ASEBUAH KISAH SELALU MEMPUNYAI DUA SISI Manusia

ASEBUAH KISAH SELALU MEMPUNYAI DUA SISI
Manusia berkembang, begitu pula sejarah.
Apa yang kita pikirkan kemarin, mungkin hari ini sudah tidak lagi.
Itu pun sejarah juga.
Bagi saya sangat menyenangkan di Van Ommerenpark bisa
menyampaikan sekedar cerita tentang suatu proyek yang dimulai oleh
abang saya bersama saya sendiri dalam tahun 2002. Di Park Praat
sudah saya cerita sedikit bagaimana dalam rumah keluarga kami di
Linggajati dalam tahun 1946 suatu perjanjian telah tercapai antara
Belanda dan Indonesia, yang mengandung pengakuan de facto oleh
Belanda kepada Indonesia sebagai negara yang berdaulat. Meskipun
setelah persetujuan ini tetap juga meletus perang antara kedua negara,
persetujuan ini tetap menjadi contoh untuk perjanjian akhir yang
digunakan Ratu Juliana dalam penyerahan kedaulatan kepada
Indonesia. Rumah keluarga kami kini menjadi monumen nasional dan
museum.
Pertama-tama saya bukan ahli sejarah apalagi pelaku politik,
meskipun seluruh kehidupan saya sudah terlibat dalam jalur dan celah
kejadian-kejadian ini. Bagaimana pula tidak jika anda menginap
dalam kamp tahanan Jepang pada umur 14 sampai 17 tahun dan
dengan demikian langsung terlibat dalam Perang Dunia II. Suatu
perang yang mengakibatkan perobahan dahsyat dalam hubungan di
seluruh dunia, juga meliputi sistim politik lagipula teknologi – ingat
saja akan bom atom.
Suatu perang yang menghentikan era kolonial, juga bagi Belanda.
Mungkin anda ketahui bahwa setelah perang Presiden Roosevelt
mengancam untuk menghentikan ‘Bantuan Marshall’ bagi kami jika
Belanda tidak bersedia memberikan kemerdekaan kepada Indonesia.
Sore ini saya tidak bermaksud menyampaikan banyak kisah mengenai
bekas Hindia Belanda. Ada dua buku yang baik sekali yang
menggambarkan pendirian kita mengenai Hindia Belanda dan
Linggajati, yaitu 1. “Plaatsen van Herinnering” (Tempat-tempat yang
mengingatkan kembali) oleh prof. W.F. van den Doel dan 2. “De
eeuw van mijn vader”(Abad ayah saya) oleh van Geert Mak.
Sebentar, masih ada. Indonesia mempunyai sejarah yang panjang,
tetapi tidak dimulai dengan kedatangan Cornelis de Houtman yang
pada tahun 1596 bersama abangnya Frederik, dalam keadaan serba
terbatas mulai berlayar dengan kapal Amsterdam, Hollandia serta
Mauritius van Texel, menuju ke Timur Jauh. Itulah saat permulaan
globalisasi. Kita sering mengira bahwa globalisasi adalah suatu
produk abad ke 21.
Para ahli purbakala berspekulasi bahwa manusia pertama yang
bermigrasi ke Indonesia berasal dari Indo-china. Pasti adalah bahwa
selama ribuan tahun sebanyak ratusan kelompok etnis pernah tinggal
di bumi Indonesia. Manusia ini tinggal di berbagai pulau sepanjang
khatulistiwa, suatu wilayah yang kemudian terkenal dengan nama
Nusantara. Nanti di hari kemudian wilayah ini menjadi bahan studi
yang menarik bagi ahli sejarah muda Indonesia dan Belanda.
Sore ini saya ingin membatasi diri pada usaha perjalanan pencaharian
identitas pribadi serta pergumulan saya melawan begitu banyak
kekerasan perang dan usaha keras saya untuk memberi tempat yang
jelas pada hubungan serta keadaan serba rumit dari periode remaja
zaman ‘kolonial’ saya di Hindia Belanda. Hal itu bukan saya lakukan
untuk bercerita mengenai diri saya tetapi karena saya setuju dengan
presiden Obama yang mengatakan dalam susatu wawancara ditanah
kelahirannya Afrika (bukankah beliau lahir di Honolulu, Hawaii,
AS?) bahwa : “Mengingat kembali adalah penuh makna dan tetap
penuh makna selama ada diskriminasi dan selama masih berlangsung
perang entah dimana di atas planit kita ini”.
Secara singkat ingin saya memperlihatkan bahwa kisah tentang zaman
lalu kolonial kita serta periode berdarah segera setelah proklamasi
kemerdekaan oleh presiden Soekarno pada tanggal 17 Agustus 1945,
periode Bersiap, oleh kedua negara diberi penjelasan berbeda. Dan
terutama dialami demikian secara perasaan.
Baiklah, saya lahir di Semarang di Jawa Tengah. Ayah saya orang
Belanda, ibu saya keturunan Indonesia-Belanda-Portugal. Kami
dibesarkan dirumah yang sebentar lagi anda bisa lihat di diapresentasi.
Sebuah rumah yang kini menjadi monumen nasional dan museum,
secara teratur dikunjungi oleh ribuan pemuda/i Indonesia, tetapi juga
oleh banyak orang Belanda. Gedung Perundingan ini juga dikunjungi
oleh para veteran Indonesia maupun Belanda. Apabila di Indonesia
menyinggung Linggajati, maka yang dimaksudkan adalah jiwa
Linggajati. Jiwa berunding dan “good governance”.
Apa sebab orang Indonesia mempunyai kisah berbeda dari kami
tentang zaman kolonial? Mungkin, saya kira, saya dapat memberikan
penjelasan yang lebih jelas berdasarkan suatu pengalaman pribadi.
Ayah Belanda saya meninggal dunia waktu masih muda. Terlalu
muda. Umur saya 6 tahun. Waktu itu untuk pertama kali saya
mengalami diskriminasi. Untuk pertama kali, waktu tidak lama setelah
beliau meninggal, di pesta Sinterklaas di sekolah semua menerima
kado kecuali adik laki-laki, adik perempuan dan saya. Pada waktu ibu
saya bertanya mengapa kami tidak menerima kado, beliau menerima
jawaban, “Lizzy, setelah Koos meninggal, anda tidak mampu lagi
memberi anak-anakmu pendidikan yang mereka butuhkan”. Juga saya
harus mengalami bahwa tidak sekalipun diterima jawaban atas suratsurat yang setiap bulan dikirim oleh ibu saya atas nama suaminya juga
kepada mertuanya setelah suaminya meninggal. Pernah saya membaca
apabila seorang pernah mengalamai diskriminasi maka pengalaman
ini terus akan mengikuti kehidupannya sebagai benang merah. Saya
memihak dan membela ibu saya.
Diskriminasi adalah kenyataan di daerah jajahan dan sekarang, 60
tahun kemudian, masih juga hadir di negara kita ini maupun dimana
saja didunia ini. Namun diskriminasi tidak hanya terbatas pada bangsa
kulit putih, bangsa lain pun melakukannya.
Apabila setiap pagi hari saya memandang dari balkon saya ke arah
pintu masuk Van Ommelenpark 200, maka saya melihat begitu
banyak perawat kulit berwarna turun dari sepeda bermotornya. Belum
lama lalu saya berkunjing ke suatu klinik dimana dilakukan pekerjaan
yang cukup berat. Mayoritas pembantu berasal dari benua dunia lain.
Kemudian, pada malam hari dari isi koran atau ucapan pelaku politik
dan dari pemberi komentar TV didengar : kehidupan bersama multikultur tidak berhasil! Tidak, dimanapun kita memandang, Belanda
adalah suatu masyarakat multi-kultur, dengan tujuan yang sama yaitu
mempertahankan daya hidup masyarakat. Jika tidak mengakui
kenyataan masyarakat multi-kultur ini, maka kita juga tidak mengakui
migrasi sejumlah 250,000 orang asing dari bekas Hindia Belanda ke
Belanda. Mungkin orang asing pertama yang bisa malafal barisan
Boven Karspel dll.
Dalam cara kita bertindak di negara yang begitu cantik pada zaman
kolonial, diskriminasi juga berperan penting dan mempengaruhi
hubungan kita. Di suatu kolam renang dapat dibaca “Dilarang untuk
pribumi dan anjing”.
Beruntunglah manusia pada umumnya beradab. Dan selain ‘white is
beautiful’, juga sudah mulai muncul brown, black and mixed menjadi
beautiful. Beruntung bagi cucu anda dan saya bahwa pandanganpandangan baru mulai muncul dan kita menuju ke suatu kesadaran
bahwa kita saling memerlukan diseantero dunia menghadapi
tantangan dihadapan kita.
Zaman lalu kolonial kita – maka saya kembali lagi pa awal –
dipandang dan dijelaskan berbeda oleh orang Indonesia, dibanding
ahli sejarah kita. Nanti hal itu akan kelihatan jelas di pertunjukan dia.
Persepsi Indonesia diperlihatan di dia, dan Indonesia memainkan
peranan penting di Asia malah didunia.
Kamp tahanan Jepang, seperti kamp Jepang dimana saya tinggal
beberapa tahun lamanya, mempunyai ikatan erat dengan terjadinya
kemerdekaan Indonesia. Keberadaanya memperlihatkan untuk
pertama kali kepada penduduk Indonesia bahwa orang Belanda bukan
yang paling berkuasa. Kisah kita juga terikat langsung dengan
bersiap1945/1946, yaitu perang antara pemuda Indonesia dan
terutama dengan orang Indo yang tetap tinggal diluar kamp. Banyak
antara kita dibunuh secara keji selama periode itu. Rasa berang masih
tetap meluap pada banyak anggota masyarakat Indo. Kenyataan ini
dan kenyataan bahwa pemerintah Belanda menunjukkan sedikit sekali
perhatian akan nasib warga negaranya dari seberang laut, menjadi
sebab mengapa begitu banyak luka tidak juga sembuh, enampuluh
tahun setelah perang.
Beruntunglah saya karena setelah perang saya sempat berhubungan
dengan organisasi internasional Initiative of Change, yang membantu
saya mampu membaca ulang lembaran gelap kehidupan saya dan
membicarakannya. Bukan untuk melupakannya melainkan untuk
membuka halaman baru dan mulai hidup baru.
Ini juga menjadi alasan mengapa saya bersedia menyetujui saran
abang saya untuk berusaha membuat shared heritage dari monumen
nasional Linggajati. Namun akhirnya keputusan diambil oleh orang
Indonesia, bukan oleh kami.
Selama tahun-tahun terakhir saya telah belajar untuk mendengar
pendapat orang dari kedua belah pihak, dan memberi perhatian yang
mendalam. Kisah-kisah mengenai orang Jepang yang juga mengalami
berbagai hal dramatis selama PD II, kisah pemuda-pemuda Indonesia
selama periode bersiap, begitu perang selesai, telah membuat saya
seorang warga negara dunia.
Kisah serupa muncul dari manusia sekarang di berbagai kancah
perang diseluruh dunia. Saya tidak menjadi sinis atau hilang semangat
karena dimanapun saya melihat bahwa meskipun ada pertentangan,
ada pergumulan dengan drama perang yang tidak manusiawi, serta
pemutusan hubungan antara manusia dan bangsa, maka tetap saja ada
manusia bangkit yang bersedia menempuh jalan yang baru dan
melepaskan pendirian usang yang sudah berkarat serta bersedia
menerima tantangan planit kita yang kecil ini.
Satu hal menjadi keharusan, yaitu bahwa generasi muda kita perlu
mempelajari kembali sejarah kita. Di Nederland banyak anak malah
tidak tahu dimana letak pulau Jawa. Hal ini bisa kita lakukan melalui
pendidikan, ceramah, dia seperti anda sebentar lagi akan saksikan. Ini
pula menjadi alasan mengapa saya secara teratur perpartisipasi di
Radio 5 dengan RVU, suatu siaran pendidikan.
Tapi sekolah pelajaran terbaik adalah dirumah sendiri. Sebagai
permulaan, disana kita harus belajar saling mendengar antar sesama.
Kita harus menghargai anak kita sendiri, para tetangga kita dan orang
asing.
Kita masih hidup di negara yang masih tetap elok, dan kepada mereka
diantara kita atau diantara pers yang selalu menggerutu, saya ingin
sampaikan : bantulah dengan memperbaiki dengan cara tidak hanya
menunjukkan apa yang salah tetapi bersedia bertanggung jawab atas
lingkungan kita sendiri. Berani berkata dengan nyaring “ini tidak bisa”
kemudian berusaha mengatasinya.
Maka sekarang anak-anak saya akan berkata : Mama sudah sampaikan
maksudmu. Sekarang giliran dia-dia Indonesia.
Joty ter Kulve
3-9-2009
-----------------------------------------------------------------------------AAN EEN VERHAAL ZITTEN ALTIJD TWEE KANTEN.
De mens evolueert en zo ook de geschiedenis.
Wat wij gisteren dachten, denken wij misschien vandaag niet meer.
Ook dat is geschiedenis.
Leuk om u in het Van Ommerenpark iets te kunnen vertellen over een
project, waarmee mijn broer en ik in 2002 zijn begonnen. In Park
Praat heb ik er al iets over verteld, hoe in ons ouderlijk huis in
Linggajati in 1946 een overeenkomst werd gesloten tussen Nederland
en Indonesië, waarbij Indonesië de facto door Nederland werd erkend
als soevereine staat. Hoewel na deze overeenkomst toch de oorlog
uitbrak tussen onze beide landen, is dit akkoord altijd model blijven
staan voor de uiteindelijke overeenkomst waarbij koningin Juliana aan
Indonesië de fakkel overdroeg. Ons ouderlijk huis is nu een nationaal
monument en museum geworden
Allereerst: ik ben geen historicus en evenmin een politicus, hoewel ik
mijn hele leven al in de marges bij deze gebeurtenissen betrokken ben
geweest. Hoe kan het ook anders als je van je 14e tot je 17e in een
Japans interneringskamp hebt mogen logeren en daardoor direct
betrokken bent geworden bij Wereldoorlog II. Een oorlog die
wereldwijd verhoudingen, politieke systemen en de technologie - denk
aan de atoombom - in een enorme stroomversnelling heeft gebracht.
Een oorlog, die een einde heeft gemaakt aan het koloniale tijdperk,
ook voor Nederland. Het is u waarschijnlijk bekend dat president
Roosevelt na de oorlog heeft gedreigd de ’Marshalhulp’ aan ons stop
te zetten als Nederland niet bereid was de Indonesiërs hun vrijheid te
geven.
Ik ga u over het voormalige Nederlands-Indië hier vanmiddag niet
veel vertellen. Er zijn twee uitstekende boeken die ons standpunt
vertolken over Indië en Linggajati nl 1 van prof W,F van den Doel:
Plaatsen van Herinnering en 2 van Geert Mak: De eeuw van mijn
vader.
Wel nog even dit. Indonesië heeft een lange geschiedenis en begon
niet met de komst van Cornelis de Houtman, die in 1596 onder zeer
barre omstandigheden met zijn broer Frederik op de schepen,
Amsterdam, Hollandia en Mauritius van Texel aan een tocht naar het
Verre Oosten begon. Het begin van de globalisering. Wij denken zo
vaak dat globalisering iets is van de 21 ste eeuw.
Archeologen hebben gespeculeerd dat de eerste mensen die naar
Indonesië migreerden uit Indochina kwamen. Vaststaat dat honderden
etnische groepen Indonesië bewoond hebben gedurende duizenden
jaren. Deze mensen bewoonden talrijke eilanden langs de evenaar, een
gebied later bekend als Nusantara. Voor jonge historici van Indonesië
en Nederland ligt hier in de toekomst nog een mooie studie.
Ik wil me vanmiddag beperken tot mijn zoektocht naar mijn identiteit
en mijn geworstel met al dat oorlogsgeweld en mijn inspanningen om
al die ingewikkelde verhoudingen en toestanden van mijn ‘koloniale’
jeugd in Indië een plaats te geven. Ik doe dat niet om mijn verhaal te
vertellen, maar omdat ik het eens ben met president Obama die in een
interview tijdens een bezoek aan zijn geboorteland in Afrika zei:
‘Herinneren is zinvol en blijft zinvol zolang discriminatie bestaat en er
nog een oorlog woedt ergens op onze planeet’.
In het kort hoop ik u te laten zien dat het verhaal over ons koloniale
verleden en de bloedige periode direct na het uitroepen van de
onafhankelijkheid door president Soekarno op 17 augustus 1945, de
bersiap, door beide landen verschillend wordt uitgelegd. En vooral
gevoelsmatig zo ook wordt ervaren.
Welnu, ik ben geboren in Semarang op Midden-Java. Mijn vader is
Nederlander mijn moeder is van Indonesisch- Nederlands- Portugese
afkomst. Wij zijn opgegroeid in het huis, dat u zo direct gaat zien op
een diapresentatie. Een huis dat nu een nationaal monument en een
museum is en dat geregeld bezocht wordt door duizenden jonge
Indonesiërs, maar ook door vele Nederlanders. Zowel Nederlandse als
Indonesische veteranen hebben de Gedung Perundingan bezocht. Als
men in Indonesië over dit monument spreekt, dan heeft men het over
de geest van Linggajati. Een geest van overleg en good governance.
Waarom hebben de Indonesiërs een ander verhaal dan wij over de
koloniale periode ? Misschien, dacht ik, kan ik u dat het beste
uitleggen aan de hand van een persoonlijke inbreng.
Mijn Nederlandse vader stierf jong, veel te jong. Ik was zes jaar.
Toen kwam ik voor het eerst in aanraking met discriminatie, voor het
eerst toen kort na zijn dood op het Sinterklaasfeest van de school
iedereen een cadeautje kreeg behalve mijn broertje, zusje en ik. Toen
mijn moeder vroeg waarom ze ons hadden overgeslagen kreeg ze als
antwoord: ’Lizzy, jij kunt je kinderen niet meer de opvoeding geven
die ze nodig hebben, nu Koos dood is’. Ook moest ik meemaken dat
er nooit één antwoord kwam op de maandelijkse brieven die mijn
moeder na de dood van haar man in zijn plaats aan haar schoonouders
schreef. Ik heb eens gelezen dat je éénmaal wordt gediscrimineerd
deze dan als een rode draad door je leven blijft lopen. Ik knok nu voor
mijn moeder.
Discriminatie was in de koloniën aanwezig en is nu, zestig jaar later,
nog steeds aanwezig, in ons landje en in de rest van de wereld. Maar
discriminatie is niet alleen voorbehouden aan blanke mensen: ook
anderen laten zich niet onbetuigd.
Elke ochtend als ik van mijn balkon naar de ingang van van
Ommerenpark 200 kijk, zie ik heel veel gekleurde ziekenverzorgsters
van hun brommertje stappen. Onlangs was ik in een kliniek waar heel
zwaar werk wordt verricht, en de meest hulpverleners kwamen uit een
ander continent. En dan hoor je ’s avonds in de kranten en op de TV
politici en commentatoren zeggen: de multiculturele samenleving is
mislukt! Neen, hoe je het ook keert of wendt, Nederland is een
multiculturele samenleving, zij het met eenzelfde taak, nl. Nederland
leefbaar te houden. Ontkennen dat we een multiculti samenleving zijn
is ook ontkennen dat na de oorlog 250.000 allochtonen uit het
voormalige Nederlands-Indië naar Nederland emigreerden: misschien
wel de eerste alochtonen ,die het rijtje Boven Karspel enz zo konden
opdreunen
In ons optreden in dat prachtige land in de koloniale periode heeft
discriminatie een prominente rol gespeeld en onze relatie belast. Zo
stond er bij een zwembad te lezen: ’Verboden voor inlanders en
honden’.
Gelukkig is de mensheid als geheel geëvolueerd en beginnen naast
white is beautiful ook black, brown and mixed beautiful te worden .
Gelukkig voor mijn en uw kleinkinderen dat nieuwe inzichten
doorbreken en we naar een nieuw bewustzijn toegroeien, dat we elkaar
wereldwijd nodig hebben oog in oog met de uitdagingen die voor ons
liggen.
Ons koloniale verleden - en dan kom ik terug op het begin - wordt
door de Indonesiërs dus anders bekeken en uitgelegd, als door onze
historici. Straks in de diavertoning ziet u dat duidelijk. De dia’s
vertonen de Indonesische perceptie en Indonesië speelt een
prominente rol in Azië en de wereld.
De Japanse interneringskampen, zoals het Jappenkamp waarin ook ik
jaren doorbracht, zijn natuurlijk onverbrekelijk verbonden met het
ontstaan van de Indonesische onafhankelijkheid. Immers, hierdoor
zagen de Indonesiërs voor het eerst geïllustreerd dat de Nederlanders
niet oppermachtig waren. Ons verhaal is ook direct verbonden met de
bersiap 1945/46, de oorlog tussen Indonesische jongeren en vooral de
Indische mensen die buiten de kampen waren gebleven. Velen van ons
zijn in die periode op gruwelijke wijze vermoord. Die woede is nog
heel levend onder velen in de Indische gemeenschap. Dit feit en het
feit dat de Nederlandse regering heel weinig begrip heeft getoond voor
het lot van haar overzeese onderdanen, is de oorzaak dat vele wonden
nog niet zijn geheeld zestig jaar na de oorlog
Ik heb het geluk gehad dat ik na de oorlog in aanraking ben gekomen
met een internationale organisatie Initiatif of Change, die me geholpen
heeft de donkere bladzijden van mijn leven onder ogen te zien en
erover te spreken. Niet om ze te vergeten, maar wel om een bladzij om
te slaan en een nieuw leven te beginnen.
Dit is ook de reden dat ik ja zei tegen mijn broer toen hij mij
voorstelde te proberen van het nationale monument in Linggajati een
shared heritage te maken. Uiteindelijk beslissen de Indonesiërs
daarover en niet wij.
In de laatste jaren heb ik geleerd om naar mensen van beide kanten te
leren luisteren, en ze serieus te nemen. De verhalen van Japanners, die
ook dramatische dingen hebben meegemaakt tijdens WO II, de
verhalen van jonge Indonesiërs over de bersiap vlak na de oorlog
hebben van mij een wereldburger gemaakt.
Het zijn dezelfde verhalen van mensen nu, in de brandhaarden van de
wereld van vandaag. Ik ben er niet cynisch of moedeloos van
geworden, want overal zie ik gebeuren, dat ondanks alle
tegenstrijdigheden, alle worstelingen met mensonterende
oorlogsdrama’s, gebroken relaties tussen mensen en volken, er
mensen opstaan, die bereid zijn nieuwe wegen te bewandelen en oude
vastgeroeste standpunten los te laten en de uitdagingen van onze
kleine planeet aan te gaan.
Eén ding is noodzakelijk, dat onze jonge mensen weer onze eigen
geschiedenis leren kennen. In Nederland weten jonge kinderen soms
niet eens waar Java ligt! We kunnen dit doen via onderwijs, lezingen,
dia’s zoals u zo gaat zien. Dit is ook de reden dat ik geregeld op Radio
5 meedoe met de RVU, de educatieve omroep.
En de beste leerschool is thuis. Om te beginnen moeten we daar weer
leren luisteren naar elkaar; we moeten respect hebben voor onze eigen
kinderen, onze buren, vreemdelingen.
We leven in een nog altijd prachtig landje en tegen de mopperaars
onder ons, de media incluis, zou ik willen zeggen: help mee de dingen
te verbeteren door niet alleen de vinger te leggen op wat niet klopt,
maar ook zelf verantwoordelijkheid te nemen voor onze eigen directe
omgeving. Hardop durven zeggen: ‘dit kan niet’ en vervolgens
proberen er wat aan te doen.
En nu zullen mijn kinderen zeggen: Mama je hebt je punt gemaakt.
Nu zijn de Indonesische dia’s aan de beurt.
Joty ter Kulve
3-9-2009