iu s, in
H an d . X X V I e V laam s Filologen con gres, G e n t , 1967, p.
525-536 ; I d . Q u aeren d o, I I , 1972, p . 204 sq . ; Bib lio gr . te
versch ijn en W oor den boek van 15e en 16e eeu w se Zuidn ed er lan d se dr u k k er s.
Gr am m at ica.
— V it a San ct i Gr egor ii in d u ab u s p er son is, vid elicet m agist r i et
d iscip u li, m et rice exar r at a, 66 fol.
H s. 12e eeu w , St ad sb ib l. Br u gge, h s. 406, op sch u tb lad en , ou d st
b ek en d e Br u gse Lat ijn se gram m at ica, afk om st ig van T e r D oest .
A . H an er on
— A r s D ict an d i.
— Q u aed am pr aecip u a p r aecept a or at or ib u s u t ilia.
H s. 15e eeu w : Bib l. G r o o t Sem in arie M ech elen (n u Fac. Th eol.
Le u ven - N e d .) ; Tr ier , Bib l. Sem in arie, C o d .C /4 0 4 .
Lit . : J. M ar x, H an d sch riften v erz eich n is d e r Sem in ar- Bib liot h ek z u
T rie r, Tr ie r , 1912, p. 39-41.
— D e colo r ib u s verb oru m et sen t en t iaru m .
Ut rech t , G . H e e s, 1475.
— D iasyn t h et ica.
An t w er p en , G . Leeu , 1487.
Reed . van D e Ep ist o lis b r evib u s ed en d is (s.l.s.d ., ca. 1475) ; in
h s., o.m . M ü n ch en , Un iv. Bib l., cod. m s 606, zie ook U n iv. Bib l.
Leid en , Lip s. 50, w er k van o.m . Sallu st iu s d oor Jo r is van H ou d elem in 1439 voor A . H an er on gekopieerd .
Lit . : Cat . H e t in t ellect u ele lev en in d e Z u id e lijk e N ed erlan d en
in d e 15e-16e eeu w , Br u ssel, A lg. Rijk sar ch ief, 1970, p . 38 ;
Cat . Erasm u s en Leu v en , p. 84-86.
A . H oye
— P r over b iales form u lae t ot o op er e h oc Te r t u llian ico con t en t ae,
b r e vib u s sch oliis illu st r at ae.
An t w er p en , C. P lan tin , 1584.
— M at t h eu s e t M ach ab eu s, su e con san t ia : t ragaed ia sacra.
D ou ai, 1587.
— O r t h oep ia sive d e germ an a ac rect a lin gu ae gr aecae, et ob it er
lat in ae p ron u n tiat ion e.
D ou ai, 1620.
— H ist or ia u n iver sa, sacra et p r ofan a, Lib r . I I .
D ou ai, 1629.
Lit . : A .C. D e Sch revel, op. cit ., dl. I , p. 80-87.
Ju d iciu m P an egyr icu m
— Ju d iciu m P an egyr icu m Q u ad r im em b r is P op . Flan d r iae. Q u o laud u m gen ere p ot issim u m p r aest et Flan d r ia, M ilit ia ? P o lit ia ?
O p ib u s ? Religion e ? A ct io n es D u ae.
Br u gge, P . Soet aer t , 1605.
Lit . : A . V iaen e, H e t d e b at ov er V laan d eren s roem , in Biek orf,
60 (1 9 5 9 ), p . 161- 170; J. An d r ie ssen , Belan gstellin g v oor
d e m id d eleeu w en in h et h u m an ist isch on derw ijs, in H an d .
Z u id n ed . M aat sch ap p ij, X I I (1 9 5 9 ), p. 5 sq .
B. Iu ve n is
— Reyn ar d u s V u lp es.
U t r ech t , N . Ket elaer - G . d e Leem p t , 1473-74.
In cu n ab el : Ath en aeu m - Bib liot h eek , D even t er ; P r ie st er Sem in ar,
M ain z, h s. 165 ; Reed . : R .B.C . H u ygen s, R ey n ard u s V u lp es,
Z w olle, 1968.
Kr on iek
— D it s d ie excellen t e Kr on ik e van Vlaen der en .
A n t w er p en , W . Voster m an ( ? ) , 1531.
H s. : St ad sb ib l. D ou ai, h s. 844 ; St ad sb ib l. Br u gge, h s. 437 ;
Kon . Bib i., I V , 579, h s. 18002 e.a.m .
V er gel. lit . : Lam en t at ie v an Z egh er v an M ale, 1565- 1592, Ed . C.
Car t on , G e n t , 1859 ; Ch ron ica m on ast erii San ct i A n d reae,
1526 e.v. (A . G o e t h als), E d . J. W eale, Br u gge,
1868 ;
C.
Van d en
H au t e ,
Un e
ch ron iq u e
in éd it e,
in
H an d . Soc. d 'Em u lat ion , 1909, p. 273 sq . ; Ch ron iek v an h et Bru gse Jez u ïet en college (t o t 1618), Ed .
A . P on celet , H ist o ire, dl. I , Br u ssel, 1926, p. 36-37 ;
K ron ie k R . d e D o p p e re, Ed . P .H . D u ssar t , Br u gge, 1892 ;
G . W eyt s, Ch ron iqu e flam an d e, E d . E . Varen ber gh , G e n t ,
1869, zie : R . W illem yn s, in V er si. en M eded. V laam se
A cad ., n ieu w e r eek s afl. 1, 1969, p. 1-41.
M . Lam b r ech t
— D ’Le ven , d oot en de lyden d er H eyligen , m it sgad er s een Kerckelicke H ist or ie.
Le u ven , 1590.
Reed . : A . M ir aeu s, An t w er p en , 1609.
Lit . : J.M . D esm et , O n u it gegev en briev en v an M . Lam b rech t , in
Bu ll. In st . H ist . B e ige d e R om e, X X I (1 9 4 1 ), p. 52 sq .
D . Lam p son
— P ict or u m A liq u ot Celeb r iu m Ger m an iae In fer ior is Effigie s, una
cu m D om . Lam p son i elogiis.
An t w er p en , J. Cock , 1572.
Reed . : An t w er p en , Th . G allae u s, 1600.
Reed . : J. P u r aye, L e s E f f igie s d e s Pein t res Célèb res d e s Pay s-Bas,
Br u gge 1956.
— Lam b e r t i Lo m b ar d i ... V it a P ict or ib u s, Scu lp t or ib u s, Ar ch it ect is,
A liisq u e I d . G e n u s A r t ificib u s U t ilis et N ecessar ia.
.
Br u gge, H . G o lt z, 1565.
— D om . Lam p son i Ty p u s V it ae h u m an ae ex t ab u la Ceb et is, H s. 16e
eeu w , 4 fol.
— D . Lam p son ii ... ac N icolai Lam p so n ii ... Select a P oëm at a, Lu ik ,
J. Tou r n ay, 1626.
Un iv. Bib l. Leid en , Cod. Vulc. 70A , 1 4 1 .
Lit . : J. P u r aye, D om in iq u e Lam p so n , H u m an ist e , Br u gge, 1950.
A . Lau r e n t
— A r n old i Lau r en t ii Carm in a.
Le u ven , 1560.
Ja n Le r n ou t
— M an es Cat u lli, sive ad om n ia Eiu sd e m Cat u lli Ep igr am m at a Parod iae (in sam en w er kin g m et V . G ise lin ).
H s., Kon . Bib l., h s. I I , 2365.
— In it ia, Basia, O celli et alia P oëm at a.
Leid en , 1614.
— Br u gen ses aliq u ot scr ipt is clari, 1608.
H s., Bib l. N at . D u p u y 348, fol. 55-58.
Lit . : H . V an Cr om br u ggen , Jan u s L e rn u t iu s (1545- 1619). Ee n
b iografisch e st u d ie. — Ver h . Kon . VI. A cad ., Ku n st en
Let t er en , Br u ssel, 1955.
Ja c o b Ler n ou t
— D e N at u r a et Cu lt u Kar oli I Com it is Flan d r i ...
Br u gge , 1621.
Lit . : A . D er olez, op. cit ., p. 34.
Liv r e d es m ét iers
— Le Liv r e d es M est ier s. D en b ou c van den Am bach ten .
H s. Bib l. N at ., M s. N éer l., ca. 1370.
R e ed . : J. G e ssle r , H e t Bru gsch e L iv re d e s M e st iers en z ijn n av ol­
gin gen , Br u gge, 1931, 6 dln .
Lit . : P r . G r ie r son , T h e d at e s o f th e Liv re d e s m est iers an d th e
d eriv at es, in Belg. T s. v r. V il. & G e sch ., 35 (1 9 5 7 ), p.
778-783.
F . Lu cas
— Bib lia sacra. Q u id
in
h ac ed it ion e a Th eologis Lo van ien sib u s
p r aest it u t u m sit , p au lo p o st in d icat or.
An t w er p en , C. P lan t in , 1574.
— Ser m on es d e d iver sis fid ei m ysteriis Fr an cisci Lu cae Br u gen sis.
An t w er p en , J. M or et u s, 1610.
C. M an sion
— Le jar d in de D évot ion .
Br u gge, 1476.
— Boèce. Le Livr e d e la con solat ion d e la ph ilosoph ie.
Br u gge, 1477.
— J. Bou t illier , La Som m e Ru r ale.
Br u gge, 1479.
— O vid e , Le s M ét am or p h oses t r ad u it es d u lat in p ar C. M an sion .
Br u gge, 1484.
Lit . : K .G . Boon , A m or Lib roru m . Bib lio grap h ie an d ot h er essay s.
A t rib u t e t o A . H oro d isch , A m st er d am , 1958, p. 85-88 ;
B iek orf, 61 (1 9 6 0 ), p. 1 8 5 ; I d ., 53 (1 9 5 2 ), p . 2 7 9 ; I d .,
58 (1 9 5 7 ), p. 27 ;I d ., 47 (1 9 4 6 ), p. 140 ; J.M . H o c k , D e
m id d eln ed erlan d se v ert alin gen v an B o et h iu s’ D e Con solatio n e, d oct ., Am st er d am - H ar d er w ijk , 1943, m et o.m . Un iv.
Bib i. U t r ech t , h s. 1335.
F. N an s
— Fr . N an sii A n n ot ation es in N ie. Clen ar d i G r aecae Lin gu ae In st it u tion e, H s., 442 fol., 16e eeuw .
U n iv. Bib i. Leid en , Cod . V u lc. 37.
— A liq u ot sen t en t iae, p h r ases et vocab u la in u su m F. N an sii, h s., 79
fol., 16e eeuw .
U n iv. Bib i. Leid en , Cod . V u lc. 99C.
Lit . (t e ver sch ijn en ) : G . H u lsh o ff F. N an s, in A lb u m A m icoru n t
G .I . L ief t in ck , dl. I I , 1972.
J. Ottho
— D e D om in a M ar ia Bu r gu n d a., h s., 16e eeuw .
St ad sb ib l. Sain t- O m er , h s. 730.
— In t r od u ct io in H ist or iam Rom an am .
Br u gge, H . G o lt z, 1565.
N. Oudartius
— H u ld eged ich t en , h s. 16e eeuw .
Plantin-Moretus Museum Antwerpen.
Lit . : Cat. H e t Belgisch
1970, n r . 96.
H u m an ism e n a Erasm u s, An t w er p en ,
J. D ’O u d egh er st
— Cou st u m es gard ées et ob ser vées au b aillage de Tou r n ay et Tourn esis, 1550.
Kon . Bib l. Br u ssel : I I , 3713 (h s., k o p ie ).
— Br ie fve in str u ction p ou r ceu x qu i se veu len t façon n er de la pract iq u e ju d iciair e ob ser vée en m at ière civile ès cou r s d e Flan d r es,
d ’A r t ois et au t r es, 1550.
Kon . Bib l. Br u ssel 6497- 503( h s., k o p ie ).
— Recu eu il servan t prin cipallem en t su r le faict d es con t r ibu t ion s ès
tailles et assiè t es, dict es poin ct in gh e et zet tin gh e, ou d it Fr an cq et
è s appen den ces d ’icellu y, 1558.
Rijk sar ch ief Br u gge, Fon d s Br u gse V r ije, 616.
Lit . : E .I . St r u b b e, Jan d ’O u d egh erst , in A d H are n as, 1960, p .
215- 236 ; F. W ielan t , Cort e In st ru ct ie in civ ile z ak en , ca.
1510 ; W . D e Beck er , R ech tsp rek en in 't V rije, in R ech ts­
k u n d ig W eek b lad , 34 (1 9 7 0 ), k ol. 585 sq . ;E .I . St r u b b e,
T o fficie v an den d u erw aerd erscepe v an Ph . W ielan t, in
H an d . K .C .O .W .V ., 1969-70, dl. X X I V , p . 25-76.
P . d ’O u d egh er st
— Le s Ch ron iqu es et An n ales d e Flan d r es, 620- 1476.
A n t w erp en , C. P lan tin , 1571.
Je u de P au lm e
— Le liv r e d u jeu de la P au lm e M oralisé. H s., n a 1435.
Kon . Bib l. Br u ssel, H s. 9390 ; 11.120-22.
Lit . : zie : J. Van d en Bergh e.
J. van P r aet
— Spegh el d er W ijsh eid . H s. 13e eeuw .
U n iv. Bib l. G e n t , voorh een Bib l. Z w ar t zu st er s Br u gge.
Ed . : J. Borm an , Br u ssel, 1872.
J. Reyvaer t
— Jaco b i Raevar d i Br u gen sis I.C . D e P r aeju d iciis Lib r i D u o.
Br u gge, H . G o lt z, 1565.
— J. Raevar d i Br u gen sis, I.C . A d Le ges D u odecim Tab u lar u m Lib e r
Sin gu laris.
Br u gge, H . G o lt z, 1563.
— J. Raevar d i I.C . Var ior u m , Sive d e Ju r is A m b igu it at ib u s Lib r i
Q u in qu e.
Br u gge, H . G olt z, 1564. Re ed . O per a O m n ia, Fr an k fu r t 1601.
— Ch ron icon M ar cellin i Com it is.
P ar ijs, C. W ech el, 1546.
— Eu t r o p ii V .C. H ist or iae Rom an ae Lib r i Decem .
Ba 2 el, J. O p o r in u s, 1546.
— D e O r igin e Fran coru m .
U n iv. Bib l. Leid en , Cod . Vu lc. 106 I I .
Spin rock en
— D ie Evan gelien van den Spin rock e.
A n t w er p en , M . van H ille , ca. 1500, ve r t aald u it h et Br u gse.
— Ev an gile d e s Q u en oilles fait t es en lon n eu r et exau cem en t d es
d am es, h s. 15e eeuw .
Br u gge, C. M an sion , 1480 ; Reed . : P . Jan n e t , P ar ijs, 1855.
Reed . : G .J. Boek en oogen , 1910. —
Le ip zig, 1943.
D u it s : W alt er W id m er,
P . Sim on s
— P e t r i Sim on is Th ilet an i ep iscopi Yp r en sis D e V er it at e Lib r i Sex.
A n t w er p en , J. M or et u s, 1609.
H s. : St ad sb ib l. Br u gge, h s. 387.
K . Su cqu et
— D e in t er d ict is, Tu r ijn , 1535.
W . Taelb oem
— A pologet ica cat h olicae religion is.
Le u ven , J. M asiu s, 1588.
Reed . : A .C. D e Sch revel, op. cit ., dl. I I , Br u gge, 1883, p . 184 sq .
— I n ob it u m D . Ja co b i P am elii ... or at io fu n ebr is.
An t w er p en , P . Belle r u s, 1589.
J. Van d en Ber gh e
— D a t Kae t sp e l gh em oraliseer t. H s. 23 dec. 1431.
Kon . Bib l. Kopen h agen , G l. Kgl. Sam lu n g n r. 383 ( 1484 ) ; T r ot sk e
Sam l. n r. 312 ; G em een t eb ib l. Keu len , G .B. 37.
E d . Ja n van W est falen , Le u ven 1477 ; H . Eck er t , D e lft , 1498.
Lit . : J.A . R o et er t Fr ed er ick x, in Bib l. v an d e M id d eln ed . L e t t e rk .,
Le id en (1 9 1 5 ) ; E .I . St r u b b e, D e b riefw isselin g t u sse n Jan
v an den Bergh e en Jo h an n a v an H arco u rt , in Bu ll. Com m .
R oy . d ’H ist o ire, C X X V (1 9 6 0 ), p. 511- 560.
H . Van d en St een (St e e n k in , de P e t r a)
— H er m an u s d e P e t r a Ser m on es L. Su p er or at ion em dom in icam .
O u d en aar d e, A . D e Keyser e, 1480.
H s., Kon ., Bib l. Br u ssel 2066 ; Un iv. Bib l. G e n t 1252, n r. 143 ;
Reed . : Ja n van W estfalen , Leu ven , 1484 ; R. G o u p il, Rou en ,
1512 ; Bew er k in g : Kon . Bib l. Br u ssel, h s. IV , 389.
W . van M ale
— Lu d . ab A v ila et Z u n n iga ... Com m en t arior u m d e b ello Germ an ico ... Lib r i I I .
An t w er p en , J . St eels, 1550.
Z. van M ale
— D en Spegh el M em or iael sp r ek en d e van ’t Gou ver n em en t van den
G o d sh u u se t en Bogaer d e an n o X V e LV .
H s., St ad sar ch ief Br u gge (1 5 5 5 ) ; Ed . A . Sch ou t eet , 1960.
F . van M ald egem
— Le P er ar cqu e en rim e fr an coise avec ses com m en tair es.
Br u ssel, R . V elp iu s, 1600 (I n sam en w . m et D . Lam p so n ).
A . van M eet k er k e
— D e V et er i et rect a pron u n ciat ion e lin gu ae Com m en t ariu s ... D e
Gr aecor u m accen tibu s cu m sch oliis.
Br u gge, H . G o lt z, 1565.
— M osch i Sicu li et Bion is Sm yrn aei Id y llia Q u ae Q u id em Exst an t
O m n ia.
Br u gge, H . G o lt z, 1565.
Lit . : Cat . L e L iv re Sco laire, p . 32-33.
J. van P am ele
— Q . Sep t im i Flor en t is Te r t u lian i Car th agin en is p r esb y t er i opera
om n ia.
An t w er p en , C . P lan t in , 1584.
J. van Veeren
— Ch ron od rom os sive cu r su s t em por u m ab u r b e con d it a ad Ch r ist i
n at alem .
H s. ca. 1463.
— Ep ist olae.
H s. ca. 1463- 1465.
Lit . : G .G . M eer ssem an , art . cit ., p assim ; A . San d er u s, Bib l.
Belg. M an u scrip t a, dl. 2, Rijsel, 1651, p . 224.
J. V ase u s
— Rer u m H isp an iae M em or ab iliu m An n ales.
Keu len , L. A lect or u s, 1577.
Lit . : A . Roer sch , L ’H u m an ism e b elge à l ’é p oq u e d e la R en ais­
san ce, d l. I I , Le u ven , 1933, p . 79 sq .
— In st it u t ion e s Gr am m at icae Lat in ae N icolai Clen ar d i. P er Joan n em
V assaeu m auctae et r ecogn itae. Eiu sd em p r aecept ion es aliq u ot d e
rat ion e d ocen d ae at qu e exercen d ae lin gu ae Lat in ae.
Coim b r a, 1546.
Lit . : H . D e V och t , e.a., N . C le n ard u s, A n t w er p en , 1942, p . 56 sq .
Ja c . V ilt
— Boët h iu s. D e con solat ion e ph ilosoph iae.
H s. 1470, 204 fol., in cip it fol. 1 ” I n
n am e” .
U n iv. Bib i. U t r ech t , h s. 1335.
Lit . : J.M . H o e k , op. cit ., p assim .
G o d s h eyligh e w aerd e
J.L . Vives
— D e in st it u t ion e Faem in ae Ch rist ian ae.
M . H ille n , A n t w er p en , 1524.
— D e officio m arit i.
Br u gge, H . D e Croock, 1529.
— In t r od u ct io ad Sapien t iam .
Leu v en , P . M ar t en s, 1524.
— D e su b ven t ion e p au per u m Lib r i I I .
Br u gge, H . d e Cr oock , 1526 ; Ed . N e d . : le p e r , J. van den Steen e,
A n t w er p en , J. V or st er m an , 1533.
— Sacr u m diu r n iu m d e Su d or e Je su Ch rist i.
Br u gge , H . de Cr oock , 1529.
— D e rat ion e d icen d i lib r i tr es.
Le u ven , R . Resciu s, 1533.
— Lin gu ae lat in ae exercit at io.
P ar ijs vid . M . a P or t a, 1548 ( I e ed . 1538).
— Le s d yalogu es de J.L . V ives p ou r l ’exercit at ion d e la lan gu e Lat in e.
Lyon , G . G o t ie r , 1560 ; P ar ijs, G . Bu on , 1576.
— D e ver it at e fid ei.
Bazel, J. O p o r in u s, 1543- 44, (e d . F. C r an e veld ).
— S. A u r elii A u gu st in i H ip p on e n sis Ep isco p i Lib r i X X I I .
Reed . P ar ijs, 1636 ; O p e r a O m n ia, Valen cia 1782-1790.
— D e an im a et vit a, Lib r i Tr es.
Bazel, J. op or in u s, s.d . (r e e d .) ( I e ed . 153 9 ).
Lit . : L e liv re scolaire, p . 31 ; Cat . Erasm u s en Leu v en , n rs. 2 5 5 ­
269, 398, 432, p . 243, 247, 262, 291 (m e t u it geb r eid e b ib lio ­
gr afie) ; H . D e Voch t , L it t erae , X X X V , XC V , 273 en de
b r ieven Cran eveld -V ives ; H . D e Voch t , M on . H u m . L o v .,
Leu v en , 1928, p a ssim ; A . V iaen e, in Biek o rf 61 (1 9 6 0 ),
p . 453- 456 ; Cat . Erasm u sd ru k k e n u it d e U n iv . Bib i. G e n t ,
G e n t , 1969, n r s. 42, 64, 65. Reed . Lin gu ae Lat in ae exercit ation es 1538) d oor B. Ver gh ett i, Tu r ijn , 1934.
B. Vu lcan iu s
D e Ed it a van Bon aven t u r a Vu lcan iu s.
1. D . Cyr illi P at riarch ae Alexan d rin i A d Calosyriu m episcopu m
A rsen oit en sem A d ver su s An t h r opom or p h it as Lib e r , n u n qu am
an teh ac ed it u s ; eju sdem de Ad or at ion e in Sp ir it u e t V er it at e
D ialogu s ad P allad iu m .
Keu len , G . Calen iu s en de er ven van J. Q u en t el, 1573.
H er d r u k d oor Vu lcan iu s van A d ver su s An t h r opom or p h it as Lib e r :
Leid en , J. P ae d t s, 1605.
2. Arr ian i (q u i alter Xen oph on vocat u s fu it ) D e Exp ed it ion e Alexan dr i M agn i, H ist or iar u m Lib r i V I I I ... Eiu sd em Lib r i I I D e For ­
t u n a vel vir t u t e Alexan d ri.
H ist or iam Lib r i V I I I ... Eiu sd em Lib r i I I D e For t u n a vel vir t u te
Alexan d ri.
Gen ève, H . Est ie n n e, 1575.
H er d r u k k en : Leid en , P . Van d er A a, 1705, in b ew er k in g van
J. Gr on oviu s ; A m st er d am , H . Jan sse u n e & W ed . E. W eyerst r aet , 1668, in bew er k in g van N . Blan card u s.
3. D . Cyr illi Arch iepiscopi Alexan d rin i D e A d or at ion e in Sp ir it u et
V er it at e, Et , Q u od Le x sit u m b r a ac figu r a V it ae in Ch rist o
at qu e Evan gelicae Lib r i X V I I .
Toled o, J. Ayala, 1575.
H er d r u k k en : Rom e, 1588, in bew er k in g van A . A gelio ; Leid en ,
1588.
4. H ist or ia psych es ex Ap u lei A sin o Au r eo su m p t a et in 32 t abu las
depict a.
Keu len , F. H oogh en b er g, (1 5 7 5 ).
5. Isid or i H isp ale n sis Ep isco p i O r igin u m lib r i vigin t i ex an t iqu it at e
er u t i, et , M ar tian i Cap ellae D e n u p tiis P h ilologiae et M ercu rii
Lib r i n ovem .
Bazel, P . P er n a, 1577.
6. Callim ach i H ym n u s in Jo v e m , opgen om en in Callim ach i Cyr en aei
h ym n i et ep igr am m at a ... N icod em i Fr isch lin i Balin gen sis interpr et at io n es ... H en r ici St eph an i p ar t im em en dat ion es, par tim
an n ot ation es.
Gen ève, H . Est ie n n e, 1577.
H er d r u k k e n : zie n r. 8.
7. Xe n ia sive Con gr at u lat io Gym n asii Ecclesiae Refor m at ae Repu blica et Religion e In st au r at a. A d Sen at u m P op u lu m qu e An t verpien sem I . Iu n io de Jo n gh e et Roger io Le efd ae l Con su lib u s.
An t w er p en , 1581,
8. Callim ach i Cyr en aei H y m n i, Ep igr am m at a e t fr agm en t a, qu ae
exst an t . E t separ at im M osch i Syr acu sii, et Bion is Sm y m aei Id y llia.
A n t w er p en , C. P lan t in , 1584.
H er d r u k k e n : U t r ech t , 1697, 2 delen , en Le id en , S.J. Lu ch tm an s,
1761-1763, 2 delen .
9. Bat avia, sive D e A n t iqu o V er oqu e eiu s in su lae qu am Rh en u s in
H ollan d ia facit sit u , d escr ipt ion e et lau d ib u s, ad ver su s G er ar d u m
N ovio m agu m , Lib r i D u o ; A u ct or e Cor n elio A u r elio, D . Er asm i
Rot er od am i olim p raecept or e.
A n t w er p en , C. P lan t in , 1586.
10. L. A p u le i M ad au r en sis D e D e o Socr at is Lib e r In q u o in n um er ae
m en d ae su b lat ae, Lacu n ae com plu r es su p p let ae. Ad iect ae, In sign iores aliq u ot P h ilosop h icor u m A p u le i lib r or u m Em en d at ion es.
Le id en , F. Rap h elin gen , 1588.
H er d r u k d oor Vu lcan iu s : Le id en , F. Rap h elin gen , 1594 en 1600 ;
zie d e n rs. 13 en 19.
11. Sap ien t issim i R e gis Con st an t in i P orp h yrogen n et ae D e Th em at ib u s,
Sive D e A gm in ib u s m ilit ar ib u s p er Im per iu m O r ien t ale d ist r ib u t is,
Lib er , n u n qu am an t eh ac ed itu s.
Le id en , F. Rap h elin gen , 1588.
H e r d r u k : Le id en , L. Elsevier , 1611 (d e A d m in ist r an d o Im p e r io)
en 1617 (O p e r a O m n ia) in b ew er k in g van J. van M eu r s.
12. A r ist ot eles D e M u n d o G r aece : Cu m d u p lici in t er pret ation e
Lat in a, p r io r e qu id em L. A p u le i ; alt er a ver o G u ilielm i Bu d a e i...
A ccessit seor sim G r igo r ii Cyp r ii, En com iu m M ar is Gr aece, n u n ­
qu am an t ea excu su m , et P au li Sile n t iar ii Jam b ica.
Le id en , F . Rap h elin gen , 1591.
13. L. A p u le i M ad au r en sis O p e r a O m n ia Q u ae exst an t .
Le id en , F. Rap h elin gen , 1594.
H er d r u k : d oor V u lcan iu s in 1600 zie n r. 19.
14. Agat h iae, H ist or ici et P oët ae exim ii, D e Im p e r io et Re b u s G e st is
Ju st in ian i Im p e r at or is, Lib r i Q u in qu e : G r ae ce n u n qu am an t eh ac
ed it i. Accesser u n t A gat h iae Ep igr am m at a Gr aeca.
Le id en , F. Rap h elin gen , 1594.
H er d r u k : P ar ijs, Ty p ogr ap h ia R e gia, 1600, in fol., en Bon n ,
W eber, 1828, in een b ew er k in g van B.G . N ieb u h r .
15. N ili A r ch ie piscopi Th essalon icen sis D e P r im at u P ap ae Rom an i
Lib r i D u o ... H is accessit D e Ign e P u r gat or io, Lib e r Sin gu laris.
Le id en , F. Rap h elin gen , 1595.
16. Jo r n an d e s Ep isco p u s Raven n as D e G e t ar u m sive G ot h or u m
O r igin e et r eb u s gest is. Isid o r i Ch r on icon G ot h or u m , Van d aloru m ,
Su evor u m et W isigot h or u m . P r ocop ii Fr agm en t u m D e p r iscis
se d ib u s et m igr at ion ib u s Got h or u m . A ccessit et Jor n an d e s D e
regn oru m et t em por u m su ccession e.
Leid en , F. Rap h elin gen , 1597.
H er d r u k : Leid en , J. M air e, 1617.
17. D e Lit er is et lin gu a G e t ar u m , Sive Got h or u m . It e m D e N ot is
Lom b ar d icis. Q u ib u s accesseru n t Specim in a variaru m Lin gu ar u m ...
Leid en , F. Raph elin gen , 1597.
H er d r u k : Leid en , J. M air e, 1617, en P ar ijs, J. D id o t , 1860.
18. (Th eoph ylact i Sim ocat i Exp r ae fe ct i P r ob lem at a.)
(Le id e n , J. P ae d t s, 1597).
19. L. Ap u lei M ad au r en sis O p e r a O m n ia Q u ae exst an t .
Leid en , F. Raph elin gen , 1600.
H er d r u k : P ar ijs, D . D ou ceu r , 1601.
20. Th esau r u s u t r iu sq u e lin gu ae, H o c est P h iloxen i, Alior u m qu e
vet er u m auctoru m G lossar ia ... Isid o r i G lo ssae Lat in ae. Vet eres
Gr am m at ici Lat in i et G r aeci q u i d e p r op r iet at e e t d iffer en t iis
V ocab u lor u m u t r iu sq u e lin gu ae scripseru n t .
Leid en , J. P ae d t s, 1600.
21. Jo se p h i Scaligeri, Ju l. Caes. F. P ar oem iae vet er es, G r aecis ver sib u s
com pr eh en sae.
Leid en , J. P ae d t s, 1600.
N age d r u k t van de I e u it gave, ju li 1584 ; h erd r u k k en o.m . 1615
b ij Raph elin gen , in b ew er k in g van P . Sch rijver .
22. P r ocop ii d e Aed ificiis (Fab r icis) Ju st in ian i Lib r i V I .
Leid en , J. P ae d t s, 1603.
V an deze u it gave versch en en alleen d e eerste k atern en .
23. Cyr illi Arch iepiscopi A lexan d r in i A d ver su s A n t h r opom orp h it as,
Lib e r u n u s ... Eju sd e m D e In carn at ion e Un igen it i, E t , Q u od
u n u s sit Ch r ist u s ac D om in u s secu n d um Scr ip t u r as, ad H er m iam
D ialogi d u o, n u n qu am an t eh ac ed iti ... Q u ib u s Ep ist o lae aliquot
Isid o r i P e lu siot ae et Joan n is Zon arae ... su n t in ser t a.
Leid en , J. P ae d t s, 1605.
24. (T at ian i H ar m on ia Evan gelica Got h ica V e r sio n e ).
(Le id e n , 1607).
V an deze u it gave versch en en alleen de eerste katern en .
25. P oëm at a et Effigie s Tr iu m fr at r u m Belgaru m . Accessit Lu sch i
A n t on ii Vicen t in i D om u s P u d icit iae et D om in ici Lam p son ii
Br u gen sis Ty p u s vit ae h um an ae.
Leid en , L. Elsevier , 1612.
Lit . : A . D ew it t e, Bon av en t u ra V u lcan iu s (1538- 1614). Ee n bio­
grafisch e st u d ie (in h an d sch r ift ) ; P .C. M olh u ysen , Bib lioth eca U n iv ersit at is Leid en sis. Cod ices m an u scrip t i I . Cod ices
V u lcan ian i, Leid en , 1910 ; H . d e V r ies, Corresp on d an ce de
Bon av en t u re V u lcan iu s p en d an t son sé jo u r à Cologn e,
G e n è v e et B ale (1 5 7 3 - 1 5 7 7 ), D e n H aag, 1923 ; P .C . Molh u ysen , D e Cy rillu s-h an d sch riften v an B. V u lcan iu s, in T s.
v oor Boek - en Bib lio th eek w ez en , I I I (1 9 0 5 ), p. 7 1 - 7 4 ;
P .A . G e u r t s en J.A . V an D or st en , D rie redev oerin gen v an
B. V u lcan iu s, in Bijd ragen en M ed ed elin gen v an h et H ist .
G e n o ot sch ap , G r on in gen , L X X I X (1 9 6 5 ), p. 387- 4 1 4 ;
R. van d e V eld e, O n t d ek k in g v an d e Cod ex A rgen t eu s, in
H an d . Z u id n ed erl. M aat sch ap p ij, X V (1 9 6 1 ), p . 297 s q . ;
R . van d e V eld e, D e st u d ie v an h et got iek in d e N ed er­
lan d en , G e n t , u it g. Kon . VI. A cad ., 1966, p . 66-84.
R . van de V eld e, D e st u d ie v an h et got isch in d e N e d e r­
lan d en , G e n t , u it g. Kon . VI. A cad ., 1966, p. 66-84 ; Plan tin M or et u s M u s., R ek . aan - en v e rk oop , dl. X V I I I , fol. 367,
382.
C. W ou ters
— Corn elii G u alt h er i Tr act at u s d e G e t h is et Teu t on is.
H s., 4 fo l., 16e eeuw .
Un iv. Bib l. Le id en , Cod. V u lc., 108.
— A lp h ab et icu m Get h icu m .
H s., 6 fol., 16e eeuw .
Un iv. Bib l. Leid en , Cod. Vu lc., 92C I.
Eg. W yts
— D e con t in en d is et alen di dom i p au p er ib u s.
A n t w er p en , 1562 ; Br em en , 1651.
— Lib ellu s d e m agist r at ib u s rom an oru m .
An t w er p en , 1561.
IV
T oelich t in gen b ij d e illu st rat ies.
1-3. Bib lio t h ee k lijst van Sin t - Don aas, ca. 1274.
St aat s- en U n iver sit eit sb ib l. H am b u r g, Car tu lar iu m
St .- D on aas,
X H I e eeu w e.V ., Cod . Th eol. 1115a, fol. 120-121 ; E d . (in sam en vat­
t in g): R. D e Key ser , In d iv id u ee l en co llect ief b oek en b ez it u it h et
Sin t - D o n aask ap it t el t e Bru gge, in Arch ief- en Bib lioth eekw ezen , X L I I I
(1 9 7 2 ), p . 169-172. Fo l. 120 b evat d e op som m in g van codices b et r e f­
fen d e d e Bijb e l, Bijb elcom m en tar en en Koor b oek en ; fol. 120 v. Koor ­
b oek en , Ker k vad e r s, Filo so fie en Gesch ie d e n is; fol. 121 Gesch ie d en is,
H eiligen le ven s, d e b efaam d e sch en k in g van ju r id isch e codices d oor
d e kan . van Sin t - Don aas Bald u in u s van M esen (1 2 3 0 ), en een klein er
legaat van d e k an . Jo h . Jod e m ae r s (1 2 5 7 ), d eze laat st e ook b ek en d
T o rtu e
fiT H R t a i n
Im«
I p in A ^ * ï n j w
i t r o i » p * fa p t r
Æ ^n/ W f p u ll
.
€W % U a
pm a
tt C lT O O » -
j* m > u u â
{ r
C m rfa
fw a p fio n e s ^ tu < n c o p ttt s & n
V
L i!» » Jo b
I n A t J t A lH
m n ly i
K lfa fe ju r r e t n
ip u n u v
J f t e « > ft in i* 8 iç
« ^ » i fW e f U u lt
,
C ~ l b u *r à j p f i k
J a tim J a
|r t n l p » li i h fi r 5 v n o " » l u m m »
o m c fir
L tb o » b i c
gU A ttr
a p w a lt p fi*
i c ä n ra c m n n *
jt f ^ K K t t o E t t '
4 ? L r fr f i i f « O t H a i
‘S r p o f a è b ö > c
V ' R ra $ l a ß r '
« P ü ttb w l fW a t u a
« P p i f t o lf c . ï i ) ¢: l o t t o
a p x a b p f » g la ft r 1
(u p ft p o c iU p ft a
ÿ lo E t t 1
J o t> ra o f f e p t f t v k d i n
lu r â g
ÿ io tu 1
| 5 o fr iB t f u p y ß i . t
p iu li
1> -»
rn
la b a v i«
t e
jJ o û o r
lu t « *
i
gVnC w
.
G iT U a m v g l î
J t c a n n o n * ’ g fc -
s io te u »
p Q lr m
u
/ j» C « B * » j W
n i p in
P «v m
1
* ?
) f ïu o t e ïjjJ jr g &
fa J o m o m « .
à r “
ffe lô fi a i p u p a t e
«
< £ % } T a ra œ f i n n a c p n m f i t û ît r u fc ü
“t o i w
' S w
,
a t 9 *ß t - p . T O a a k
15 10 11 tA m u s ] n m
f
»
a n jU C t t r
J o li e s
T ib u
« ç la fb n r
J f ö a t w r t g U c ttu «
I t i U S g lo C t r '
t v»
■
jlu C lr '
I flp o ö i T i jr fi * e p l f
*
fit p f t ü r i u
' B a m r fe J r fn r - '
ju > id > » ^ * A- ’
J t f i
-
»
< 5 lo S r A n t K ju o i ’ p i û r n
p t b ib U » f t p • » J t l » n t J u b t t u
To t
B K p tk
j f l lt f t * -
jp d b p C s
p a fc o r n la
r e w
i t -
» i
t f v f x m ö S
<p a#
f u jj
äu^ ..ftin 'rup)ofi»m
i>*i' ftl|) «!2 **<tv<Uï*J
«■ piftc!» Jewiim
-•
3..Sït «uitat«W
■
(Bb lf fup plâiàfî
lil> m ft m x r ö o ü q h g t r (tb p m â
fc o e n t u Tx O u t Jt t s
ilu ^'Sr t »& i3 Je v a
pflrö:coi) austniö
b ô f
fn p
A f h r jjù
iBcfnfiiö (u^ïjob
fln u jilt o t r ir !,, w t '
< £ t iK J ) M
Jjf x ï t u t
TZkltJT T U 1Ä
| r tVu
â î *C ï m
a i m ft io n g ï »f o
r f t a n
■
V lKl W h oll
4 > U tli a lw C Ä o x q u o fi
t fcir *
" TC f c n t t m i f g
t u at cn .
J jc g t t b l
j
b n O t i
Jp - p fjlr iii m in ai«il flo ft
Bw t lm 'îelqiî pïli's
W rjuîSS c£i'X>nrnurn
Vira eâ «xSsuSi
W J a n J * # «( ;
\ÎMrîl sà ë n am ^lnfiJhdftnôi
ix x tt u a t t o B l a à k
> l i « «palis
J f A o t t f' î e ç C i s t â t
_ Jr liWi > \w |i< 1 v n m fc j <{u fic -
"V'üû sH;nnusni
Ä c p e « ?h u {à v m
lilm
a ß fm
W ^ sliip K
«yiftolf rttmntn#
©UfrW O rT» tüiXç
1 5 ¾ 'Vobttai
'
p lf R w n w
T r
n li
J i j l u
a
^ Tu ft à *« o j fu ^ piduncnAfi
^ «jp t t ' w r t i à e
I i l e W t n fi w n a fîlluatert*
Tj»ftwia pkna
9l^caTör»
*
|îlacv»fc»u£
Oîffn
Llm pjuti <R*f>j
fa n ft m it «« tp«V » jin opn
■ V'tfl An âfU w n ii
, "ï > f i i s b t i c d »
ffû U ti j i l t
C
n^Kn V'tiijCtX^lniVmiWc
«S. ♦ "•* *■”" '
- Xi
ft
«ju»!'»-»
«n w w i n «a
|tx*'1iIk4FiVo W*n|-r*N |<r< ( «i w i i n j
m
M•'«X<ncnA a«r>^
^ in ia r *n <»*î?€d£«qp<w
«w»«
*t #»4
r n iiM lP
*
*
*
*
*
t **» « P » ' J *
«r
n * * f n ia » « £ » U û b . « v »
fM »c " *
(UiKE
ll \ y It it u (ÎK in ft c lia q u a e ln n u fir
tn f t t l i a
€ ‘JS> re ife m » V * « m < L â
Côlb u m t » » t l i i W
I
Ur r j UA^ùJt p n
*^ n \JL m » Ln^ry 'd m » o**
«W ƒ ***!»H w n ^ *^ *1
"b cccm v o lu m in a U g v r t r t ic *- »b ie f
T n gcr t û iiow ii 't u £c#u \ <«u 8 J n f e
n .*cü y it H v o lu m e a jp fB I t ù «u r
('»J flip œOitC
fe r ft) fu ç C
^i^ v'O e n «u o d ü m i a f t i m « «Su n
plstctnnm 'Dccimal«* nau.» fine
ft jfm n t u
]t v t t e s l«W lù t c m fi & t
çü W i f i « t jim A i
<C a fu « ï r c i a o t
ÏN en ct fll««* t io u ù «â h t m Ju d m a r w
M«r «I n a «» > qoV* o-rHoUmo
lir u o ö t
ft m at ja fii fl T o r t fl
U * J f O l f i i * c ô Si n * ^ a jp t o Jr t w
ife a m
.
) f i i i n i t l U c e w t ii fu «n
o
‘
-
•
CT$MtftWf<Ç^ im |K't iA p ü f c t t t e j c S*
fu«*** j? | *^ m t a n m n *^ 4r t «c* »nme
^ “tm.JjW nn an) «*»\
<* * * '
Ä
< * %* » & . A T
8 «**** t p ^ r V n 4
*«ƒ&*«*»* *r»o Crt^6f*v
^«w o
<»^V
ïuu»L LU - oifvjxrc
*y
<£JSn\*fAm4 «r
>«******0 Àd n p t n à ^ ^îfa»)^bttrt». ■ »•'
«> Jüc» ar«r
r~
•H *^ p
,*>
( W *. «* . **< » ^ u à U - «* W *'~>
**%*» rvanwé ".
«* «( i A m I at
Wi ttf
T
* f m *
o m
«J4
Am «Câ|?«*ƒ**» W0B£«* *W*«Vfe^fc |UMt
"
f^ n m tm rn
.« r
•AU-
fartfftn ry te e r
ü >.ir »
» n j U i ? *l # b *v t t & l ' a r t û t
4. M eest er en leerlin g, 12e eeuw .
(Cop y r igh t A .C .L. Br u ssel)
5. G r afp laat v an A m an d d e Br evim on t e, 1439.
6. G r afp laat van Jaco b Sch elu w aer t , 1483,
(Cop y r igh t A .C .L. Br u ssel)
van een sch en k in g aan Te r D oe st . I n h et t ot aal kom en op deze bibliot h eek lijst u it ca. 1274 130 t it els voor. H oe w el u it de b ew aar d e reke­
n in gen van de k er k fab r iek van Sin t- Don aas (r ege lm at ig volgen d van af
1 3 6 5 / 6 6 ) n er gen s b lijk t d at de gr afe lijk e k er k over een eigen scrip­
t or iu m b esch ik t e, en on s alleen op d r ach t en t ot scr ip t ie en verluch ­
t in g van k oor b oek en en (le e r )b o e k e n vo or d e p u er i ch or ales (cfr .
afb . 5 ) b ek en d zijn , b lijft m en on derst ellen d at Sin t - Don aas, n et als
voor h een T e r D u in en , toch over een eigen scr ipt or iu m besch ik t e.
4. M eest er en leerlin g, 12e eeuw .
S.B. Br u gge, h s. 406, V it a San ct i G r egor ii in d u ab u s p er son is vid e­
licet m agist r i et d iscip u li, m et rice exar r at a, fol. 2 v .: p en en in k t,
15,5 X 11 cm .
D eze pen tek en in g m et de vr ij gesch em at iseer d e scèn e van
een
on derw ijzen d m eester en in stem m en d discip el, b lijk e n s de costum erin g t h u ish or en d in een Cister ciën ser ab d ij, geeft een zeldzaam voor­
b eeld van r om aan se b oe k illu st r at ie t e Br u gge. D e op lossin g van h et
d u b b ele cr ypt ogr am kan w ellich t d e ju ist e or igin e van h et h s. b ep alen ,
q u a st ijl k an h et even goed t h u ish or en in V er on a, in de Rijn st r eek
o f in N oor d - Fr an k r ijk .
5. G r afp laat voor A m an d de Br evim on t e, 1439.
.
S.B. Br u gge, h s. 595 (d e M o lo ), dl. 1, p . 162.
Vr ij folk lo r ist isch e n at eken in g van een u it 2 ok t . 1439 st am m en de
k op er en gr afp laat vo or A m an d d e Br evim on t e (v an Ko r t e n b e r g), de­
ken van Sin t - Don aas, als m agist er art iu m , m et d u id e lijk 5 pueri
sch olares o p d e b an d on deraan . W aar d e Br evim on t e h et ( pr iv é )lerar en am bt h eeft u it geoefen d is on s n iet b ek en d . W el vern em en w e
u it d e Kap it t e lak t en (1438- 1454, fol. 54 v., 1 4 4 1 ), d a t zijn p er ­
soon lijk for t u in n iet volst on d om zijn sch u ld en en legaat bepalin gen
t e vold oen , zod at d e k er k fab r iek b esloot in 1441 p ro se p u lt u ra et
lap id e 5 £ gr. VI. u it eigen bezit b ij te dr agen .
6. G r afp laat van Jaco b Sch elu w aer t , 13 ju n i 1483.
Br u gge, Kath ed r aalm u seu m , gegr aveer d geelk oper , 210 x 111 cm ,
ein de 15e eeuw .
D eze voor d e Br u gse gr afp lat en zeer p r ogr essie ve icon ografie m et
de leven d ige en am b t elijk e u it b eeld in g van d e docer en de afgest or ­
ven e, i.p .v. de st er eot iep e gisan t voor st ellin g, p laat st de gr afp laat van
d e t h eoloog Sch elu w aert in d e rij van laatm id d eleeu w se professor en ­
zerken n aar P ar ijse voorb eelden . Ee n laat st e Br u gs voor b eeld van
m eester -leer lin gen scèn e b evin d t zich als zitt er k e op één d er k oor­
ban k en (X V e eeu w ) van de Salvat ork erk .