Na de oorlog - Nationaal Comité 4 en 5 mei

Na de oorlog | Herdenken en vieren in Europa
Inhoudsopgave
4
6
Inleiding
Analyse – Elk land zijn eigen oorlogsherdenking
12
14
16
18
19
20
21
23
24
25
27
28
29
30
32
33
35
36
37
West-Europa en Irsraël
België
Denemarken
Duitsland
Finland
Griekenland
Frankrijk
Ierland
IJsland
Italië, San Marino en Vaticaanstad
Luxemburg
Malta
Noorwegen
Oostenrijk
Portugal, Spanje en Andorra
Turkije
Verenigd Koninkrijk
Zweden
Zwitserland en Liechtenstein
Israël
39
40
Buiten het protocol om
Beeldessay van Otto Snoek
55
57
61
63
64
66
68
70
71
73
74
75
77
78
79
81
82
84
86
88
90
Oost-Europa
Sovjet-Unie (1922-1991)
Rusland
Oekraïne
Wit-Rusland
Estland
Letland
Litouwen
Armenië
Azerbeidzjan
Georgië
Joegoslavië (1917-1922)
Kroatië
Macedonië
Servië
Slovenië
Bulgarije
Hongarije
Polen
Roemenië
Slowakije
Tsjechië
92
93
Bio’s en bronnen
Colofon
Na de
oorlog
HERDENKEN EN VIEREN
IN EUROPA
t
Toegepast Onderzoek
H
oe wordt in Europa oorlogsgeweld herdacht
en bevrijding gevierd? Tijdens een discussie
over de toekomst van herdenken en vieren
is in het Nationaal Comité 4 en 5 mei de
vraag opgeworpen hoe in andere landen wordt herdacht en gevierd. Er was een oriënterende inventarisatie uit 1995, gemaakt in samenwerking met het
4
Inleiding
NA D E OORLOG
ministerie van Buitenlandse Zaken en de Nederlandse
ambassades in het buitenland. Daaruit was duidelijk
geworden dat het niet eenvoudig was om adequate
informatie te verzamelen, omdat er in de meeste
landen geen eenduidig loket is waar de vraag kan
worden voorgelegd.
Daarna zijn er, naar ons beste weten, geen studies
meer geweest naar de diverse nationale herdenkingen
en vieringen in Europa. Het leek dan ook zinvol om
de huidige herdenkingstradities in Europa opnieuw
te (laten) onderzoeken. In 2013 is in het kader van
de taak toegepast onderzoek een kortlopend onderzoek van enkele maanden uitgevoerd door Renske
Krimp en Remco Reiding. Deze publicatie is daarvan
het resultaat.
Vertrekpunt van het onderzoek was de situatie in Nederland, waarbij we op twee opeenvolgende dagen –
4 en 5 mei – de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdenken en de bevrijding van de Duitse en
Japanse bezetters vieren, alsook dat wij in vrijheid
kunnen leven.1 Nederland kent een relatief jonge traditie van herdenken en vieren. Wat kunnen we leren
van andere landen? Wat en wanneer herdenken en
vieren zij? Wie is erbij betrokken? Welke discussies
vinden er plaats over herdenken en vieren?
Reikwijdte | In totaal worden in deze publicatie 45
landen beschreven, inclusief enkele stadstaatjes in
West-Europa. Er is ook één niet-Europees land opgenomen: Israël. Dit omdat veel van de inwoners
van Israël zelf migranten uit Europa zijn, dan wel
ouders of grootouders hebben die uit Europa af-
1 Nationaal
Comité 4 en 5 mei, Breekbare dagen. 4 en 5 mei
door de jaren heen. Amsterdam; Nationaal Comité 4 en 5 mei,
2012.
komstig zijn. Oorlogservaringen uit Europa hebben
aldus de herdenkingscultuur in Israël mede gevormd,
sterker nog: de Holocaust is een reden dat de staat
Israël is opgericht. Joegoslavië en de Sovjet-Unie,
twee niet meer bestaande landen, zijn in dit verslag
terug te vinden, omdat de recente geschiedenis van
Oost-Europa en de invloed daarvan op herdenken
en vieren zonder de rol en de herdenkingscultuur
van deze landen niet kan worden begrepen. Vanwege
de beperkte onderzoekstijd zijn mogelijke overzeese
gebiedsdelen van landen niet in deze analyse opgenomen.
Leeswijzer | De opbouw van deze publicatie is als
volgt. Voorafgaand aan de diverse landenstukken
vindt u een analyse waarin algemene observaties
zijn opgenomen. De landenstukken vallen uiteen in
Oost- en West-Europa. Dit was de historische
scheidslijn van na de Tweede Wereldoorlog die grofweg ten oosten en ten westen van nazi-Duitsland
voor de indeling van de landenstukken in dit verslag.
Daarnaast viel deze indeling samen met de deskundigheid van de twee onderzoekers, waarbij Renske
Krimp West-Europa voor haar rekening nam en
Remco Reiding tekende voor Oost-Europa.
Het huidige Europa heeft inmiddels een ander gezicht:
sommige landen die in deze publicatie onder OostEuropa zijn ondergebracht behoren nu immers tot
de Europese Unie of willen dat graag. Landen in
West-Europa zijn in alfabetische volgorde beschreven.
Na de landen uit West-Europa volgen de landen die
deel uitmaakten van de Sovjet-Unie, de voormalige
Joegoslavische republieken en de overige landen in
Oost- en Midden-Europa. Bij ieder land is daarnaast
een lijst met feest- en herdenkdagen opgenomen.
Omwille van de leesbaarheid zijn de meeste bronnen
die de onderzoekers hebben gebruikt niet in deze
publicatie opgenomen. Ze zijn online terug te vinden
op de website: www.4en5mei.nl/onderzoek/toegepastonderzoek/herdenken_en_vieren_in_Europa
Ten slotte: het voor u liggende onderzoeksverslag is
nadrukkelijk een momentopname. Terwijl de onderzoekers hun laatste hand legden aan de landenstukken, waren bijvoorbeeld de protesten van de
oppositie tegen het gezag in Oekraïne aan de orde
van de dag. Hoe deze situatie zich ontwikkelt en
welke mogelijke gevolgen dit heeft voor de invulling
van herdenkingsdagen valt niet te voorspellen.
Deze publicatie is een eerste verkenning van de wijze
waarop men in Europa oorlogsgeweld herdenkt en
bevrijding viert. Het onderzoek zal hopelijk nieuwe
inzichten opleveren, doen nadenken over herdenken
en vieren in de nabije toekomst en mogelijk nieuwe
onderzoeksvragen oproepen. |
Amsterdam, maart 2014
5
Herdenken en vieren in Europa
Werkwijze | Deze publicatie is tot stand gekomen op
basis van vragenlijsten, literatuurstudie, eigen onderzoek en uitwisseling met sleutelpersonen op
ambassades en via netwerken als de International
Holocaust Remembrance Alliance (IHRA). Om informatie te verkrijgen hebben de onderzoekers allereerst vragenlijsten verstuurd naar diverse buitenlandse ambassades in Nederland en onder de Nederlandse diplomatieke posten in Europa. In totaal
is voor 51 landen tenminste één vragenlijst verstuurd
(Nederland heeft niet in elke staat een post). Over
41 landen ontvingen de onderzoekers een reactie
en uit sommige landen zelfs twee of meer. De
landen waaruit we geen enquêtes ontvingen zijn zo
mogelijk beschreven op basis van andere bronnen.
Sommige landen zijn bij gebrek aan informatie en
tijd voor aanvullend onderzoek in zijn geheel niet
opgenomen (Albanië, Bosnië-Herzegovina, Cyprus,
Kosovo, Moldavië, Montenegro). De vragenlijsten
bleken een goede methode om in korte tijd zo veel
mogelijk informatie in te winnen. De antwoorden
op de gesloten vragen boden daarnaast nuttig vergelijkingsmateriaal. Bovendien leverden de vragenlijsten contactpersonen op in de verschillende landen
voor aanvullende vragen of verdiepende gesprekken.
liep. Deze is van invloed geweest op de ontwikkeling
van herdenken in deze landen en is daarom leidend
ls we in Nederland over 'de oorlog' spreken,
dan gaat het gesprek over de Tweede Wereldoorlog. Grofweg bestond die in Nederland
A
uit de volgende stadia: de militaire aanval
van nazi-Duitsland, de Duitse bezetting en de bevrijding door de geallieerden. Daarover bestaat
geen onenigheid. (De kolonies van Nederland zijn
6
NA D E OORLOG
Analyse
Elk land
zijn eigen
oorlogsherdenking
in deze publicatie buiten beschouwing gelaten).
Maar in lang niet elk land van Europa ging dat zo.
Polen werd bijvoorbeeld aangevallen van twee kanten, Spanje werd nagenoeg ongemoeid gelaten.
Onder andere Engeland, Zwitserland en Azerbeidzjan werden nooit bezet. In Nederland werden
de Amerikanen, Canadezen, Britten en Polen
begroet als helden van onze bevrijding, terwijl de
soldaten van het Rode Leger in de Baltische Staten
werden gezien als nieuwe bezetters.
Voor Nederland duurde het militaire conflict ‘maar’
zes dagen, in Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne is
jarenlang voor elke meter gevochten. Tijdens de
Holocaust kwamen bijna 800 Joden uit Noorwegen
om en meer dan twee miljoen Joden uit Polen. Je
kunt in Europees verband dus niet spreken over
"de oorlog". Elk land had zijn eigen oorlog. In sommige landen denkt men bij "de oorlog" bovendien
aan de Eerste Wereldoorlog, niet aan de Tweede.
Ook de gevolgen waren voor elk land anders. Voor
het ene volk betekende de Tweede Wereldoorlog
een hevige maar korte onderbreking in de geschiedenis, voor het andere het begin van een wezenlijk
andere periode als gevolg van het verlies van grondgebied (onder andere Hongarije), andere landsgrenzen (van Polen bijvoorbeeld) of het einde van
de onafhankelijkheid en een (nieuwe) bezetting
(zoals in de Baltische staten).
Als de oorlog voor elk land anders was, dan ligt het
voor de hand dat die oorlog in elk land anders
wordt herdacht. Uit ons onderzoek is gebleken dat
de historische en geopolitieke context en de impact
van de oorlog op een volk grote invloed hebben op
de wijze waarop herdenkingen worden vormgegeven,
en de mate waarin voor herdenkingen draagvlak
bestaat in de samenleving.
Of en zo ja hoe wordt herdacht, is onder meer afhankelijk van:
– het aantal slachtoffers;
– in hoeverre sprake is geweest van vervolging (van
onder meer Joden, Sinti en Roma);
– in hoeverre sprake is geweest van een gewapende
strijd;
– aan welke zijde is gevochten (het herdenken van
troepen die deel uitmaakten van of vochten aan
de zijde van de asmogendheden is omstreden);
– in hoeverre sprake is geweest van bezetting;
– in hoeverre sprake is geweest van geopolitieke
veranderingen als gevolg van de oorlog (de onafhankelijkheid of grondgebied moest worden opgegeven);
– in hoeverre het land heeft geleden tijdens de Eerste Wereldoorlog of andere, recentere militaire conflicten.
Ook in landen die niet actief aan de oorlog hebben
deelgenomen, vinden soms herdenkingen plaats
(zoals Holocaust Memorial Day in Spanje), voortkomend uit de wens om te waarschuwen dat herhaling moet worden voorkomen.
Herdenken en/of vieren | In Nederland herdenken
we de Nederlandse oorlogsslachtoffers op 4 mei.
Op 5 mei vieren we de vrijheid. Deze traditie van
herdenken en vieren op verschillende dagen ontstond
al snel na de oorlog. Denemarken is het enige land
in Europa dat ook Dodenherdenking en Bevrijdingsdag op aparte dagen kent (eveneens op 4 en 5
mei).
Veel landen staan op één dag stil bij de Tweede
Wereldoorlog. Vaak is dit op de dag dat naziDuitsland capituleerde (zoals in de voormalige Sovjet-Unie), het land werd bezet (Griekenland) dan
wel bevrijd (Noorwegen) of het volk in opstand
kwam (voormalige Joegoslavische republieken).
Wanneer op één dag wordt stilgestaan bij de oorlog,
is het soms moeilijk te bepalen of er sprake is van
een herdenking, een viering of beide. In Italië
wordt op één dag herdacht én gevierd dat in 1945
een einde kwam aan het fascistische bewind. Dat
bleek ook uit de verschillende antwoorden op de
enquêtes die we ontvingen over Rusland, Oekraïne
Kranslegging van koningin Beatrix en prins Willem-Alexander tijdens
de Nationale Herdenking op de Dam, Amsterdam, Nederland,
4 mei 2012. (© Onno de Bever)
en Georgië. Zo passen de uitbundige militaire
parade, de felicitaties aan veteranen en het vuurwerk
op de Russische Overwinningsdag bij een viering,
terwijl Russen op die negende mei tevens de miljoenen slachtoffers herdenken. Ze spreken van een
feestdag met tranen in de ogen. Het staatshoofd
legt overigens een dag eerder al een krans bij het
graf van de onbekende soldaat, waardoor herdenken
en vieren toch enigszins gescheiden plaatsvinden.
Een feestdag is niet altijd een vrije dag | 5 mei is
in Nederland een ‘algemeen erkende feestdag’ en
een ‘jaarlijkse nationale feestdag’. Dat betekent niet
dat iedereen vrij is op 5 mei. Wel of niet vrij zijn
wordt bepaald per CAO: overheidsambtenaren hebben op 5 mei een vrije dag, in de particuliere sector
is dat overal anders geregeld. 4 mei heeft geen wettelijke status in Nederland. We herdenken op de
8
NA D E OORLOG
avond vóór bevrijdingsdag
Tijdens dit onderzoek was het in veel gevallen
moeilijk te achterhalen wat in andere landen de
sta-tus van een feestdag is. Een feestdag is niet
altijd wettelijk vastgelegd en een feestdag is niet
per definitie hetzelfde als een vrije dag. Andersom
zijn sommige dagen wel vastgelegd, maar wordt er
nauwelijks aandacht aan besteed. Dit geldt vaak
voor Holocaust Memorial Day en voor Europadag.
Tot slot varieert het aantal feestdagen per land
enorm. Om die reden is bij ieder land een lijst met
de data van herdenkingen en vieringen opgenomen.
Dit geeft enige houvast bij het lezen.
Wie worden herdacht? | Herdenken gebeurt met
een rouwrand: kransen, kaarsen en een ingetogen
ceremonie. De nadruk ligt op het stilstaan bij slachtoffers, terugkijken en rouwen.
De Eerste Wereldoorlog heeft grote invloed gehad
op de herdenkingstraditie in een aantal West-Europese
landen. Vooral de datum waarop oorlogsslachtoffers
worden herdacht, vindt zijn oorsprong vaak in de
‘Grote Oorlog’. In België, Engeland, Servië en Malta
(destijds een Britse kolonie) is de Eerste Wereldoorlog
de aanleiding voor de enige of belangrijkste herdenking
van oorlogsslachtoffers. De Fransen herdenken de
beide wereldoorlogen op aparte data en in Turkije
wordt vooral aandacht geschonken aan een aantal
veldslagen onder Atatürk in de Eerste Wereldoorlog.
Maar ook in deze landen is de Tweede Wereldoorlog
in de loop der jaren steeds meer centraal komen te
staan bij het gedenken.
In verschillende landen, vooral in West-Europa,
worden op dezelfde dag ook de gevallenen van recente
vredesmissies of oorlogssituaties herdacht. Zo herdenken Noorwegen, Finland, het Verenigd Koninkrijk
en Ierland alle slachtoffers die sinds de Tweede Wereldoorlog zijn gevallen bij oorlogen en/of vredesmissies. In Nederland doen we dat sinds 1961.
De Nationale Herdenking op de Dam, Amsterdam,
Nederland, 4 mei 2012. (© Onno de Bever)
In de meeste voormalige Sovjetrepublieken staat men
vooral stil bij de militairen uit het Rode Leger die zijn
gesneuveld. Veteranen van de Tweede Wereldoorlog
krijgen op Overwinningsdag alle aandacht en waardering. In voormalig Joegoslavië ligt de nadruk op de
partizanen die vochten tegen de bezetter.
In de Baltische staten worden alle oorlogsslachtoffers
aan beide zijden herdacht (met uitzondering van
oorlogsmisdadigers).
In Polen is de herdenking van de Opstand van
Warschau een nationale feestdag. Het land kent
herdenkingsdagen voor onder meer de inval van
nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, de massamoord
op officieren in Katyn, de slachtoffers van naziconcentratiekampen en de vervolging van Roma
en Sinti.
In West-Europa worden (vooral de eigen) burgers
en militairen herdacht en soms ook de bevrijders,
zoals in Oostenrijk. Slachtoffers van vervolging in
het eigen land worden meestal herdacht tijdens de
nationale herdenking en slachtoffers van de Holo-
9
Herdenken en vieren in Europa
caust uit heel Europa op Holocaust Memorial Day.
Vaak is er een aparte dag waarop militairen en veteranen worden herdacht of geëerd.
Holocaust Memorial Day – In 2005 riep de voorzitter
van de Verenigde Naties 27 januari uit tot International Holocaust Remembrance Day (ook wel Holocaust Memorial Day genoemd). De Holocaust is
de georganiseerde en systematische genocide op
de Joden. Op 27 januari 1945 werd het vernietigingskamp Auschwitz bevrijd.
Het aantal landen dat zich aansluit bij dit initiatief
neemt toe, net als het aantal activiteiten dat op en
rond deze dag plaatsvindt. De traditie raakt steeds
meer verankerd in de samenleving.
Een grote stimulator voor het organiseren van activiteiten op en rond Holocaust Memorial Day is de
International Holocaust Remembrance Alliance
(IHRA), opgericht in 1998 om de Holocaust te
blijven herdenken, onderzoeken en onderwijzen
met als doel deze nooit te vergeten. Anno 2014
zijn 31 landen lid van de IHRA, voornamelijk
landen in Europa.
In de meeste voormalige Sovjetrepublieken speelt de
herdenking van de Holocaust een ondergeschikte
rol. Dat valt ten dele te verklaren door de aandacht
die uitgaat naar de grote verliezen die in de SovjetUnie werden geleden tijdens de Tweede Wereldoorlog
(meer dan 26 miljoen slachtoffers). In de Sovjettijd
werden nationale en etnische gevoelens bovendien
structureel door de overheid onderdrukt (en werd
de Holocaust lange tijd niet als zodanig benoemd).
Dat Armenië beperkte aandacht aan de Holocaust
besteedt, komt ook doordat Israël de Armeense genocide niet erkent.
Diverse landen in vooral Midden-Europa hebben
Holocaust Memorial Day niet erkend, maar herdenken de genocide op de Joden wel op de dag
waarop in eigen land een belangrijke gebeurtenis
plaatsvond: bijvoorbeeld de eerste deportaties (Roemenië, Macedonië), de opening of liquidatie van
een getto (Hongarije, Litouwen), de aanname van
repressieve wetten (Slowakije) of het in brand
steken van een synagoge (Letland).
Vrijheid vieren | In Nederland vieren we op 5 mei
dat we in vrijheid leven. We vieren dat we in 1945
10
op den duur gepresenteerd als een heroïsche strijd
tegen een gezamenlijke vijand, en benadrukte het
NA D E OORLOG
zijn bevrijd van de Duitse (en Japanse) bezetting
communistische regime met Overwinningsdag te-
en dat we sindsdien vrij zijn van oorlog en onderdrukking. Daarnaast besteden we in Nederland
gelijkertijd de noodzaak van een eensgezind, communistisch Oost-Europa in de strijd tegen de
aandacht aan actuele schendingen van vrijheid wereldwijd en aan wat een grondwet en een goed
nieuwe vijand: het westerse kapitalisme.
Feestdagen zijn extra aantrekkelijk in tijden van
functionerende democratie kunnen bijdragen aan
het bevorderen van die vrijheid en mensenrechten.
In lang niet elk land wordt een bevrijdingsdag gevierd, maar aan de waarden die deze dag in Nederland vertegenwoordigt, besteden veel landen wel
op een andere manier aandacht. Gevierd worden
bijvoorbeeld de oorlogszege (zoals op Overwinningsdag in Rusland), de zege op een bepaald
strijdtoneel (zoals in Turkije en Finland) of de onafhankelijkheid (op Onafhankelijkheidsdag, de Dag
van de Republiek of de Dag van de Grondwet).
Veelal staat die dag in het teken van de nationale
eenheid, zoals in Nederland op 5 mei. Deze glorieuze
of tot vrolijkheid stemmende momenten worden
doorgaans uitbundig gevierd, met een militaire
parade, concerten en/of vuurwerk. Dergelijke dagen
staan veelal in het teken van nationale eenheid,
zoals in Nederland op 5 mei veel waarde wordt gehecht aan saamhorigheid. Vaak worden deze vieringen beschouwd als belangrijke feestdagen, voor
zover ze niet wettelijk zijn vastgelegd als dé nationale
feestdag.
politieke verandering, want ze geven autoriteiten
een kans een symbolische basis te leggen voor
hun gedachtegoed. De meest opvallende geopolitieke
verandering in Europa sinds het einde van de
Tweede Wereldoorlog is het uiteenvallen van het
Ontstaan en verandering van tradities | Dat we in
Nederland twee dagen hebben voor de nationale
herdenking en de viering van de vrijheid is in de
eerste plaats te danken aan de invloed die voormalige
verzetsgroepen hadden in de periode direct na de
oorlog. Zij vonden het niet gepast om op dezelfde
dag om de slachtoffers te rouwen en feest te vieren.
Sindsdien hebben 4 en 5 mei een eigen plaats gekregen binnen de Nederlandse herdenkingscultuur.
Niet alleen de wensen en behoeften van de samenleving spelen een rol bij het ontstaan van tradities.
Feestdagen zijn ook een interessant middel, dat
sommige overheden gericht inzetten vanwege de
invloed die ze kunnen hebben op de sociale cohesie
in een land. Zo werd de oorlog in de Sovjet-Unie
Oostblok. De herdenkingskalender heeft sindsdien
in die regio heel wat veranderingen ondergaan. De
onafhankelijkheid bood regeringen namelijk ruimte
voor onderscheid en nuancering.
In verschillende landen, de Baltische staten in het
bijzonder, zette men zich direct fel af tegen het
communisme: oude herdenkingen werden afgeschaft, nieuwe herdenkingen zijn gericht op de
slachtoffers van de communistische terreur. Daarmee
is de boodschap niet meer die van de overwinning
van de Sovjet-Unie, maar één van verlies van onafhankelijkheid en terreur. Ook oorlogsmonumenten
uit de Sovjettijd moesten het ontgelden: ze werden
beklad (Bulgarije), verplaatst (Estland) of vernietigd
(Georgië), tot grote woede van Moskou, etnische
Russen en plaatselijke communisten.
Sommige landen brachten subtiele veranderingen
aan in de kalender. Zo heet Overwinningsdag tegenwoordig vaker Dag van de Overwinning op het
Fascisme. Nieuwe nationale herdenkingen ontstonden om de onafhankelijkheid, de grondwet of
de nationale vlag te vieren. In voormalig Joegoslavië
verplaatsten diverse regeringen de Dag van de Antifascistische Strijd naar de dag waarop in de eigen
republiek een partizaneneenheid werd opgericht.
De toekomst van herdenken | Liggen de tradities nu
vast? – In Nederland vormen 4 en 5 mei jaarlijks
een ogenschijnlijk vanzelfsprekende combinatie
van herdenken en vieren, maar ook onze herdenkingsdagen hebben in de loop der tijd veel veranderingen ondergaan. De geschiedenis van herdenken
en vieren staat uitgebreid beschreven in de publicatie
Breekbare Dagen, 4 en 5 mei door de jaren heen (2012).
Scouts dragen de kransen uit De Nieuwe Kerk voor
de Nationale Herdenking op de Dam, Amsterdam,
Nederland, 4 mei 2012. (© Onno de Bever)
meer geschiedenis wordt. Daarmee verandert de betekenis die aan de oorlog
wordt gegeven. Dat geldt voor de Eerste
Ook zeventig jaar na de Tweede Wereldoorlog is er
nog ieder jaar discussie over de manier waarop Nederland zijn doden herdenkt en de vrijheid viert.
De wensen en behoeften van de bevolking zijn nu
eenmaal aan verandering onderhevig. In de meeste
Europese landen is dat niet anders.
Vaak bevatten tradities ook een appèl aan de
bevolking om te streven naar bepaalde politieke
idealen, of een boodschap of voornemen voor de
toekomst. Dat is nogal eens een abstract en symbolisch voornemen, zoals ‘dit nooit weer’. Dit betekent
ook dat tradities rondom herdenken en vieren nooit
vastliggen. De installatie van een nieuwe regering
met een nieuwe koers leidt menigmaal tot nieuwe
discussies over herdenkings- en feestdagen.
Dat steeds minder slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog nog in leven zijn, betekent dat de oorlog
steeds minder persoonlijke herinnering en steeds
Europese herdenkingstraditie op komst? –
Een Europese gedenkdag lijkt niet voor
de hand te liggen in de nabije toekomst.
Elk land heeft immers zijn eigen ‘oorlog’,
herdenkt zijn eigen slachtoffers en viert
zijn eigen bevrijding of gebeurtenissen
om trots op te zijn. De feestdagen of herdenkingen van het ene land staan vrijwel nooit op
de kalender bij andere landen.
Holocaust Memorial Day is een van de weinige
herdenkingen die wel in diverse landen een soortgelijke invulling krijgt. De aandacht voor deze dag
neemt in veel landen toe. Het gaat echter om de
specifieke herdenking van een slachtoffergroep,
niet om een herdenking met een nationaal karakter.
Een aantal EU-landen heeft 9 mei op de kalender
staan als Europadag. In sommige landen hebben
ambtenaren dan een vrije dag, maar verder geniet
de dag weinig bekendheid. |
11
Herdenken en vieren in Europa
Wereldoorlog, waarvan het begin inmiddels
al honderd jaar achter ons ligt, maar evengoed voor de Tweede Wereldoorlog. In
Noorwegen bijvoorbeeld is de herdenkingsdag in 2011 hernoemd tot Veteranendag, en wordt op die dag meer aandacht
aan slachtoffers uit recente oorlogen besteed.
Maar aan de traditie van herdenken an
sich komt daarmee nog geen einde. Servië
plaatste in 2012 zelfs een herdenking van
de Eerste Wereldoorlog als nationale feestdag op de kalender.
België
D
e herdenkingscultuur in België draait in de
eerste plaats om de Grote Oorlog, de Eerste Wereldoorlog die zo veel schade aanrichtte. Dat geldt
12
NA D E OORLOG
Herdenken
en vieren in
West-Europa
en Israël
voor Wallonië en nog sterker voor Vlaanderen. In
Ieper, midden in de Vlaamse Westhoek, bevindt
zich het goed bezochte museum In Flanders Fields.
Daar staat ook de Menenpoort, het monument
waarin de namen van gesneuvelde soldaten zonder
bekend graf uit de Eerste Wereldoorlog staan gegraveerd. Bij de Menenpoort wordt elke avond om
20.00 uur een herdenking van de slachtoffers van
de Eerste Wereldoorlog gehouden. Deze herdenkingen worden massaal bezocht; de slagvelden bij
Ieper zijn een toeristische trekpleister geworden
en de Eerste Wereldoorlog neemt een belangrijke
plaats in het Belgische collectieve geheugen in. De
nationale herdenkingsdag valt in België op 11 november, de dag waarop in 1918 de wapenstilstand
van de Eerste Wereldoorlog werd getekend en die
in veel Angelsaksische landen als Remembrance
Day te boek staat. In Wallonië is veel aandacht voor
het herinneren van de Slag om de Ardennen in de-
Belangrijke nationale feestdagen
11 jul (1973) Feestdag ter ere van de overwinning op het Franse leger in 1302 (alleen in Vlaanderen)
21 jul (1831) Nationale feestdag van België, op de dag waarop
de koning in 1831 als eerste koning de eed aflegde
(vrije dag)
27 sep (1975) Feestdag ter ere van de overwinning van de
Franse patriotten in 1831 (alleen in de Franstalige gemeenschap)
15 nov (1831) Koningsdag (officiële feestdag in de Duitstalige
gemeenschap van België)
Herdenkingsdagen
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd
11 nov (1918) Remembrance Day, nationale herdenking van
beide wereldoorlogen (op de zondag het dichtst bij 11
november)
cember 1944 en januari 1945, wat men ziet als de
laatste geweldshandelingen in oorlogstijd op Belgisch
grondgebied. De Slag om de Ardennen wordt ieder
jaar herdacht in veel Waalse dorpen en steden zoals
in Bastogne, La Roche-en-Ardenne en Vielsalm.
Tijdens kleine herdenkingen kijkt men terug op de
zware strijd die in de Ardennen is geleverd en de
slachtoffers die daarbij vielen.
Remembrance Day | Sinds 1970 worden in België
op Remembrance Day alle mannen en vrouwen
herdacht die sinds de Eerste Wereldoorlog hun
leven hebben gegeven voor de vrijheid. Hier vallen
ook de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog
onder. Door het hele land worden herdenkingen
georganiseerd, door maatschappelijke organisaties
zoals de Vlaamse stichting 11.11.11 (een naam die
refereert aan dag en tijdstip waarop de Eerste Wereldoorlog eindigde: 11 november om 11 uur). Op
nationaal niveau is het ministerie van Binnenlandse
zaken bij de organisatie van Remembrance Day
betrokken. De koning, die opperbevelhebber van
de strijdkrachten is, legt elk jaar een krans bij het
Monument voor de Onbekende Soldaat in Brussel.
Hierbij zijn ook de eerste minister en vertegenwoordigers van veteranenorganisaties aanwezig.
Een andere belangrijke ceremonie is de Poppy
Parade bij de Menenpoort in Ieper. Dan dragen
hoogwaardigheidsbekleders, religieuze leiders, vertegenwoordigers van veteranenverenigingen en internationale vertegenwoordigers afbeeldingen van
klaprozen door het stadscentrum, waarna The Last
Post wordt geblazen. Elk jaar worden verschillende
buitenlandse vertegenwoordigers uitgenodigd bij
de herdenkingen op 11 november. Zo zijn in 2011
een aantal Olympische medaillewinnaars uitgenodigd.
Naast Remembrance Day neemt België ook Holocaust
Memorial Day en Jom Hashoah in acht om de
slachtoffers van de Holocaust te herdenken. |
Remembrance Day bij de Menenpoort in
Ieper, België, 11 november 2011.
(© Menenpoort Huis)
Denemarken
op historische plekken.
4 en 5 mei worden in Denemarken georganiseerd
enemarken was net als Nederland neutraal gedurende de Eerste Wereldoorlog en kende daar-
door organisaties van overlevenden en nabestaanden.
Alleen in lustrumjaren (2010, 2015, etc.) is de
om voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog
nog geen nationale herdenkingsdag. Inmiddels
hoofd acte de présence. Wel zijn elk jaar de premier,
D
zijn er in Denemarken maar liefst vijf verschillende
vrijheidsvieringen en gedenkdagen voor oorlogsslachtoffers, en is er discussie over een zesde dag.
14
begraven. Ook zijn er diverse lokale herdenkingen
NA D E OORLOG
Befrielse | Sinds 1945 wordt jaarlijks op 5 mei –
‘Befrielse’ – gevierd dat Denemarken werd bevrijd
van nazi-Duitsland. Op de vooravond van Befrielse
worden de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog
her- dacht. Toen de bevrijding op 4 mei 1945 om
20.30 uur werd bekendgemaakt via een uitzending
van de BBC, plaatsten veel Denen spontaan een
kaars in hun venster. Dit gebruik is sindsdien traditie. Een collectieve herdenkingsceremonie met
kransleggingen, een militaire parade en het spelen
van het volkslied als eerbetoon vindt plaats in
Mindelunden, waar veel Deense slachtoffers zijn
Belangrijke nationale feestdagen
05 mei (1945) Befrielse, ter ere van de Bevrijding in 1945
(werkdag)
05 jun (1849) Dag van de Grondwet (halve vrije dag)
05 sep (2009) Vlagdag (waarop ook omgekomen militairen
sinds de Tweede Wereldoorlog worden herdacht)
Overige herdenkingsdagen
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag)
09 apr (1943) Herdenking van de bezetting van Denemarken
door nazi-Duitsland
04 mei (1945) Dodenherdenking (werkdag)
overheid partij in de organisatie en geeft het staatsde minister van Onderwijs en enkele leden van
het parlement aanwezig, net als een aantal vertegenwoordigers van Britse zijde. Bij de herdenking
staat het gedenken van Deense burgerslachtoffers
en hun bevrijders centraal. Hoewel op 4 en 5 mei
in Denemarken de Tweede Wereldoorlog centraal
staat, wordt in de voordrachten van jongeren wel
een verwijzing gemaakt naar actuele conflicten in
de wereld. In Denemarken neemt de aandacht
voor 4 en 5 mei af naarmate de oorlog in tijd
verder achter ons is komen te liggen. Net als in
Nederland is Befrielse geen vrije dag, maar wel
een nationale feestdag.
Een tweede Deense gedenkdag voor slachtoffers van
de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust betreft 9
april. Op die datum begon in 1943 de bezetting
van Denemarken. Bij deze herdenking worden expliciet ook Duitsers en hun toenmalige bondgenoten
uitgenodigd. De Denen zijn van mening dat alle
slachtoffers op deze dag herdacht moeten worden
en over het herdenken van Duitsers bestaat dan
ook geen controverse. Momenteel speelt rond deze
dag wel een andere discussie in de Deense samenleving, omdat het Verzetsmuseum wegens gebrek
aan belangstelling overwoog de herdenking af te
schaffen. Daartegen kwam veel protest vanuit de
bevolking, waarop het idee voorlopig is verworpen.
Besloten is om in elk geval tot 2015 door te gaan
met herdenken op 9 april.
Brede genocide-herdenking | De derde Deense
herdenkingsdag geldt de Deense militairen die
zijn omgekomen in conflicten sinds 1945, zoals
tijdens uitzendingen naar Gaza in 1956, en naar
de Balkan, Irak en Afghanistan in de afgelopen decennia. Zij worden herdacht op 5 september, ‘Vlagdag’ geheten. Vlagdag, in 2009 officieel als feestdag
aangenomen in het Deense parlement, wordt jaar-
15
Herdenken en vieren in Europa
Herdenking van de bevrijding van Denemarken, Minde-
lijks vormgegeven door de Deense Internationale
Veteranenorganisatie. Diezelfde organisatie is ook
samen met Defensie verantwoordelijk voor de
viering van de grondwet op 5 juni. Deze ‘Grundlovsdag’ geldt als eerbetoon aan de helden die voor
de Deense natie vochten.
Denemarken staat op 27 januari stil bij Holocaust
Memorial Day. Hierbij gedenkt men niet alleen de
slachtoffers van de Holocaust, maar ook slachtoffers
van genociden sinds de oorlog. Verder zijn er in
2013 extra herdenkingen geweest van de acties
tegen de Joden die 70 jaar geleden plaatsvonden,
in oktober 1943.
Sinds een tijdje bestaat er discussie over de vraag
of ook 29 augustus een herdenkingsdag moet worden. In 1943 werd op die datum de samenwerking
tussen de Deense regering en de Duitsers stopgezet,
vanwege toenemend protest tegen de vele compromissen die de overheid sloot met de bezetter.
Daarna werd de deportatie van Deense Joden aangekondigd. In Denemarken gaan stemmen op om
deze gebeurtenis op 29 augustus te herdenken,
maar dit voorstel is tot op heden nog niet overgenomen. |
lunden Ryvangen, Hellerup, Kopenhagen, 4 mei 2008.
(© Polfoto/Jens Panduro)
Koningin Margrethe bij de herdenking ter gelegenheid van de
zestigste verjaardag van de bevrijding van Denemarken,
Mindelunden Ryvangen, Hellerup, Kopenhagen, 5 mei 2005.
(© Polfoto/Christensen Klavs Bo)
Duitsland
ver de Duitse herdenkingscultuur zijn bibliotheken volgeschreven en dat is waarschijnlijk
O
terecht. Vanwege het uitgebreide oorlogsverleden
van Duitsland en zijn prominente rol in die oorlogen
en door de bijzonder zelfreflectieve kijk op het
eigen verleden die de Duitsers de afgelopen decennia
hebben ontwikkeld.
16
NA D E OORLOG
Volkstrauertag | Sinds 1919 is het in Duitsland op
de zondag vlak voor of na 16 november ‘Volkstrauertag’, oftewel ‘treurdag van het volk’. Volkstrauertag
werd ingesteld om de gesneuvelde Duitsers uit de
Eerste Wereldoorlog te gedenken. De nationale dag
kreeg echter geen wettelijke status, omdat dit voor
feestdagen niet gebruikelijk was in de grondwet
van Weimar (met als resultaat uiteenlopende regelingen per deelstaat). De nationaalsocialisten waren
de eersten die de herdenkingsdag officieel wettelijk
verankerden als ‘Heldengedenktag’. Heldenverering
werd het belangrijkste onderdeel van de herdenking,
waarbij vooral aandacht was voor de partij (NSDAP)
en de Wehrmacht. Goebbels stelde richtlijnen vast
voor de invulling van de dag, waarbij de vlag vanaf
Internationale
herdenking met
vertegenwoordigers
van buitenlandse
ambassades aan de
vooravond van
Volkstrauertag,
Lilienthalstraße,
Berlijn, Duitsland,
16 november 2013.
(© Uwe Zucchi)
Nationale feestdag (vrije dag)
03 okt (1990) Dag van de Duitse eenheid (vrije
dag)
Herdenkingsdagen
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag
dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag)
16 nov (1919) Volkstreurdag, nationale dodenherdenking (op de zondag het dichtst bij 16
november)
1939 niet meer halfstok ging maar in top. De
datum waarop de dag werd gevierd, bleef wel verschuiven onder de nazi’s.
Pas in 1952 werd de ‘feestelijke’ invulling van de
herdenking opnieuw onder de loep genomen. Om
te breken met de aandacht voor helden en om de
17
Herdenken en vieren in Europa
Herdenking bij het oorlogsmonument en de oorlogsgraven van Sovjet-Unie aan de vooravond van de Volkstrauertag,
Schönholzer Heide, Berlijn, Duitsland, 16 november 2013. (© Uwe Zucchi)
dag weer een rouwrandje te geven, koos het parlement het einde van het christelijke jaar als periode
voor een nieuwe datum voor een nationale herdenkdag. Deze datum wordt theologisch gedomineerd door thema’s als dood en eindigheid. Sindsdien
vindt Volkstrauertag plaats in november en is het
vooral een ‘trieste’ dag.
Op Volkstrauertag herdenken Duitsers alle slachtoffers van oorlogen sinds het einde van de Eerste
Wereldoorlog en andere slachtoffers van terrorisme
en geweld wereldwijd. Er is aandacht voor (Duitse
en geallieerde) militaire slachtoffers, vervolgingsslachtoffers en burgerslachtoffers. Volkstrauertag
wordt in Duitsland georganiseerd door de Volksbund
Deutsche Kriegsgraberfursorge (de Duitse oorlogsgravenstichting), in samenwerking met de Federale
Republiek Duitsland. Zowel het staatshoofd als
leden van de regering en het parlement zijn betrokken. In de Bondsdag vindt een ‘herdenkingsuur’
plaats, waar de bondspresident spreekt in aanwezigheid van de bondskanselier, het kabinet en de
regering. De bijeenkomst wordt muzikaal omlijst
en afgesloten met het volkslied en het lied ‘Der
Gute Kamerad’. Ook hebben overlevenden en nabestaanden een rol. Bij de herdenking worden elk
jaar buitenlandse vertegenwoordigers uitgenodigd,
zoals ambassadeurs en defensie-attachés. Tot de
vaste programmaonderdelen van Volkstrauertag
behoren verder een kranslegging, een moment van
stilte, een stille tocht, lezingen en een trompetsolo.
Door het hele land zijn activiteiten. In heel Duitsland
wordt een uur van herdenken in acht genomen.
De aandacht voor Volkstrauertag neemt af als gevolg
van het dalende aantal mensen dat de Tweede Wereldoorlog zelf meemaakte. Zij waren de grootste
geldschieter van de organiserende oorlogsgravenstichting. Met name op lokaal niveau heeft dit
impact op de activiteiten en het bezoekersaantal.
Kristalnacht | Naast Volkstrauertag worden in Duitsland veel lokale herdenkingen georganiseerd, onder
meer in voormalige concentratiekampen, bij fusilladeplaatsen, op Holocaust Memorial Day en ter
nagedachtenis van de Kristalnacht. In het land
bestaat tot op heden geen speciaal moment om de
vrijheid te vieren. |
Finland
n Finland is de nationale herdenking, de derde
zondag van mei, gericht op alle slachtoffers van
I
oorlogsgeweld. Het begon in 1940 met een herdenking van de gevallen soldaten van oorlogen
18
NA D E OORLOG
waarbij Finland betrokken was. In de loop der
jaren is de groep herdachten steeds verder uitgebreid met nieuwe slachtoffers die vielen aan Finse
zijde. Daartoe behoren ook militairen die betrokken
waren bij vredesoperaties.
De derde zondag van mei heeft een sterk religieus
karakter. Veel activiteiten vinden plaats in kerken,
waar na de reguliere dienst een herdenking wordt
georganiseerd.
Veteranen en vlaggen | De krijgsmacht en veteranen
hebben daarnaast eigen gedenkdagen.
Sinds 1986 kent Finland op initiatief van veteranen
een Nationale Veteranendag op 27 april, ‘KansallinenVeteraanipaiva’. Op die datum eindigde in 1945
de Tweede Wereldoorlog en de oorlog met Lapland.
Tijdens deze officiële feestdag wordt gevlagd, en
vinden er naast een hoofdevenement verschillende lokale activiteiten in kerken
plaats. Bij de graven van oorlogsslachtoffers
wordt een erewacht gehouden en op sommige plaatsen worden kransen gelegd.
De offers die de Finse krijgsmacht heeft
gebracht gedurende de Tweede Wereldoorlog worden afzonderlijk herdacht op 4
juni, op Vlagdag. 4 juni was de verjaardag
van maarschalk Carl Gustaf Mannerheim,
Nationale feestdagen
04 jun (1952) Vlagdag (werkdag)
06 dec (1917) Onafhankelijkheidsdag, op de dag dat Finland
onafhankelijk werd van Rusland (vrije dag)
Overige herdenkingsdagen
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag)
27 apr (1945) Veteranendag (werkdag)
derde zondag van mei Nationale herdenkingsdag voor alle
oorlogen
Organisaties van de Nationale Defensie marcheren op
Onafhankelijkheidsdag langs de Tampere Hall, Tampere,
Finland, 6 december 2013. (© ANP/Lehtikuva)
die als aanvoerend commandant actief was tijdens
de oorlog. Op Vlagdag wordt een parade gehouden,
die voor het eerst plaatsvond in Helsinki in 1952,
een jaar nadat Mannerheim overleed. Sindsdien
wordt de parade steeds in een andere plaats gehouden. Daarbij is altijd de Finse president aanwezig
en worden militaire onderscheidingen uitgereikt.
Onafhankelijkheidsdag | De Finse vrijheidsviering
vindt plaats op 6 december. Op deze nationale
feestdag wordt primair de onafhankelijkheid van
het Russische rijk in 1917 gevierd. Onafhankelijkheidsdag begint met het hijsen van de vlag op het
Grote Plein in Helsinki, in aanwezigheid van de
president en andere hooggeplaatsten. Zij wonen
vervolgens een dienst bij in Helsinki’s Lutheraanse
kerk. Aansluitend zijn er officiële bezoeken aan
oorlogsmonumenten voor de Tweede Wereldoorlog.
In veel Finse dorpen en steden vinden militaire
parades plaats. Als de avond valt is er een traditionele
kaarslichtprocessie van studenten in Helsinki. Veel
burgers steken bovendien een blauwe en een witte
kaars aan in hun vensterbank. De president houdt
die avond een traditioneel banket voor zo’n tweeduizend gasten. |
Griekenland
Belangrijke nationale feestdagen
25 mrt (1821) Onafhankelijkheidsdag (vrije dag)
28 okt (1940) OCHI-dag (vrije dag)
Overige herdenkingsdagen
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag
dat Auschwitz werd bevrijd
(werkdag)
Griekse studenten
en scholieren vieren
OCHI-dag met een
parade. Athene,
Griekenland,
28 oktober 2012.
(© HH/Demotix)
Metaxas vielen Italiaanse troepen vanuit Albanië
Griekenland binnen. Al in 1942 werd OCHI-dag
door Grieken over de hele wereld herdacht.
Dag van het ‘nee’ | Hoewel 28 oktober 1940 in feite
het begin van oorlog markeerde, vieren de Grieken
op OCHI-dag de overwinning op het fascisme. De
feestdag is in Griekenland officieel opgenomen in
de grondwet als vrije dag. OCHI-dag is een herdenking, viering en eerbetoon aan de strijdkrachten
ineen. Grieken hangen de vlag uit en er vindt een
militaire parade plaats. Ook is er aandacht voor
alle slachtoffers van de oorlog: militairen, vervolgingsslachtoffers, burgers en slachtoffers in andere
landen. Zij worden geëerd door middel van een
kranslegging door het staatshoofd.
De nationale viering in Athene wordt georganiseerd
door verschillende overheidsinstanties, in samenwerking met overlevenden en organisaties van nabestaanden. Ook zijn scholen betrokken bij de organisatie; zij laten kinderen meelopen in de parade. |
19
Herdenken en vieren in Europa
riekenland herdenkt op
28 oktober OCHI-dag
(vertaald: ‘nee-dag’). Dit ‘nee’
refereert aan de weerstand die
Griekse politici boden tegen
de Italianen, waarmee ook Griekenland betrokken raakte bij de Tweede Wereldoorlog. Op 28 oktober 1940 kregen de Grieken een
ultimatum van de Italiaanse ambassadeur: Griekenland moest de troepen van de asmogendheden
vrije doorgang verlenen en toestaan dat een aantal
strategische locaties bezet zou worden. Niet in-
G
stemmen betekende oorlog, zo luidde het dreigement
van Mussolini. In reactie op het ‘nee’ van generaal
Frankrijk
e Fransen besteden elk jaar aandacht aan het
einde van de beide wereldoorlogen en de slacht-
D
offers daarvan. In november gedenken zij op Remembrance Day het einde van de Eerste Wereldoorlog en op 8 mei herdenken zij de slachtoffers
van de Tweede Wereldoorlog.
20
NA D E OORLOG
Monumenten | De behoefte aan het herdenken van
Franse slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog ontstond vrijwel direct na de oorlog. Al in 1920 werden
de eerste herdenkingen georganiseerd bij monumenten die in heel Frankrijk voor de gevallenen
werden opgericht. Nog altijd vindt jaarlijks rond 11
november een officiële herdenking plaats, met een
kranslegging, een moment van stilte en het laten
klinken van het volkslied. Bij deze herdenking van
slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog wordt niet
stilgestaan bij slachtoffers van andere oorlogen of
conflicten.
Marseillaise | Eenzelfde focus geldt voor de Franse
herdenking van de Tweede Wereldoorlog op 8 mei,
die sinds 1953 wordt georganiseerd. Herdacht
worden alleen de slachtoffers van die specifieke
Belangrijke nationale feestdag
14 jul (1789) ‘Quatorze juillet’, op de dag dat de
Bastille werd bestormd (vrije dag)
Herdenkingsdagen
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag
dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag)
08 mei (1945) Nationale herdenking Tweede Wereldoorlog (vrije dag voor overheid, banken
en scholen)
11 nov (1918) Herdenking
van de wapenstilstand die het einde
van de Eerste Wereldoorlog betekende (op
de zondag voor of na
11 november)
Kranslegging bij het Graf van de Onbekende Soldaat op
Armistice Day, Parijs, Frankrijk, 11 november 2012.
(© AP/Michel Spingler)
oorlog, met enige nadruk op de militairen die
hebben gevochten voor Frankrijk. Er gaan in Frankrijk geen stemmen op om ook slachtoffers van vijandelijke (Duitse, Oostenrijkse, Italiaanse en Japanse)
zijde te gedenken, zoals in enkele andere Europese
landen gebeurt. Verwijzingen naar de actualiteit of
de toekomst ontbreken nagenoeg. De nationale
herdenking wordt georganiseerd door het Franse
ministerie van Defensie. Het staatshoofd en diverse
overheidsvertegenwoordigers zijn, samen met ve-
Ierland
Belangrijke nationale feestdagen
17 mrt Sint Patrick Dag, ter ere van de
heilige St. Patrick (vrije dag)
Armistice Day, Champs Élysées Parijs, Frankrijk,
11 november 2010.(© AP/Bob Edme)
teranen, overlevenden, nabestaanden en vertegenwoordigers van oorlogserfgoedinstellingen aanwezig
bij een kranslegging, een stiltemoment en het laten
klinken van de Marseillaise. Sinds 1923 wordt een
herdenkingsvlam aangestoken die als ‘eeuwig brandend vuur’ symbool staat voor de gevallenen. Daarnaast worden door het gehele land regionale en
lokale activiteiten georganiseerd, veelal bij de oorlogsmonumenten waarop de namen staan van de
slachtoffers uit de Eerste Wereldoorlog uit de betreffende regio, aangevuld met die van de Tweede
Wereldoorlog. Meestal is de gemeente verantwoordelijk voor deze herdenkingen, die nog steeds goed
bezocht worden.
Quatorze juillet | Frankrijk kent geen vrijheidsviering
die met een van beide wereldoorlogen van doen
heeft. De nationale feestdag op 14 juli refereert aan
de bestorming van de Bastille op 14 juli 1789 en
aan de viering van de zeer korte constitutionele
monarchie die Frankrijk kende in het jaar daarop.
Tegenwoordig wordt met name het Franse leger in
het zonnetje gezet tijdens de feesten op 14 juli.
Een speciale veteranendag, zoals andere Europese
landen wel kennen, is het echter niet. |
erland bestond formeel nog niet gedurende de
Eerste Wereldoorlog, het was ingelijfd bij de ‘United
Kingdom of Great Britain and Ireland’, en bleef
tijdens de Tweede Wereldoorlog als een van de
weinige landen ter wereld echt neutraal. Dat betekent
niet dat er vandaag de dag geen aandacht bestaat
voor oorlog en oorlogsslachtoffers.
I
Oorlogsgeweld in brede zin | De Ieren herdenken
de tienduizenden landgenoten die tijdens de Eerste
Wereldoorlog met de Engelsen meevochten tegen
de Duitsers en de slachtoffers die vielen in verzet
tegen de Engelse overheersing. Alle tijdens oorlogsgeweld omgekomen Ieren worden jaarlijks herdacht op de zondag het dichtst bij 11 juli, de dag
waarop in 1921 de Ierse onafhankelijkheid op papier
werd bestendigd. Hierbij worden alle slachtoffers
herdacht, ook zij die omkwamen bij recente conflicten, bijvoorbeeld militairen die onder de vlag
van de Verenigde Naties opereren. Jaarlijks vindt
een herdenkingsceremonie plaats bij het Royal
Hospital Kilmainham in Dublin, in aanwezigheid
van de president, de premier, leden van de regering
en vertegenwoordigers uit Noord-Ierland.
Daarnaast staat Ierland op 27 januari stil bij Holocaust Memorial Day. Sinds 2003 organiseert de
Holocaust Education Trust Ireland op die dag
samen met het Ierse departement voor Gerechtigheid
en Gelijkheid en de Dublin City Council een herdenking. Hierbij zijn telkens zo’n 700 mensen
21
Herdenken en vieren in Europa
11 jul (1921) Onafhankelijkheidsdag
(op de zondag voor of na 11
juli)
Overige herdenkingsdagen
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day,
op de dag dat Auschwitz werd
bevrijd (werkdag)
National Day of Commemoration, Royal Hospital Kilmainham, Dublin, Ierland, 12 juli 2013. (© Irish Defence Force)
aanwezig. Ook worden er ongeveer 100 schoolkinderen uitgenodigd. Twaalf van hen lezen de namen
van omgekomenen voor. Ook lezen er kinderen
voor uit overleveringen van ooggetuigen.
Remembrance Sunday | Hoewel er in Ierland geen
officiële herdenkingsdag bestaat voor de Eerste
Wereldoorlog, vinden rond Remembrance Sunday
medio november wel bijeenkomsten plaats in bijvoorbeeld de St. Patricks kathedraal in Dublin en
in Belfast, waar overheidsvertegenwoordigers met
regelmaat acte de présence geven. Deze ceremonies
worden georganiseerd door de Royal British Legion
en de familie van omgekomen militairen. Ook
worden Ieren die meevochten in de Eerste Wereldoorlog herdacht op het Island of Ireland Peace
Park in het Belgische Mesen. Deze gedenkplaats
is op 11 november 1998 geopend in aanwezigheid
van de toenmalige Ierse president Mary McAleese,
de Engelse Koningin Elizabeth II en de Belgische
Koning Albert II. |
IJsland
n 1918, vlak na de Eerste Wereldoorlog, verwierf
IJsland de status ‘Unie tot de Deense kroon’.
I
Hiermee vergrootte zij haar soevereiniteit ten opzichte van Denemarken. De Deense minister van
Onafhankelijkheidsdag in
Hafnarfjordur bij Reykjavik,
IJsland, 17 juni 2009.
(© HH/Corbis)
komst, dat gepland stond voor 1943, kon vanwege
de oorlog niet gevoerd worden. De Deense koning
Cristian X stuurde daarom op 17 juni 1944 een
brief naar IJsland waarin hij de bevolking feliciteerde:
ze waren nu een onafhankelijke republiek. Dit gegeven wordt in IJsland elk jaar gevierd tijdens Onafhankelijkheidsdag. Op deze nationale feestdag
staan het feest en het eren van de IJslandse natuur
centraal; er zijn parades, optochten op IJslandse
paarden en muziekoptredens. |
23
Herdenken en vieren in Europa
IJslandse Zaken werd minister-president van de
Unie en de Denen bleven alleen nog betrokken bij
buitenlandse aangelegenheden en territoriale wetten.
De afspraken hierover werden aangegaan voor een
periode van 25 jaar, dus tot 1943. De Tweede Wereldoorlog doorkruiste deze afspraken. Voor IJsland
markeert dit de volgende stap in haar bestaan als
zelfstandige eilandstaat. Het eiland werd aan het
begin van de Tweede Wereldoorlog bezet door de
Duitsers. De bezetting was van korte duur. In 1941
werd IJsland overgenomen door de geallieerden;
eerst de Britten en al snel daarna de Amerikanen.
Het overleg tussen IJsland en Denemarken over
de voorwaarden voor verlenging van hun overeen-
Nationale feestdag
17 jun (1944) Onafhankelijkheidsdag
(vrije dag)
Italië, San Marino
en Vaticaanstad
I
24
n Italië wordt op 25 april herdacht en gevierd dat
NA D E OORLOG
een einde kwam aan het fascisme in Italië en dat
de steden Milaan en Turijn werden bevrijd. Op die
datum trokken in 1945 de partizanen feestend
door de straten. Zij hadden niet gewacht op de geallieerden, maar het land al voor hun komst bevrijd
van de Duitsers en het nationale fascistische bewind.
Tegenwoordig is 25 april Bevrijdingsdag, een nationale feestdag waarbij herdenken en vieren wordt
gecombineerd, maar de nadruk ligt op herdenken.
De slachtoffers van het fascistisch regime en van
de Duitse bezetter in Noord-Italië worden door
heel het land herdacht. Overal vinden ceremonies
plaats waarbij de herinnering aan de omgekomenen
uit de Tweede Wereldoorlog centraal staat. De
teneur in voordrachten en lezingen op deze dag is:
‘nimmer weer’. Ook via de media wordt deze boodschap gecommuniceerd. Bij het monument Victor-Emanuel in Rome vindt een nationale ceremonie
plaats waarbij de president, de voorzitters van de
kamer en de senaat, leden van de regering en vertegenwoordigers van de strijdkrachten aanwezig
zijn. Het staatshoofd legt een krans.
Traditioneel deed naast de president ook de premier
Kranslegging bij het Graf van de Onbekende Soldaat,
Piazza Venezia, Rome, Italië, 25 april 2013.
(© AP/Enrico Oliverio – Martijn Luns, foto rechts)
Nationale feest- en herdenkingsdagen
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag
dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag)
25 apr (1945) Bevrijdingsdag (vrije dag)
02 jun (1946) Dag van de Republiek (vrije dag)
mee aan de herdenkingsceremonie, maar Berlusconi
heeft gebroken met deze traditie. De reden hiervoor
was dat hij regeerde met aanhangers van de Nationale Alliantie, waarvan veel voormalige fascisten
deel uitmaken. De dag wordt dan ook vooral aan
linkerzijde uitbundig gevierd. Desondanks is de
herdenking nadrukkelijk een nationale herdenking
waarbij alle kosten worden gedragen door de staat.
De organisatie is in handen van landelijke en plaatselijke overheden in samenwerking met de partizanenbeweging ANPI. Alle openbare gebouwen
en ook winkels, restaurants, cafés en openbaar vervoer zijn op 25 april gesloten en iedereen is vrij.
Voor veel Italianen is de vrije dag ook een mooie
gelegenheid om te genieten van de eerste mooie
dag van het voorjaar en te gaan picknicken buiten
de stad.
Feest van de Republiek | De nationale feestdag van
Italië valt op 2 juni, wanneer het land het Feest van
de Republiek viert. Hierbij herdenken Italianen
dat Italië op 2 juni 1946 een republiek werd nadat
een kleine meerderheid van de burgers zich bij referendum uitsprak tegen de koning. Op 2 juni
vindt op de Via dei Fori Imperiali in Rome een militaire parade plaats ter ere van de republiek, waar
het staatshoofd en hoogwaardigheidsbekleders acte
de présence geven. Daarna is het feest in het land,
met muziek en festiviteiten op straat.
De stadstaten San Marino en Vaticaanstad slaagden
erin buiten de Eerste en de Tweede Wereldoorlog
te blijven. Zij nemen vooral de christelijke feestdagen
in acht. |
lk jaar rond 10 oktober herdenken Luxemburgers
de weerstand die hun land in 1941 bood tegen de
E
door de Duitse bezetter opgelegde volkstelling. Op
10 oktober beval de Duitse Gauleiter Gustav Simon
tot een ‘Personenstandsaufnahme’ onder alle inwoners.
Een vragenlijst bevatte vragen over onder meer de
nationaliteit, moedertaal en etniciteit van de Luxemburgers. De bezetter hoopte waarschijnlijk op een
pro-Duitse uitslag; in de vraagstelling werd aangestuurd op een aanzienlijk deel ‘Duits’ in de antwoorden. Aangemoedigd door een oproep van verzetsgroepen die werd verspreid via clandestiene
pamfletten, antwoordde het merendeel van de
Luxemburgers echter driemaal ‘Luxemburgs’, waarna
Simon de uitslag nietig verklaarde. Dit werd gezien
als een eerste overwinning van het verzet op de bezetter.
Solidariteit en moed | Hoewel in Luxemburg officieel
alle slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog worden
herdacht op de nationale herdenkingsdag, ligt de
focus op het herdenken van de solidariteit van de
Belangrijke nationale feestdagen
08 mei (1945) Victory Day
23 jun Nationale feestdag ter ere van de verjaardag van de groothertog.
Overige herdenkingsdagen
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag
dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag)
31 jan (1945) Herdenking ter nagedachtenis aan
91 Luxemburgse slachtoffers in Poolse
Wehrmacht-detentiekamp Slonsk
begin juli Herdenking van
internering van Joden
in Cinqfontaines
10 okt (1941) Nationale
dodenherdenking
25
Herdenken en vieren in Europa
Kleine rol Eerste Wereldoorlog | Het land kent
daarnaast een aantal kleine herdenkingen ter nagedachtenis aan de Eerste Wereldoorlog. Italië probeerde in de Eerste Wereldoorlog in eerste instantie
neutraal te blijven, maar verklaarde in 1915 onder
invloed van de binnenlandse nationalisten en
beloften van de Engelsen de oorlog aan Oostenrijk
en later Hongarije. Op 4 november 1918 werd de
wapenstilstand Italië-Oostenrijk-Hongarije getekend.
Italië bleef achter met verliezen, economische crisis
en een zwak politiek bestuur, wat de fascistische
leider Mussolini hielp om aan de macht te komen.
De herdenkingen van de Eerste Wereldoorlog waren
onder zijn bewind in de eerste plaats een fascistisch
getinte ceremonie, met als doel de fascistische staat
te eren. Deze traditie heeft sinds de Tweede Wereldoorlog daarom aan betekenis ingeboet.
Luxemburg
delijke overgave van nazi-Duitsland op 9 mei 1945 om 00.01
uur. De Vereniging van Veteranen van de Oorlog 19391945, VN-troepen en soldaten
van de Luxemburgse Vrede
(AACSPL) organiseren op 8
26
Kranslegging op de Place de la Constitution in Luxemburg-stad,
NA D E OORLOG
Luxemburg, 8 mei 2013.(© US Embassy Luxembourg)
eigen landgenoten en de moed van leden van verzetsorganisaties en dwangarbeiders. In de Notre
Dame, de grote kathedraal in Luxemburg-stad,
wordt een plechtige, religieus getinte ceremonie
gehouden. Hierbij zijn naast geïnteresseerd publiek
en uitgenodigde jongeren ook de Groothertog, regeringsvertegenwoordigers, militaire autoriteiten
en verzetsvertegenwoordigers aanwezig. Elk jaar
wordt ook een vertegenwoordiging van de Duitse
ambassade uitgenodigd.
Naast de ceremonie in de Notre Dame vinden plechtigheden plaats bij het Nationaal Monument voor
Verzet, het Nationaal Monument van Solidariteit
en de gedenktekens in Luxemburg-Hollerich.
De regering is verantwoordelijk voor de organisatie
van de nationale herdenking, en wordt daarin ondersteund door de patriottische beweging. Elk jaar
wordt namens de regering een verklaring voorgelezen tijdens de herdenking.
Victory Day | Op 27 januari, Holocaust Memorial
Day, wordt de Jodenvervolging herdacht door middel
van een educatief programma op scholen, georganiseerd door het ministerie van Onderwijs en
diverse maatschappelijke organisaties. Het einde
van de Tweede Wereldoorlog wordt herdacht op 8
mei, de dag waarop Luxemburg bevrijd werd. Met
deze dag sluit Luxemburg zich aan bij de traditie
van VE-Day (Victory in Europe Day), die refereert
aan het feest dat de geallieerden op 8 mei alvast
vierden, vanwege de aangekondigde onvoorwaar-
mei een kleine ceremonie aan
de voet van het herdenkingsmonument GelleFra, op het
Grondwetsplein in Luxemburgstad. Tijdens de herdenking wordt geen thematische
brug geslagen naar de actualiteit. Volgens de directeur van het Centre de Documentation et de
Recherche sur L’enrolement Forcé is de nationale
herdenking in het land ‘statisch’, en is onder de
Luxemburgse bevolking weinig animo voor een
bredere focus op vrijheid.
Luxemburgse jongens en meisjes | Naast 27 januari, 10 oktober en 8 mei zijn er nog diverse andere
herdenkingsdagen in Luxemburg. De stuurgroep
voor de herinnering van gedwongen rekrutering
(CDSEF) organiseert elk jaar in samenwerking
met de Federatie van de slachtoffers van het
Nazisme (FVNEF) een herdenkingsplechtigheid
ter nagedachtenis aan 91 jonge Luxemburgse mannen die in de nacht van 31 januari 1945 werden
vermoord in het Wehrmacht-detentiekamp Slonsk
in Polen. Het Auschwitz Comité organiseert begin
juli een jaarlijkse herdenkingsplechtigheid bij de
oude abdij Cinqfontaines, waar oude en zieke
Joden tijdens de bezetting werden geïnterneerd
voor deportatie. In de stad Wiltz organiseren de
gemeente, de stuurgroep Remembrance Resistance
(SRDC) en de Luxemburgse organisatie voor gevangenen en gedeporteerden (DPL) op 31 augustus
een gedenkceremonie ter ere van burgers die weigerden mee te werken met de bezetter. Deze herdenking refereert aan de grote landelijke staking
die op 31 augustus 1942 plaatsvond nadat de
Duitsers een dienstplicht voor jongens én meisjes
in het Duitse leger invoerden. Vanaf dit moment
groeide het verzet in Luxemburg en namen veel
Luxemburgse jongeren vrijwillig dienst in geallieerde
legers. |
Malta
zijn, in chronologische volgorde, de beëindiging
van het beleg door de Turken in 1565, de capitulatie
van de Franse troepen die Malta in 1798 hadden
bezet en de capitulatie van Italië op 3 september
1943 (die op 8 september aan de Maltezers bekend
bij de slachtoffers van zowel de Eerste als de Tweede
Wereldoorlog worden herdacht. De dag, in Malta
werd gemaakt). Victory Day begint met een staatsceremonie in de ochtend, waarbij ook een militaire
gevierd op de tweede zondag van november, is nadrukkelijk bedoeld om te rouwen en stil te staan
bij de slachtoffers. Met financiële steun van de
overheid organiseren lokale overheden, kerken en
kleine onafhankelijke organisaties in heel Malta
herdenkingen. In de hoofdstad Valletta legt de president een krans bij het nationale oorlogsmonument,
waarna de aartsbisschop in de grote kathedraal van
Malta een mis opdraagt. Alle hoofden van diplomatieke missies worden bij beide programmaonderdelen uitgenodigd, waarbij ook veel burgers
aanwezig zijn. Na de mis volgt een militaire parade
door de stad. De activiteiten worden goed bezocht
door Maltezers uit alle lagen van de bevolking.
parade wordt gehouden. In de middag wordt er gefeest, en wordt onder meer een populaire regatta in
de grote haven georganiseerd. De dag wordt afgesloten met siervuurwerk in de haven en processies
in steden en dorpen. Die processies houden verband
met de gelijktijdige viering van het rooms-katholieke
feest ‘Our lady as a child, Maria Bambina’.
De nadruk ligt op 8 september op feestvieren, niet
op inhoudelijke verdieping.
N
Victory Day | Malta kent daarnaast een uitbundig
gevierde nationale feestdag op 8 september. Op
deze ‘Overwinningsdag’ wordt de onafhankelijke
status van Malta gevierd, waarbij verschillende historische momenten worden aangehaald waarop de
eilandenstaat vrijheid verwierf of terugvond. Dat
De onafhankelijkheid ten opzichte van de Engelsen
vieren de Maltezers op 31 maart. In 1979 liep op
die dag het militair verdrag met Groot-Brittannië
af en vertrokken Britse troepen van het eiland. Op
deze Dag van de Vrijheid wordt er volop muziek
gemaakt en zijn er bootraces in de grote haven. |
Belangrijke nationale feestdagen (vrije dagen)
31 mrt (1979) Dag van de Vrijheid
08 sep (1945) Victory Day
13 dec (1974) Dag van de Republiek
Herdenkingsdagen
07 jun (1919) Sette Giugno, ter nagedachtenis aan
de Maltese doden die vielen door Britse
kogels
2e zondag van nov (1918)
Remembrance Day
Oorlogsveteranen tijdens de ceremonie op
Remembrance Day, Malta, 10 November 2013.
(© HH/Demotix)
27
Herdenken en vieren in Europa
et als veel andere landen die tot het Gemenebest
behoorden, kent Malta Remembrance Day, waar-
Noorwegen
28
de herdenking in mei 2013. Datzelfde jaar werd
het OorlogsKruis, de hoogste Noorse onderscheiding,
(postuum) toegekend aan een militair die omkwam
in Afghanistan. Het was de eerste keer dat de onderscheiding geen betrekking had op een gebeurtenis
NA D E OORLOG
Belangrijke nationale feestdagen
08 mei (1945) Bevrijdingsdag, sinds 2011
in de Tweede Wereldoorlog. De nieuwe Veteranen-
Veteranendag genoemd (werkdag)
dag-viering kent naast de traditionele kranslegging
17 mei (1814) Dag van de Grondwet (vrije dag)
Herdenkingsdag
27 jan (1945) Holocaust
Memorial Day, op de
dag dat Auschwitz
werd bevrijd
(werkdag)
ook een speciale kerkdienst in Oslo, een militaire
parade door de hoofdstad en voordrachten.
Uit onderzoek blijkt dat de steun van de Noren voor
hun krijgsmacht de afgelopen jaren groeit. Dit is
met name een gevolg van de bijdrage die de Noorse
strijdkrachten hebben geleverd in Libië. De Noren
et als andere Scandinavische landen bleef Noorwegen neutraal in de Eerste Wereldoorlog. En
ook in de Tweede Wereldoorlog deden de Noren
opnieuw een poging neutraal te blijven. Maar toen
de geallieerden in april 1940 aankondigden de
Duitse scheepvaart langs Noorwegen te gaan belemmeren door middel van het plaatsen van mijnen,
volgde direct een Duitse invasie. Het land werd
bezet door de nazi’s, tot het op 8 mei 1945 werd
bevrijd. Sindsdien was het op 8 mei Bevrijdingsdag:
een vlagdag waarop aandacht werd besteed aan
het einde van de oorlog in het eigen land. Naast de
traditionele kranslegging bij het Akershus-fort in
Oslo in aanwezigheid van internationale gasten,
werden er traditiegetrouw ook medailles uitgereikt.
N
Veteranendag | In 2011 nam de regering het initiatief
om militairen meer centraal te stellen en 8 mei
om te dopen in ‘Veteranendag’. Sindsdien draait
deze dag niet meer alleen om het herdenken van
de Tweede Wereldoorlog, maar om een eerbetoon
aan alle militairen die sinds de Tweede Wereldoorlog
namens Noorwegen vochten. “We komen samen
en tonen ons diepste respect voor Noorse mannen
en vrouwen die de Noorse defensie-uniformen
hebben gedragen”, zo formuleerde NAVO-secretaris-generaal Anders Fogh Rasmussen het tijdens
Parade van schoolkinderen op Grunnlovsdag, Oslo,
Noorwegen, 17 mei 2013. (© AP/Robert B. Fishman)
zijn trots op deze missie. Dit verklaart mogelijk het
enthousiasme voor de nieuwe invulling van 8 mei.
Zwarte bladzijde | Noorwegen doet sinds 2005 ook
mee aan Holocaust Memorial Day op 27 januari,
Grunnlovsdag | De nationale feestdag van Noorwegen
valt op 17 mei, wanneer het ‘Grunnlovsdag’ is en er
worden op scholen en tijdens kleine herdenkingen.
Tijdens de oorlog werd eenderde van de in Noor-
wordt gevierd dat het land in 1814 een grondwet
kreeg. Het is een folkloristische dag, waarbij de
wegen wonende Joden vermoord in vernietigingskampen. De deportaties werden uitgevoerd door
Noren gekleed gaan in klederdracht en zwaaiend
met vlaggetjes in optocht langs kastelen en historische plaatsen trekken.
de Noorse politie. Voor deze zwarte bladzijde in de
Noorse geschiedenis bood premier Jens Stoltenberg
in januari 2012 excuses aan. |
waarbij slachtoffers van de Holocaust herdacht
29
Nationale herdenkings- en feestdagen
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag)
05 mei (1945) Nationale herdenking van de bevrijding van
Mauthausen (op de eerste zondag na 5 mei)
26 okt (1955) Nationalfeiertag, ter viering van de Oostenrijkse neutraliteitswet (vrije dag)
e nationale herdenking in Oostenrijk
kent zijn oorsprong in het voormalig
concentratiekamp Mauthausen, dat op
5 mei 1945 werd bevrijd. Om die reden
worden daar op de eerste zondag na 5
mei de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdacht. Dit gebeurt al sinds
het einde van de oorlog.
Sinds 1998 worden de slachtoffers op diezelfde
dag ook geëerd in het Oostenrijkse parlement, in
aanwezigheid van het staatshoofd, leden van de
regering en slachtoffers en nabestaanden. Alle
slachtoffers van de nazi’s staan daar centraal. Het
initiatief voor het uitbreiden van de herdenking in
Mauthausen is genomen door leden van het parlement, in samenwerking met overlevenden en nabestaanden. Hiermee is de herdenking naar een
nationaal niveau getild.
D
Tocht van overlevenden | De herdenking bij Mauthausen bestaat uit een kranslegging, het spelen
van het volkslied en een tocht van overlevenden
naar het kamp. Beide ceremonies bevatten ook
speeches van overlevenden en regeringsleden en
culturele bijdragen van artiesten en leerlingen van
middelbare scholen. Hoewel tijdens de herdenking
de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog worden
herdacht, draaien de meeste lezingen om onderwerpen als verantwoordelijkheid en de strijd tegen
racisme en antisemitisme. Jaarlijks wordt ook een
delegatie uit het buitenland uitgenodigd, onder andere bestaande uit ambassadeurs van diverse Europese landen, Amerika en Israël.
Ook worden lokale en regionale herdenkingen georganiseerd, bijvoorbeeld op plaatsen waar de Novemberpogroms plaatsvonden. Deze worden georganiseerd door particuliere organisaties en lokale
en regionale overheden. Of de herdenking ook in
de toekomst doorgang moet vinden, staat niet ter
discussie in Oostenrijk.
Naast de nationale herdenking op 5 mei neemt
Oostenrijk ook Holocaust Memorial Day in acht
op 27 januari. Bovendien wordt op lokaal niveau in
diverse gemeenten stilgestaan bij Kristalnacht.
Herdenken en vieren in Europa
Oostenrijk
30
NA D E OORLOG
National Feiertag aan de Wiener Heldenplatz, Wenen, Oostenrijk, 26 oktober 2010. (© Bundesheer/Gerhard Simader)
Viering van de neutraliteit | ‘Nationalfeiertag’ is het
in Oostenrijk op 26 oktober, de dag waarop in 1955
de wet over Oostenrijks neutraliteit werd aangenomen en de laatste soldaten van de geallieerde mogendheden het land verlieten. In 1965 werd de dag
uitgeroepen tot nationale feestdag. Sinds 1995
wordt daarbij om de tien jaar ook de verjaardag
van het leger gevierd met een parade op de Ringstrasse in Wenen, waar het leger zijn wapens, helikopters en tanks presenteert. Verder zijn mensen
op 26 oktober vrij, zijn de musea in Wenen en
musea van de federale overheid gratis toegankelijk
en worden er sportevenementen georganiseerd. |
Portugal, Spanje en Andorra
Herdenkingsdag
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day
(werkdag)
12 okt (1987) Dia de la Hispanidad, ter
ere van de ontdekking van Amerika door Colombus
ortugal, Spanje en Andorra, die samen het Iberisch
schiereiland vormen, kennen geen van drieën
een uitgebreide herdenkingstraditie rond de Eerste
of Tweede Wereldoorlog. De landen waren alleen
betrokken bij de Eerste Wereldoorlog. Tijdens de
Tweede Wereldoorlog was Portugal onder Salazar
vooral een geliefd oord voor geallieerde en Duitse
spionage en contraspionage. Spanje was onder
P
generaal Franco officieel neutraal. Beide dictators
waren echter niet onvriendelijk voor het staatshoofd
van nazi-Duitsland.
Portugal leverde tijdens de oorlog grondstoffen ten
behoeve van de Duitse oorlogsindustrie en in het
land werd de vlag halfstok gehesen na de zelfmoord
van Hitler. Salazars formele standpunt was dat dit
nou eenmaal het protocol was dat bij het overlijden
van staatshoofden gold.
Franco liet Hitler al in 1937 met bommenwerpers
van de Luftwaffe het Baskische dorpje Guernica
bombarderen. Ruim 1600 mensen stierven, het
dorpje werd nagenoeg volledig verwoest. Om die
reden wordt de Spaanse burgeroorlog ook wel de
generale repetitie van de Tweede Wereldoorlog genoemd. Nadat Franco in 1936 de macht had gegrepen in Spaans-Marokko, kon hij de oversteek naar
Spanje maken met luchtsteun van Hitlers transportvliegtuigen. Tijdens de oorlog stelde Franco
zich tot ergernis van Hitler officieel neutraal op,
omdat de generaal vond dat Spanje zich moest
herstellen na de verwoestende burgeroorlog. Afzijdig
Angola en Mozambique. Recentelijk verschijnen
veel boeken die de periode kritisch beschouwen en
kranten publiceren artikelen over waarheidsvinding,
berechting en verzoening. Tot op heden lijken de
wonden echter te vers en wordt geen herdenking
georganiseerd voor de slachtoffers van oorlogsgeweld
of de onafhankelijkheidsstrijd.
Stilzwijgen | In Portugal en Spanje kwam pas in de
jaren zeventig een einde aan de strenge dictatuur
(respectievelijk in 1974 en 1975). Franco wees aan
het einde van zijn leven Juan Carlos aan als koning
en zijn opvolger. Toen de dictator op 20 november
1975 overleed bleef de politieke structuur van Spanje
intact als gevolg van de georganiseerde overgang.
Daarmee werd de politieke transitie niet moeilijk
en verliep de overgang relatief rustig. In beide
landen wordt over het dictatoriale verleden bij voorkeur gezwegen. Het wordt als pijnlijk ervaren en
het is noch Portugezen, noch Spanjaarden gelukt
het onderling eens te worden over een interpretatie
van de geschiedenis en de vraag wie en wat herdacht
zou moeten worden. Dat heeft zijn weerslag op de
herdenkingscultuur in Portugal en Spanje. Er zijn
geen nationale herdenkdagen, niet met betrekking
tot het eigen (burgeroorlog)verleden, en ook niet
met betrekking tot bijvoorbeeld de bloedige onafhankelijksstrijd in de voormalige Portugese koloniën
Voor Spanje geldt min of meer hetzelfde. Het land
heeft relatief nog maar kortgeleden de laatste straaten plaatsnamen verwijderd die verwezen naar het
fascistische regime van generaal Franco. Op lokaal
en provinciaal niveau wordt betwist wie het openen
van recent ontdekte massagraven moet betalen.
Pas de laatste jaren ontstaan de eerste initiatieven
om het eigen verleden bespreekbaar te maken.
Militaire parade voor koning Juan Carlos op de Nationale
Dag , Madrid, Spanje, 12 oktober 2011. (© HH-Corbis)
De slachtoffers van de Holocaust worden wel herdacht.
In Portugal gebeurt dit in het parlement op Holocaust
Memorial Day op 27 januari, met een sobere en ingetogen ceremonie zonder vlagvertoon. In Spanje
organiseren Joodse organisaties op diezelfde dag
ook kleine herdenkingen, en er worden op scholen
educatieve programma’s georganiseerd.
Prinsdom | Het derde land op het Iberische schiereiland is het prinsdom Andorra. Een geïsoleerd
staatje, waar de twintigste eeuw vol oorlogen wel
aan voorbij lijkt te zijn gegaan. Het land
sloot zich tijdens de Eerste Wereldoorlog
aan bij de entente van Frankrijk, Engeland
en Rusland, maar had in de praktijk weinig
van doen met de oorlogshandelingen. Tijdens de Spaanse Burgeroorlog en de Tweede Wereldoorlog bleef Andorra neutraal.
Om die reden bestaat ook in Andorra
geen herdenk- of viercultuur. Het land
heeft wel een jaarlijkse nationale feestdag
op 14 maart, de dag waarop het land in
1993 een grondwet kreeg. Dan gaat de
vlag uit en worden culturele evenementen
georganiseerd, met vuurwerk. |
31
Herdenken en vieren in Europa
lijkt echter een beter woord voor Franco’s houding.
Turkije
et Ottomaanse rijk vocht tijdens de Eerste Wereldoorlog mee aan de zijde van de Centrale
H
32
Çanakkale Bogazi) en op het schiereiland Gelibolu,
ook wel Gallipoli genoemd. Op 19 maart staan de
Turken stil bij de martelaren van Çanakkale die
hun leven gaven voor Turkije.
NA D E OORLOG
Mogendheden, onder leiding van Duitsland. Dit
was voornamelijk een poging om de aan Rusland
Atatürk | Op 25 april is het Anzac Dag. Dit is de nationale herdenkingsdag waarop Australiërs en
verloren gebieden in de Kaukasus en de Krim
terug te winnen. Tegen het einde van die oorlog
was het Ottomaanse rijk echter verslagen als grootmacht en hield het op te bestaan. Daaruit ontstond
de republiek Turkije.
Nieuw-Zeelanders worden herdacht die dienden
en stierven op Gelibolu op 25 april 1915. Op deze
dag organiseert het ministerie van Buitenlandse
zaken in samenwerking met militaire en lokale organisaties uit de provincie Çanakkale een herdenking, waarbij voornamelijk leraren, studenten en
burgers aanwezig zijn. Vanuit de overheid is ook
een ruime vertegenwoordiging aanwezig: de president, de premier, ministers en leden van het parlement, lokale overheidsorganisaties en militairen.
Ook worden buitenlandse vertegenwoordigers uitgenodigd om de plechtigheden
bij te wonen, met name uit
Australië en Nieuw Zeeland.
De ceremonie bestaat uit een
kranslegging, een militaire parade, een moment van stilte
en het spelen van het volkslied.
De aandacht voor de herdenking is door de jaren heen
min of meer gelijk gebleven.
Op 29 oktober is het in Turkije
‘Dag van de Grondwet’, en viert men dat in 1923
de republiek Turkije werd opgericht. Op 30 augustus
eert men het leger, omdat Atatürk op 30 augustus
1922 de overwinningsoorlog won.
Kortom: de herdenkings- en feestdagen in Turkije
zijn vooral gericht op de daden van Atatürk tijdens
en na de Eerste Wereldoorlog. De Tweede Wereldoorlog speelt niet of nauwelijks een rol, en veel gelijkenissen met de manier waarop in Nederland
de herdenking en de viering van vrijheid worden
vormgegeven zijn er niet.
Martelaren | In Turkije zijn de meeste herdenkingen
gewijd aan de ‘martelaren’ die hun leven hebben
gegeven in de strijd voor Turkije: militairen en
burgers die tijdens de Eerste Wereldoorlog vochten
onder Atatürk. Op 18 maart is het Çanakkale Martelarendag. Deze dag herinnert aan 18
maart 1915, toen Mustafa Kemal Atatürk
de gevechten aanvoerde in en rond de
zeestraat Dardanellen (in het Turks:
Belangrijke feestdagen
23 apr (1920) Kinderdag, uitgeroepen door Atatürk
(vrije dag)
19 mei (1938) Nationale dag voor de Jeugd en
Sport (vrije dag)
30 aug (1922) Dag van de Overwinning, refererend
aan de overwinning op de Grieken (vrije dag)
29 okt (1923) Dag van de Grondwet, op de dag dat de Turkse
Republiek werd gesticht (vrije dag voor overheid en
semi-overheid)
Herdenkingsdagen (werkdagen)
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat
Auschwitz werd bevrijd (werkdag)
18 mrt (1915) Çanakkale Martelarendag, ter herinnering aan
de gevechten in de Eerste Wereldoorlog rond Çanakkale
Bogazi en Gelibolu
19 mrt Herdenking van de martelaren die hun leven gaven
voor Turkije
25 apr (1915) Anzac Dag, ter nagedachtenis aan de
Australiërs en Nieuw-Zeelanders die dienden en
stierven op Gelibolu
10 nov (1983) Sterfdag van Atatürk
De Armeense kwestie | Dan is er nog de ‘Armeense
kwestie’. Ook 98 jaar na de massamoord op de Armeniërs tijdens de Eerste Wereldoorlog is dit nog
altijd een heel gevoelig en controversieel onderwerp
in Turkije. Ook al zijn veel landen al jaren geleden
33
overeengekomen dat het hier om genocide ging, in
Turkije’s herdenkingscultuur wordt over dit onderwerp niet gesproken. Overigens lijkt hierin wel
verandering te gaan komen. In 2013 is de Turkse
dichter Faik Ali, die in 1915 de dood van elfduizend
Armeniërs voorkwam, voor het eerst op kleine
schaal herdacht. Op zijn sterfdag, 24 april, werd
hij door een bescheiden menigte van Armeniërs
én Turken bij zijn graf geëerd. De organisatoren,
voornamelijk Armeense nabestaanden, zijn voornemens de herdenking jaarlijks te laten plaatsvinden. |
Verenigd Koninkrijk
Take up our quarrel with the foe:
To you from failing hands we throw
The torch; be yours to hold it high.
If ye break faith with us who die
We shall not sleep, though poppies grow
In Flanders Fields.
o leest het derde couplet van het meest geciteerde
gedicht uit de Eerste Wereldoorlog, ‘In Flanders
Fields’. Het geeft goed weer wat op de nationale herdenking in het Verenigd Koninkrijk, Remembrance
Day, wordt herdacht. De dag, die valt op of nabij 11
november, is zowel een eerbetoon aan de slachtoffers
als een oproep om te blijven herdenken en ‘het gevecht met de vijand’ te blijven voeren.
Z
Poppy’s in het knoopsgat | Bovengenoemd gedicht,
geschreven door de Canadese militair-arts John Mc
Crae, vormt de basis voor het symbool van de klaproos dat zo’n belangrijke rol vervult op Remembrance
Day. De klaproos groeit goed in een laag omgewoelde
Belangrijke feest- en herdenkingsdagen
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag
dat Auschwitz werd
bevrijd (werkdag)
3e zaterdag in juni Verjaardag van de koning(in)
11 nov (1918) Remembrance Day, ter herinnering
aan beide wereldoorlogen(op de zondag
voor of na 11 november)
aarde en nog het best als alle andere planten in de
omgeving dood zijn, wat in Vlaanderen vaak het
geval was omdat men steeds opnieuw gesneuvelden
moest begraven. Ook is de klaproos een opiaat, net
als de morfine die tijdens de oorlog werd gebruikt
om de pijn van de gewonde soldaten weg te nemen.
Tot slot is zijn felrode kleur een passende verwijzing
naar het bloedvergieten tijdens de Grote Oorlog.
Herdenken en vieren in Europa
Anzac Day op het schiereiland Gallipoli, Turkije, 24 april 2006. (© HH/Gamma Presse Images)
Remembrance Day | Op Remembrance Day worden
op verschillende plaatsen in het koninkrijk herdenkingen gehouden bij oorlogsmonumenten. Het
best bekend is de nationale herdenking bij de Cenotaph in Londen, in aanwezigheid van het staatshoofd, leden van de regering en andere prominenten.
Remembrance Day heeft een sterk militair karakter.
34
NA D E OORLOG
Kransen van poppy s op Remembrance Day bij het Cenotaph
Monument, Londen, Verenigd Koninkrijk, 13 november 2005.
(© Reuters/Paul Hackett)
Remembrance Day wordt in het Verenigd Koninkrijk
ook wel ‘Poppy Day’ genoemd en veel Britten dragen
in de weken voorafgaand aan 11 november een Poppy
in hun knoopsgat. Dit speldje met de afbeelding
van een klaproos kan worden gekocht bij winkels en
openbare instellingen. De opbrengst komt ten goede
aan British Legion, de Britse veteranenorganisatie.
Het dragen van de Poppy is daarmee ook een
zichtbare steunbetuiging aan de Britse strijdkrachten.
Pacifistische Britten die moeite hebben met dit symbool vanwege de Britse bijdrage aan actuele oorlogen,
maar toch steun willen betuigen aan de nabestaanden
van omgekomen militairen en de traditie van herdenken, dragen een witte Poppy.
De herdenking begint traditiegetrouw om elf minuten over elf uur, omdat op dat tijdstip op 11 november 1918 de vijandigheden van de Eerste Wereldoorlog werden beëindigd. Ondanks het feit dat
het Verdrag van Versailles pas in juni van het daaropvolgende jaar werd getekend, is deze datum in
alle landen van het Gemenebest courant om de
eigen slachtoffers van oorlogsgeweld te herdenken.
De ceremonie bestaat uit het blazen van The Last
Post, twee minuten stilte en een kranslegging bij
het monument ter nagedachtenis aan de omgekomen militairen. Daarna klinkt ‘the Rouse’, een
trompetsignaal dat in het leger wordt gebruikt om
soldaten te wekken. Bij de Cenotaph in Londen
wordt de herdenking gevolgd door een parade
waarin alle onderdelen van de strijdkrachten worden
getoond aan het publiek. De meeste eenheden
hebben na afloop hun jaarlijkse reünie.
Op Remembrance Day staan in het Verenigd Koninkrijk de strijdkrachten centraal: de omgekomenen
uit het eigen leger tijdens de Eerste en Tweede
Wereldoorlog en in alle oorlogen sindsdien.
Hoewel Groot-Brittannië ten tijde van beide oorlogen
nog veel overzeese gebieden bezat, wordt nauwelijks
aandacht geschonken aan de gevallenen in de rest
van het rijk, al bestaat de huidige bevolking voor
een deel uit hun nazaten en leverden velen van
hen een bijdrage aan de strijd. Voor de slachtoffers
aan het oostfront die in de Tweede Wereldoorlog
voor dezelfde doelen vochten als Britse militairen,
geldt hetzelfde.
Ook de slachtoffers van de Holocaust hebben geen
specifieke plaats in de herdenking, al komt daar
langzaam verandering in. Zij worden tijdens
kleine herdenkingen en middels educatieve activiteiten herdacht op Holocaust Memorial Day op
27 januari. |
Zweden
n Zweden herdenkt men alleen het einde van de
Holocaust. De Zweedse overheid wees in 2001 27
I
Nationale feestdag
06 jun (1523) Vlagdag (sinds 1916;
vrije dag sinds 2005)
Herdenkingsdag (werkdag)
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day
januari aan als jaarlijkse Holocaust Memorial Day.
De organisatie The Living History Forum, die onder
International Holocaust
Remembrance Day op het
Raoul Wallenberg Plein in
Stockholm, Zweden,
27 januari 2013.
(© AP Photo/Scanpix Sweden,
Leif R Jansson)
35
Naast Holocaust Memorial Day kent Zweden geen
andere herdenking. Wel leeft er een discussie of op
26 augustus moet worden stilgestaan bij de slachtoffers van het communisme wereldwijd.
Sinds 1916 valt Vlagdag, de nationale feestdag van
Zweden op 6 juni. Overal in het land wordt de vlag
uitgestoken en wordt het volkslied gespeeld en gezongen. Sinds 2005 is Vlagdag ook een vrije dag.
Hiervoor moesten de Zweden wel 2e Pinksterdag
inleveren. |
Herdenken en vieren in Europa
het ministerie van Cultuur valt, heeft de missie
meegekregen om de herinnering aan de Holocaust
niet verloren te laten gaan.
Jaarlijks wordt op 27 januari een herdenking georganiseerd in Stockholm. Hierbij is altijd een vertegenwoordiger van de Zweedse regering aanwezig.
Ook worden buitenlandse ambassadeurs uitgenodigd. Door het land heen worden op scholen en
door maatschappelijke organisaties activiteiten georganiseerd, zoals culturele bijeenkomsten, filmvertoningen, lezingen, kaarsjes aansteken en fototentoonstellingen. Hierbij staan de slachtoffers van
de Holocaust centraal. Met de Joodse slachtoffers
in het achterhoofd wordt bij deze bijeenkomsten
echter ook een link gelegd naar het heden, met als
centrale boodschap ‘dit nooit weer’. Middels een
jaarthema maakt het Forum elk jaar een verwijzing
naar een mensenrechtenschending die vandaag de
dag actueel is. In 2014 wordt bijvoorbeeld aandacht
geschonken aan de slechte leefomstandigheden
waarin Roma in Europa moeten leven.
Zwitserland en Liechtenstein
witserland bleef neutraal gedurende beide wereldoorlogen, en er zijn ook geen specifiek Zwit-
Z
serse herdenkingen. Het land heeft één feestdag
die op nationaal niveau wordt ingevuld (voor de
36
NA D E OORLOG
rest hebben alle kantons hun eigen feestdagen).
Op 1 augustus wordt in heel Zwitserland ‘Feiertag’
gevierd en is iedereen vrij. Men viert dat op die
dag in 1291 de Zwitserse federatie werd ingesteld.
Voor het staatje Liechtenstein geldt eveneens dat
het geen oorlogsherdenkingen en geen vrijheidsvieringen kent. De enige nationale feestdag is 15
augustus. Op die dag viert men dat het land in
1719 de (onafhankelijke) status van keizerlijk vorstendom kreeg.
Nationale feestdagen (vrije dagen)
01 aug (1291) Feiertag (Zwitserland)
15 aug (1719) Onafhankelijkheidsdag (Liechtenstein)
Herdenkingsdag (werkdag)
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day
In Zwitserland en Liechtenstein wordt op Holocaust
Memorial Day wel aandacht besteed aan de slachtoffers van de Holocaust. Hierbij staan de Joodse
slachtoffers centraal. |
Holocaustherdenking bij bij het Europese hoofdkwartier van de Verenigde Naties in Genève, Zwitserland,
20 april 2009. (© Reuters/Valentin Flauraud)
Israël
In het onderzoek naar herdenkingsrituelen in Europa
is Israël meegenomen, omdat veel Israëliërs migranten
(of kinderen van migranten) uit Europa zijn.
Jom HaShoah | In de Israëlische herdenkingscultuur
staan alle slachtoffers van de Shoah centraal, wereldwijd. Jom HaShoah geldt als nationale herdenkingsdag, van de vernietiging én het heldendom.
In 1953 werd bepaald dat Jom HaShoah zou vallen
op 19 april, de datum van de opstand in het getto
van Warschau. Later is de datum gewijzigd, omdat
niet langer de Gregoriaanse kalender maar de
Joodse kalender wordt aangehouden, waardoor Jom
HaShoah op 27 niesan herdacht wordt.
Kranslegging
tijdens de jaarlijkse
ceremonie op Jom
Hashoah bij Yad
Vashem, Jeruzalem,
Israël, 8 april 2013.
(© AP/Gali Tibbon,
Pool)
maoet (Onafhankelijkheidsdag) (werkdag)
Herdenkingsdagen
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd
bevrijd (werkdag)
27 niesan (apr/mei) Jom HaShoah, nationale herdenking van de slachtoffers van de Holocaust (werkdag)
04 ijar (apr/mei) Jom HaZikaron, ter herdenking
van alle slachtoffers van militaire operaties,
Israëlische oorlogen en terreuracties tegen
de staat Israël
Jom HaShoah begint op 26 niesan, ’s avonds bij
zonsondergang. Dan wordt de vlag halfstok gehesen
en zeggen Joden gebeden voor de overledenen. De
daaropvolgende dag gaat om 10.00 uur twee minuten
37
Herdenken en vieren in Europa
et land Israël bestond nog niet gedurende de
Eerste en Tweede wereldoorlog. De Joodse staat
is pas drie jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog opgericht. Maar zijn inwoners zijn wel voor
het merendeel afkomstig uit Europa. Zij zijn bijna
zonder uitzondering overlevenden en nabestaanden
van de Holocaust – ook wel Shoah genoemd.
H
Nationale feestdag
05 ijar (apr/mei) Jom Ha‘ats-
Israëlische soldaten plaatsen
vlaggen met zwarte linten op de
graven van gevallen soldaten
tijdens de jaarlijkse herdenking
op de Kiryat Shaul militaire
begraafplaats, Tel Aviv, Israël,
14 april 2013.
(© AP/Ariel Schalit)
38
NA D E OORLOG
lang het luchtalarm af. Het land ligt dan stil: het
verkeer stopt, mensen houden halt op straat en iedereen neemt twee minuten stilte in acht. Gedurende
de rest van de dag zijn overheidsinstellingen en
openbare gebouwen gesloten en vinden herdenkingen plaats. Overal in het land worden voordrachten gehouden, spreken overlevenden, worden
de namen van slachtoffers gelezen en kaarsen gebrand. Joodse kinderen geven acte de présence,
wat symbool staat voor het doorgeven van de herinnering. Ook het staatshoofd, leden van de Knesset
en overlevenden van de Shoah spelen een grote rol
bij de verschillende herdenkingen. Een belangrijke
herdenkplaats is het museum en herinneringscentrum voor de Shoah in Jeruzalem, Yad Vashem.
Daar vindt elk jaar een kranslegging plaats en
klinkt het volkslied.
Zeer orthodoxe Joden in Israël herdenken de slachtoffers van de Shoah op een andere dag: Tisha ‘bav.
Dit is van oudsher de herdenking van de vernietiging
van de eerste en tweede tempel in Jeruzalem en is
dus eigenlijk een religieuze herdenkdag.
Jom HaZikaron | Israël kent verder sinds 1963 de
nationale herdenking Jom HaZikaron op 4 ijar
(vallend in april/mei); de dag die direct voorafgaat
aan Jom Ha’atsmaoet. Op Jom HaZikaron worden
alle slachtoffers van militaire operaties, oorlogen
waarbij Israël berokken was en terreuracties tegen
de staat Israël herdacht. Ook deze herdenking
vangt aan met een sirene, ’s avonds om 20.00 uur.
Deze klinkt een minuut lang, waarbij het openbare
leven stilstaat. De volgende morgen om 11.00 uur
klinkt de sirene opnieuw een minuut. Dan komen
Israëli samen in synagogen en op begraafplaatsen
waar slachtoffers liggen begraven, en er wordt gebeden ter nagedachtenis aan de doden.
Jom Ha’atsmaoet | De daaropvolgende dag, Jom
Ha’atsmaoet, herinnert aan de dag dat Ben Gurion
in 1948 de Israëlische onafhankelijkheidsverklaring
voorlas in Tel Aviv. Deze dag wordt gevierd als een
nationaal en Joods feest, en doet qua sfeer denken
aan 5 mei in Nederland. Zowel orthodoxe als
liberale Joden grijpen deze feestdag aan om door
middel van het zingen van psalmen en het uitspreken van bepaalde gebeden gezamenlijk de
hoop op vrede uit te spreken. Ook vinden tegenwoordig in het hele land straatfeesten en festivals
plaats en wordt er door kinderen lawaai gemaakt
om de onafhankelijkheid van het land te vieren.
Alleen ultraorthodoxe Joden doen niet mee; zij
zeggen principieel geen gebeden voor de staat
Israël, die in hun ogen pas mag bestaan na de
komst van de Messias. |
Buiten het protocol om
graaf in beeld gebracht. Bij hem geen opgeruimde composities, soms zelf geen hoofdonderwerp. Integendeel,
Toen autonoom fotograaf Otto Snoek zijn Europese paspoort
aan de randen en elders in het beeld trekken de meest uit-
ontving, vroeg hij zich af: ‘Wat verbindt ons als Europeanen?’ Hij nam zich voor om met dit nieuwe paspoort alle
landen binnen de Europese Unie te bereizen en uitingen
van nationalisme binnen één Verenigd Europa te fotograferen. Sinds 2005 reisde hij door West- en Oost-Europa en
legde nationale feestdagen en herdenkingen, marsen en
feestvreugde bij voetbalwedstrijden vast. Het resulteerde
in de fotoserie ‘We Europe’.
eenlopende elementen de aandacht van de toeschouwer.’
Het Nationaal Comité 4 en 5 mei koos uit
deze serie dertig foto’s en stelde een
beeldessay samen waarin mensen de
oorlog herdachten, de bevrijding dan
wel de onafhankelijkheid of eenheid van
hun land vierden. ‘Oorlog’ betekende in
de contreien die Snoek soms duizenden
kilometers verderop bezocht niet automatisch de Tweede Wereldoorlog. Gewapende conflicten voor en na de
periode 1940-1945 bleken in sommige
landen een veel prominentere plaats in
te nemen in de nationale herinneringscultuur. Landen die
grotendeels buiten oorlog en conflict zijn gebleven, vierden nationale feestdagen zoals Vlagdag of de Dag van de
Grondwet. Deze grote diversiteit spreekt uit de straattaferelen die Snoek met zijn camera vastlegde.
‘Waar veel fotografen twee stappen achteruit zetten om hun
foto te maken, doe ik twee stappen vóóruit,’ aldus de fotograaf over zijn werkwijze. Snoek zoomt in op mensen en
mensenmassa’s. Voor hem geen panoramafoto’s, maar
impressies van de openbare ruimte, waarbij hij de aanwezigen met huid en haar portretteert. In de woorden van
Frits Gierstberg, bijzonder hoogleraar in de fotografie en
conservator van het Nederlands Fotomuseum: ‘Snoek beweegt zich bij voorkeur op plaatsen waar veel mensen bijeenkomen. Hij maakt zijn foto’s snel en frontaal. Niemand
poseert voor de fotograaf, houdingen en gelaatsuitdrukkingen zijn zonder enige terughoudendheid van de foto-
Volgens Manon Braat, kunstcriticus van het magazine Kunstbeeld, weet Snoek achter de rituelen, het vlagvertoon en
de gedenktekens precies die momenten in het gedruis te
vangen waarop het wringt. In de massa isoleert Snoek het
individu en tegelijkertijd legt hij de inwisselbaarheid van
mensen vast. En, aldus Braat, overal tekent de geglobaliseerde wereld zich af: ‘Snoek fotografeerde
immigranten in Athene die op straat
Griekse vlaggen verkopen of een groepje
Afrikaanse studenten in Reykjavik met de
IJslandse driekleur. Geografische afkomst,
geloof, taal en huidskleur zeggen weinig
over nationaliteit of gevoelens van patriottisme, noch over de samenkomsten die
Snoek registreerde.’
Kunsthistoricus Gierstberg plaatst Snoeks
werk in de traditie van Weegee, Joel Meyerowitz, Garry Winogrand, Ed van der Elsken en Martin Parr. Tegelijkertijd noemt hij Snoek
onderscheidend door zijn radicalere esthetiek en zijn thematische focus op de relatie tussen democratie en de
spektakelmaatschappij. Deze relatie komt terug in de beelden die Snoek van de oorlogsherdenkingen, bevrijdingsfeesten en andere nationale dagen in Europa maakte. In
dit beeldessay zwenkt de fotograaf weg van de formele bijeenkomst waarin hoogwaardigheidsbekleders met kransen hun opwachting maken bij een monument. Snoek
richt zijn lens op betrokkenen en aanwezigen aan de rafelranden van de officiële gebeurtenis en registreert daarmee wat er buiten het protocol om gaande is.
Foto: Koos Breukel
39
Herdenken en vieren in Europa
Het beeldessay van Otto Snoek
Brussel, België, 21 juli;
Nationale feestdag, de
dag waarop de koning
der Belgen als eerste
koning de grondwettelijke eed aflegde
(1831).
Sofia, Bulgarije,
3 maart; herdenking
van de Bevrijding van
Bulgarije van het
Ottomaanse juk
(1878).
Otto Snoek – Buiten het protocol om
Potsdam, Duitsland,
3 oktober; Dag van de
Duitse eenheid
(1990).
Tallinn, Estland,
24 februari; onafhankelijkheidsdag (1918).
Buiten het protocol om – Otto Snoek
Parijs, Frankrijk, 14
juli; Quatorze Juillet,
de dag van de bestorming van de Bastille
(1789). Het publiek
kijkt naar overtrekkende vliegtuigen.
Tbilisi, Georgië, 26
mei; Onafhankelijkheidsdag (1918).
Otto Snoek – Buiten het protocol om
Athene, Griekenland,
25 maart; Onafhankelijkheidsdag (1821).
Athene, Griekenland,
25 maart; Onafhankelijkheidsdag (1821). In
de militaire en civiele
parade loopt verplegend personeel mee.
Buiten het protocol om – Otto Snoek
Boedapest, Hongarije,
15 maart; Bevrijdingsdag, het begin van de
onafhankelijkheidsoorlog tegen het
Koninkrijk Oostenrijk
(1848).
Otto Snoek – Buiten het protocol om
Cork, Ierland,
17 maart; Sint Patrick
Dag, ter ere van de
heilige St. Patrick.
Reykjavik, IJsland,
17 juni; studenten
vieren Onafhankelijkheidsdag (1944).
Buiten het protocol om – Otto Snoek
Zagreb, Kroatië,
25 juni; Dag van de
Staat, op de dag van
de onafhankelijkheidsverklaring
(1991).
Riga, Letland,
18 november;
Proclamatie van de
Republiek Letland
(1918).
Otto Snoek – Buiten het protocol om
Vilnius, Litouwen,
11 maart; Dag van
Herstel van de
Onafhankelijkheid van
Litouwen (1990).
Luxemburg-stad,
Luxemburg, 23 juni;
Nationale feestdag ter
ere van de verjaardag
van de groothertog.
Buiten het protocol om – Otto Snoek
Skopje, Macedonië,
8 september;
Onafhankelijkheidsdag (1991).
Valetta, Malta,
8 september;
Victory Day (1945).
Otto Snoek – Buiten het protocol om
Kiev, Oekraïne,
24 augustus;
Onafhankelijkheidsdag (1991).
Buiten het protocol om – Otto Snoek
Oslo, Noorwegen,
17 mei; Dag van de
Grondwet (1814).
Wenen, Oostenrijk,
26 oktober;
Nationalfeiertag, ter
viering van de
Oostenrijkse neutraliteitswet (1955).
Otto Snoek – Buiten het protocol om
Warschau, Polen,
11 november; Onafhankelijkheidsdag,
op de dag dat Polen
territoria van Pruisen,
Oostenrijk en de
Sovjet-Unie terugkreeg (1918).
Moskou, Rusland,
9 mei; Overwinningsdag (1945).
Buiten het protocol om – Otto Snoek
Boekarest, Roemenië,
1 december;
Dag van de Grote
Unie, op de dag van
toewijzing van
Transsylvanië aan
Roemenië (1918).
Otto Snoek – Buiten het protocol om
Istanbul, Turkije,
29 oktober; Dag van
de Grondwet, op de
dag dat de Turkse
Republiek werd
gesticht (1923).
Buiten het protocol om – Otto Snoek
Minsk, Wit-Rusland,
3 juli; Onafhankelijkheidsdag, sinds 1996
op de dag van de
bevrijding door Minsk
door het Rode Leger
(1944).
Stockholm, Zweden,
6 juni; Vlagdag (1916).
De levende geelblauwe bol is een verkoper
van Zweedse vlaggetjes en rozetjes.
Buiten het protocol om – Otto Snoek
Sovjet-Unie
(1922-1991)
e capitulatie van nazi-Duitsland vond feitelijk
plaats op 8 mei 1945 om 23.01 uur Nederlandse
tijd. In Moskou was toen de volgende dag al aangebroken. Daarom vierde de Sovjet-Unie op 9 mei
‘День Победы’, oftewel Overwinningsdag. Dat is al
decennialang zo vanzelfsprekend dat nauwelijks is
voor te stellen dat Overwinningsdag niet altijd zo
uitbundig werd gevierd. Toch werd 9 mei eind
1947 afgeschaft als vrije dag en pas in 1965 opnieuw
als officiële feestdag vastgesteld. Volgens historici
was Stalin bang dat het volk de overwinning zou
opeisen of heldhaftige militaire leiders als maarschalk
Zjoekov zou vereren. Stalin voelde er niets voor
zijn status als Grote Overwinnaar te delen en zo
zijn gezag te laten aantasten.
Tijdens de regeerperiode van Chroesjtsjov werd de
viering van Overwinningsdag als ongemakkelijk
beschouwd. De oorlogszege werd sterk geassocieerd
met Stalin, die in diskrediet was geraakt. De tiende
verjaardag van de overwinning in 1955 ging zodoende
geruisloos voorbij.
D
Belangrijkste nationale feestdagen
23 feb (1918): Dag van het Rode Leger (sinds 1922; vrije dag)
09 mei (1945): Overwinningsdag (1946-47: vrije dag, 19481964: werkdag, 1965-1991: vrije dag)
03 sep (1945): Overwinningsdag van Sovjet-Unie op het
militaristische Japan (1945-47: vrije dag; daarna
werkdag)
07/08 nov (1917): Verjaardag van de Grote Socialistische
Oktoberrevolutie (vrije dagen)
05 dec (1936): Dag van de Grondwet
(vanaf 1977 op 7 oktober; vrije
dag)
55
Herdenken en vieren in Europa
Herdenken
en vieren in
Oost-Europa
Tot 1965 was de belangrijkste feestdag de Dag van de
Grote Socialistische Oktoberrevolutie op 7 november.
Op de twintigste verjaardag van de overwinning hield
het regime voor het eerst weer een parade op het
Op deze dag vierde men de vestiging van de com-
Rode Plein. Ook werden boeken over de oorlog gepubliceerd, films gemaakt en nieuwe roebels uit-
munistische heilstaat. Tijdens de jaarlijkse militaire
parade op het Rode Plein werd en passant ook de
zege in de Tweede Wereldoorlog gevierd, als voorname prestatie van het bolsjewistische regime.
56
NA D E OORLOG
Ook de andere feestdagen op de zogenoemde revolutionaire kalender die de Sovjetleiding had geïntroduceerd, werden doorgaans pompeus gevierd.
Tijdens militaire parades en massale demonstraties
lag middels spandoeken met leuzen en portretten
van de leider(s) sterk de nadruk op verheerlijking
van de communistische heilstaat en zijn roergangers.
De Grote Vaderlandse Oorlog als rechtvaardiging
| Onder Brezjnev werd de Tweede Wereldoorlog
steeds meer ingezet als rechtvaardiging van het
Sovjetsysteem. Had het socialisme niet het nationaalsocialisme verslagen? Het antifascisme van de
Sovjet-Unie werd gepresenteerd als tegenhanger
van het westerse kapitalisme en liberalisme. De
gruwelen van de oorlog – die steeds vaker werd
aangeduid als de Grote Vaderlandse Oorlog –
werden gebruikt om het beleid te rechtvaardigen:
behoud van een groot leger, ondersteuning van
het Oostblok, militarisering van de nationale economie en het aangaan van een nucleaire wapenwedloop.
gegeven met een afbeelding van een oorlogsmonument in Berlijn. Steden als Stalingrad, Leningrad,
Sevastopol en Kiev kregen de status van ‘heldenstad’
aangemeten. Daarmee werd het hele land bij de
viering betrokken, want vele miljoenen mensen
konden zich trots inwoner van zo’n heldenstad
noemen. In het hele land richtte de overheid
eeuwige vlammen op. Bovendien werd in 1965
het radio- en televisieprogramma Minuut stilte voor
het eerst uitgezonden. Dat staat tot op de dag van
vandaag geheel in het teken van de helden die
vielen in de strijd tegen nazi-Duitsland. Met het
programma was ook de traditie van een minuut
stilte geboren.
En zo groeide Overwinningsdag lang na de dood
van Stalin alsnog uit tot meest populaire Sovjetfeestdag. Een dag die oprecht werd gevierd, omdat
die was gebaseerd op sentiment in plaats van ideologie of politiek: vrijwel iedereen had in de oorlog
een familielid verloren of als held zien terugkeren.
Bovendien was 9 mei de eerste feestdag na de
lange winter.
De Holocaust werd daarbij niet of nauwelijks besproken; de vele vermoorde Joden gingen anoniem
op in het grote totaalaantal Sovjet-slachtoffers. Het
fascisme werd geportretteerd als de ultieme vijand
van het communisme, niet alleen van de Joodse
bevolking.
Sovjetisering | Feestdagen maakten onderdeel uit
van de sovjetisering en werden in heel Oost-Europa
gevierd. Toch werd Overwinningsdag alleen een
vrije dag in de Oekraïense en de Russische Sovjetrepubliek (respectievelijk in 1963 en 1965). Het
uiteenvallen van de Sovjet-Unie ging gepaard met
‘een revolutie van rituelen en symbolen’ en hervorming van de kalender van officiële feestdagen. |
Rusland
e Russen vieren op 9 mei Overwinningsdag. Het is een feestdag, maar
D
Nationale feestdagen
23 feb (1918): Dag van de Verdediger van het Vaderland
(1992-2001: werkdag; vanaf 2002: vrije dag)
09 mei (1945): Overwinningsdag (vrije dag)
12 jun (1990): Ruslanddag (1992-2001: Dag van de Adoptie
wel één ‘met tranen in onze ogen’, zoals
van de Verklaring van Soevereiniteit van de Russische
de veel geciteerde tekst van een bekend
Federatie; vrije dag)
04 nov (1612): Dag van de Eenheid van het Volk (vrije dag)
Selectie van nationale herdenkingsdagen
22 jun (1941): Dag van Herinnering en Verdriet (sinds 1996
op de dag van het begin van Operatie Barbarossa, de
Duitse aanval op de Sovjet- Unie; werkdag)
29 jun (1941): Dag van de Partizanen en Leden van de Ondergrondse, op de dag dat de geheime dienst besloot hen
in te zetten in bezet gebied (werkdag)
22 aug (1991): Nationale dag van de Vlag (sinds 1994 op de
dag van de zege op de coupplegers; werkdag)
07 nov (1917): Verjaardag van de Grote Socialistische
Oktoberrevolutie (1991-2004: vrije dag; vanaf 2005:
werkdag)
09 dec (1917): Dag van de Helden van het Vaderland (sinds
2007; werkdag)
12 dec (1993): Dag van de Grondwet
(1994-2004: vrije dag; vanaf
2005: werkdag)
Patriottisme | Begin jaren negentig waren
diverse controverses rond de feestdagen
symbolisch voor de verdeeldheid in
Rusland. Zo was de nieuwe feestdag
12 juni vrijwel direct omstreden, omdat
deze Dag van de Verklaring van de Soevereiniteit samenviel met de dag waarop
Jeltsin werd verkozen tot president. In
1997 probeerde Jeltsin de voortdurende
publieke minachting voor de feestdag
weg te nemen door die te hernoemen tot Ruslanddag.
Voor Overwinningsdag op 9 mei bracht Jeltsins re-
Parade op het Rode Plein, Moskou, Rusland, 9 mei
2006. (© Remco Reiding)
gime aanvankelijk weinig
enthousiasme op. Er werden
geen militaire parades of officiële ceremonies door de
staat georganiseerd, wat
zorgde voor een strijdtoneel tussen partijen die de
dag wilden vieren. Nationalisten en communisten
hielden concurrerende parades voor veteranen,
terwijl de liberalen in het park festiviteiten organiseerden. Maar in 1995 zag Jeltsin in dat Overwinningsdag zou kunnen leiden tot meer patriottisme
en enthousiasme voor zijn regime. Er werd dat
jaar een militaire parade gehouden, vergezeld van
een nieuwe versie van de oorlogszege: die was niet
dankzij maar ondanks Stalin door het Russische
volk behaald.
‘De Overwinning’ is een van de weinige mijlpalen
in de Russische geschiedenis die unaniem door de
hele bevolking – ongeacht religieuze, politieke of
57
Herdenken en vieren in Europa
lied luidt. In Rusland wordt de SovjetUnie beschouwd als de grootste overwinnaar van de Tweede Wereldoorlog,
maar het land leed ook de grootste verliezen: 26,6 miljoen mensen kwamen
om het leven, onder wie 8,7 miljoen
soldaten. Niet voor niets wordt de Tweede Wereldoorlog in Rusland de Grote
Vaderlandse Oorlog genoemd.
etnische achtergrond – wordt aanvaard als een gebeurtenis van het grootste belang. 95% van de
Russen vindt 9 mei een belangrijke dag en 96%
58
Militaire parade | In zekere zin vinden herdenken
en vieren in Rusland net als in Nederland op verschillende dagen plaats. De president legt immers
al op 8 mei een krans bij de eeuwige vlam en het
NA D E OORLOG
meent dat het de plicht van de staat is de herinnering
aan de Grote Vaderlandse Oorlog en de Overwinning
Graf van de Onbekende Soldaat langs de Kremlin-
levend te houden.
Je zou kunnen zeggen dat aan de oorlogszege extra
muur. Aan deze plechtigheid nemen ook de premier,
de chef-staf van de presidentiële administratie, de
waarde wordt gehecht, omdat de Russen in de recente geschiedenis niet veel anders hebben om
trots op te zijn: de repressies onder Stalin, het
mislukte communistische experiment, het ‘verlies’
van de Koude Oorlog en de chaos na het uiteenvallen
van de Sovjet-Unie roepen vooral een gevoel van
schaamte en teleurstelling op.
De huidige Russische president Poetin gebruikt
de oorlogszege om het door de ‘verloren’ Koude
Oorlog vernederde Russische volk trots en zelfvertrouwen terug te geven en gevoelens van nationale
identiteit en eenheid aan te wakkeren. De Russische
regering ziet de Overwinning bovendien als een
van de fundamenten van de status die Rusland internationaal geniet (dan wel: zou moeten genieten).
voorzitters van de Doema en de Federatieraad, de
president van het constitutionele hof, de hoofden
van ministeries en agentschappen, vertegenwoordigers van politieke partijen en veteranenorganisaties
deel.
Zij zijn op 9 mei ook aanwezig op het Rode Plein
bij de ontzagwekkende militaire parade, die wordt
voorafgegaan door een toespraak van de president.
Ook zijn veel veteranen present. Zij mogen in de
weken rond de feestdag eenmaal gratis naar Moskou
of een andere bestemming reizen. De minister
van Defensie inspecteert staand in een open auto
de troepen, die zijn felicitaties met een langgerekt
en luid ‘hoera’ beantwoorden. Ambassadeurs en
defensieattachés worden voor de parade uitgenodigd
Parade op het Rode Plein ter herinnering aan de overwinning op nazi-Duitsland, Moskou, Rusland, 9
mei 2013. (© AP/RIA-Novosti, Alexei Druzhinin, Presidential Press Service)
en bij jubilea ook staatshoofden. Bondskanselier
Merkel was eregast in 2012. Om regen te voorkomen,
worden – indien nodig – vliegtuigen de lucht in gestuurd om met chemicaliën wolken te verjagen.
De hele dag zijn er concerten en ’s avonds is er een
afsluitende vuurwerkshow. Door het hele land worden bloemen gelegd bij de eeuwige vlam en/of het
oorlogsmonument die in vrijwel elk dorp aanwezig
zijn. Veteranen komen samen om verhalen op te
halen en te toosten op kameraden, vrede en de
overwinning.
In 2005 legde ook de Russische Orthodoxe Kerk,
doorgaans onbuigzaam inzake de liturgie, 9 mei
vast als officiële herdenkingsdag. De patriarch beval
per decreet alle 26.000 parochies wereldwijd voortaan op die dag een herdenkingsdienst te houden.
Focus op veteranen | Er is op Overwinningsdag
vooral aandacht voor veteranen en nauwelijks voor
burgers (alhoewel er tijdens de oorlog beduidend
meer burgers dan militairen om het leven kwamen).
En de soldaten worden ook nog eens in grofweg
twee categorieën ingedeeld: dood of held. Voor teruggekeerde krijgsgevangenen is in de collectieve
herinnering geen plaats. Bij terugkeer werden zij
gezien als potentiële landverraders, omdat ze in
handen van de vijand waren geweest (en het velen
niet ontgaan was dat het er in het Westen een stuk
welvarender uitzag dan in de communistische Sovjet-Unie). Over gevangenschap werd zodoende gezwegen, uit angst voor de stalinistische repressie
en uit schaamte. De miljoenen dwangarbeiders
(Ostarbeiter) worden door velen nog altijd met
dedain en wantrouwen bezien.
Gevolg van deze focus op veteranen is dat ook
Joodse slachtoffers grotendeels buiten beeld blijven.
Tekenend is dat Rusland Holocaust Memorial Day
niet in de wet heeft opgenomen als officiële herdenkingsdag, ondanks herhaaldelijk verzoek van
belangenorganisaties. Wel worden op regionaal niveau bijeenkomsten gehouden.
Herdenken of vieren? | Overwinningsdag verliest
langzaam het karakter van een herdenking en
wordt meer en meer ervaren als een vreugdevolle
viering. Steeds meer mensen geven de voorkeur
Russische militaire vliegtuigen vliegen boven het Kremlin
tijdens de overwinningsparade op het Rode Plein,
Moskou, Rusland, 9 mei 2013. (© AP/Misha Japaridze)
aan parades, marsen, vuurwerk en festiviteiten
boven hulp aan veteranen of pogingen wereldvrede
te bewerkstelligen (Levada Centrum, 2013).
“Behalve opmerkingen in de sfeer van ‘nooit meer’
wordt er geen brug naar de toekomst geslagen”,
meent adjunct-defensieattaché luitenant-kolonel
Ben Rijnenberg. “De link met het heden heeft
vooral het karakter van dankbaarheid en waardering
jegens de veteranen en gesneuvelden, die door het
brengen van grote offers het heden in zijn huidige
vorm mogelijk hebben gemaakt.”
Die dankbaarheid en waardering stonden in 2005
ook centraal bij de introductie van zwart-oranje
Sint-Jorislintjes, vergelijkbaar met de fakkelcampagne
van het Nationaal Comité 4 en 5 mei in Nederland
en de poppies als symbool voor de Eerste Wereld-
oorlog. De actie van persbureau RIA Novosti onder
de noemer ‘Laten we samen een traditie creëren’
was in eerste instantie alleen bedoeld voor Moskou,
maar bleek zo’n groot succes dat al gauw in het
hele land miljoenen lintjes werden uitgedeeld
(2005: 800.000; 2006: 1,2 miljoen; 2007: ca. 10
miljoen; 2013: 4 miljoen alleen al in Moskou). Ze
worden op revers gespeld, hangen aan handtassen,
wapperen aan antennes van auto’s.
60
NA D E OORLOG
Jongeren | De introductie van de Sint-Jorislintjes
was aanvankelijk onderdeel van een herinneringsproject (www.9may.ru), dat met name jongeren
opriep foto’s, dagboeken en ooggetuigenverklaringen
van familieleden uit de oorlogstijd te verzamelen
(enigszins vergelijkbaar met het programma Erfgoed
van de oorlog van het ministerie van VWS in Nederland). Tegenwoordig gaat de campagne gepaard
met de slogan ‘Я помню, я горжусь’ (‘Ik herinner
het me, ik ben trots’). In 2008 bleek uit een enquête
dat eenderde van de Russen van 18 tot 24 jaar oud
in het voorafgaande jaar boeken over de oorlog
had gelezen, veteranen had ontmoet dan wel oorlogsmusea of -monumenten had bezocht en dat
86% films over de oorlog had gezien.
In 2010 werden pagina’s over Overwinningsdag
toegevoegd aan de kinderwebsite van de president.
Bezoekers kunnen luisteren naar een speciale toespraak van de president voor jonge burgers, brieven
en dagboeken lezen van kinderen tijdens de oorlog
en de populairste oorlogsliedjes downloaden. Dit
project vertoont enige gelijkenis met 13 in de oorlog,
een televisieserie met interactief internetspel voor
kinderen in Nederland.
Overige dagen | Behalve Overwinningsdag zijn er
in Rusland verschillende andere nationale feestdagen. Maar veel daarvan worden als ‘kunstmatige
politieke constructies’ ervaren. Nog altijd kan de
helft van de Russen de juiste naam van de viering
op 12 juni (Ruslanddag) niet noemen.
In 2005 kwam de Dag van de Eenheid van het
Volk (op 4 november) in de plaats van de herdenking
van de Oktoberrevolutie. De datum refereert aan
de dag waarop in 1612 Poolse troepen uit het
Kremlin werden verjaagd, een gebeurtenis die al
nationaal werd herdacht van 1649 tot 1917. Het
volk begrijpt weinig van de pogingen van de staat
om middels deze dag vaderlandsliefde te kweken:
17% weet waar de dag voor staat, 8% kan de juiste
naam noemen.
Op 4 november vindt jaarlijks een massale betoging
van ultranationalisten en neonazi’s plaats, aanvankelijk ontsierd door swastika’s en het brengen van
de Hitlergroet, tegenwoordig
vooral gericht tegen illegale
immigratie.
De Dag van het Leger op 23
februari, ter ere van de oprichting van het Rode Leger,
werd in 1992 omgedoopt tot
Dag van de Verdediger van
het Vaderland en in 2002 weer
als vrije dag aangenomen.
Deze feestdag wordt ook wel
Mannendag genoemd en is de
tegenhanger van Internationale
vrouwendag op 8 maart. |
Parade op het Rode Plein, Moskou, Rusland, 9 mei 2006. (© Remco Reiding)
Oekraïne
doodgeschoten. Uiteindelijk werden er tenminste
100.000 mensen geëxecuteerd: behalve Joden duizenden krijgsgevangenen, communisten, Sinti en
ind 1939 werd Polen verdeeld tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie. Oost-Galicië en Wolynië
Roma, nationalisten en gijzelaars.
In 1991 werd Oekraïne onafhankelijk, maar er
werden toegevoegd aan de Oekraïense Sovjetrepu-
heerst nog altijd grote verdeeldheid. De meerderheid
in het rurale westen en noorden van het land
E
bliek. Op 22 juni 1941 viel Hitler Oekraïne binnen.
spreekt Oekraïens en denkt pro-Europees. Het geïndustrialiseerde oosten en zuiden is sterk op Rusland
gericht en de meeste inwoners hebben Russisch
als voertaal. In 2004 leidde massaal straatprotest
(de Oranje Revolutie) tot nieuwe verkiezingen met
een andere winnaar: de pro-westerse Joesjtsjenko
in plaats van de pro-Russische Janoekovitsj.
Verdeeldheid | De voortdurende verdeeldheid komt
ook tot uiting in de onenigheid over verschillende
feestdagen. Joesjtsjenko riep de eerste dag van de
Oranje Revolutie (22 november) uit tot Dag van de
Nationale feestdagen (vrije dagen)
01 jan: Nieuwjaarsdag, tevens Werelddag van de Vrede (sinds 1968)
9 mei (1945): Overwinningsdag (t/m 1947 en sinds 1963 vrije dag)
28 jun (1996): Dag van de Grondwet
24 aug (1991): Onafhankelijkheidsdag
Selectie van overige herdenkingsdagen (werkdagen)
22 jan (1919): Dag van de Eenheid en Vrijheid van Oekraïne (1999-2011: Dag van de
Eenheid), op de dag van de vereniging van de Oekraïense en de WestOekraïense Volksrepubliek
27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, sinds 2011
15 feb (1989): Herdenkingsdag van Deelnemers aan Militaire Acties in Andere Staten, op de dag van de
terugtrekking van de laatste Sovjettroepen uit Afghanistan
23 feb (1918): Dag van de Verdediger van het Vaderland, sinds 1999 op de dag van de oprichting van het
Rode Leger
29 mei (1948): Internationale Dag van de VN-vredesmacht, sinds 2003
22 jun (1941): Dag van Herinnering en Verdriet (sinds 2001 op de dag van het begin van Operatie
Barbarossa, de Duitse aanval op de Sovjet- Unie)
15 jul (1992): Dag van de Oekraïense VN-blauwhelmen, sinds 2013 op de dag van de eerste inzet tijdens de
oorlog in Joegoslavië
laatste zondag van juli: Dag van de Marine, sinds 2012
02 aug (1944): Roma en Sinti Genocide Herdenkingsdag, sinds 2004
23 aug: Dag van de Nationale Vlag, sinds 2004
28 okt (1944): Dag van de Bevrijding van Oekraïne van de Fascistische Bezetters, sinds 2009 op de dag
waarop de laatste nazitroepen zich terugtrokken
e
4 zaterdag van november: Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de Holodomor (sinds 1998)
06 dec (1991): Dag van de Strijdkrachten van Oekraïne, sinds 1993 op de dag van hun oprichting
61
Herdenken en vieren in Europa
Ongeveer zeven miljoen Oekraïners lieten het leven
tijdens de Tweede Wereldoorlog, waaronder een
miljoen Joden. Begin jaren dertig waren al miljoenen
mensen gestorven tijdens de Holodomor, de hongersnood als gevolg van de gedwongen collectivisatie
van de landbouw.
De grootste drama’s voltrokken zich in augustus
en september 1941 in en rond de hoofdstad. In de
slag om Kiev sneuvelden zeker 100.000 Sovjetsoldaten, terwijl er meer dan 600.000 in handen van
de vijand vielen. Op 29 en 30 september 1941
werden bijna 34.000 Joden in het ravijn Babi Jar
Op 9 mei 2011 liep de herdenking in de stad Lviv, in het
uiterste westen van het land,
uit de hand toen leden van de
nationalistische Vrijheidspartij
veteranen tegenhielden bij de
begraafplaats. Ze sloegen bloe-
62
NA D E OORLOG
men uit hun handen, rukten
lintjes af en vertrapten de krans
van de Russische consul. Tientallen mensen werden gearresteerd.
De leider van de Vrijheidspartij
streeft ernaar dat 14 oktober
in de wet wordt opgenomen
als nationale feestdag. Op die
dag werd in 1942 het OekraïHerdenking bij Babi Jar, Kiev, Oekraïne, 8 oktober 2000. (© Reuters)
ense Opstandelingenleger
(OePA) opgericht. Omdat de
Vrijheid. Zijn rivaal Janoekovitsj werd in 2010
OePA en andere organisaties van nationalisten in
alsnog president. Hij schafte de feestdag af en
hun strijd tegen de Russen en Polen steun zochten
voegde deze samen met de Dag van de Eenheid.
bij de nazi’s, worden ze in Rusland en het oosten
Bovendien besloot Janoekovitsj dat de Dag van de
van Oekraïne beschouwd als collaborateurs.
Marine voortaan op dezelfde dag wordt gevierd als
in Rusland, tot woede van de pro-westerse krachten
Dag van het Leger | Ook een veldslag uit 1918 hield
in het land.
de gemoederen bezig. In 2006 werd een Monument
De verdeeldheid is ook zichtbaar op Overwinningsvoor de Helden opgericht op de plaats van de Slag
dag (9 mei). In de zuidelijke havenstad Sevastopol
om Kroeti, waar Oekraïense studenten en militairen
houden de Oekraïense en Russische (!) vloot een
het opnamen tegen het Russische leger. Een jaar
grote militaire parade. Regionale overheden in het
later riep toenmalig president Joesjtsjenko 29
westen van het land weigeren Overwinningsdag te erkennen en hebben
9 mei uitgeroepen tot Herdenkingsdag
van de slachtoffers van de nazi’s en andere totalitaire regimes. Dit heeft weer
tot woede geleid bij de machthebbers
in Kiev, die duidelijk maakten dat de
regionale overheid niet gaat over nationale feestdagen.
Erewacht tijdens de herdenking
bij Babi Jar, Kiev, Oekraïne,
27 september 2006.
(© AP/Presidential Press
Service, Mykhaylo Markiv, Pool)
januari uit tot Herdenkingsdag van de veldslag.
Datzelfde jaar werd het monument beklad met
verf en antinationalistische leuzen. De Dag van het
Leger leverde eveneens getouwtrek op.
Minder discussie is er over de Dag van de Bevrijding
van Oekraïne van de Fascistische Bezetters, die op
28 oktober 2009 voor het eerst op de kalender
stond. In de hoofdstad Kiev vindt een herdenking
plaats, die bestaat uit een kranslegging en een
minuut stilte. De delegatie hoogwaardigheidsbekleders was in 2013 minstens zo sterk als bij een
daarnaast sinds 2011 Holocaust Memorial Day. Na
de officiële herdenkingen zijn er bijeenkomsten
en activiteiten, zoals een stille tocht of tentoonstellingen, die hoofdzakelijk door Joodse en maatschappelijke organisaties worden georganiseerd.
In 2004 was de Roma en Sinti Genocide Herdenkingsdag al officieel vastgelegd.
De meeste van deze dagen hebben veel minder impact
dan de Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de
Holodomor. In het hele land worden kaarsen aangestoken voor de slachtoffers van deze hongersnood, die aan miljoenen mensen het leven kostte
en in 2006 door het parlement tot genocide werd
verklaard. |
Wit-Rusland
eichsführer-SS Heinrich Himmler wilde in zijn
Drang nach Osten driekwart van de Wit-Russische
bevolking uitroeien. Uiteindelijk kwam ongeveer
twintig procent van de 9 miljoen Wit-Russen tijdens
de Tweede Wereldoorlog om het leven, waaronder
het grootste deel van de intellectuele elite. Bijna
400.000 jonge mensen werden voor dwangarbeid
naar Duitsland gedeporteerd. Duizenden dorpjes
werden als gevolg van de tactiek der verschroeide
aarde vernietigd, veelal met inwoners en al.
In Wit-Rusland wordt Overwinningsdag gevierd
met een grote militaire parade op het Overwinningsplein in de hoofdstad Minsk. Op 3 juli heeft
eveneens een parade plaats. Op die dag viert WitRusland de onafhankelijkheid, opvallend genoeg
op de dag dat het Rode Leger (het Sovjetleger dus)
in 1944 de hoofdstad Minsk bevrijdde. Op de Dag
van de Verdediger van het Vaderland op 23 februari
vindt eveneens een kranslegging met een moment
stilte plaats.
R
Nationale feestdagen
15 mrt (1994): Dag van de Grondwet (werkdag)
02 apr (1996): Dag van de Eenheid van het Volk
van Wit-Rusland en Rusland, op de dag van
de oprichting van de Uniestaat (werkdag)
09 mei (1945): Overwinningsdag (vrije dag)
2e zondag van mei: Dag van het Nationale
Embleem en de Nationale Vlag (werkdag)
03 jul (1944): Onafhankelijkheidsdag, sinds 1996
op de dag van de bevrijding van Minsk door
het Rode Leger (vrije dag)
Overige herdenkingsdagen (werkdagen)
23 feb (1918): Dag van de Verdediger van het
Vaderland, op de dag van de oprichting van
het Rode Leger
22 jun (1941): Herdenkingsdag voor alle slachtoffers van de Grote
Vaderlandse Oorlog,
op de dag van de
inval van naziDuitsland
07 nov (1917): Dag van de
Oktoberrevolutie
63
Herdenken en vieren in Europa
soortgelijke ceremonie op Overwinningsdag: president Janoekovitsj, zijn voorgangers Joesjtsjenko
en Koetsjma, de premier, de parlementsvoorzitter
en vele anderen.
Ook op 29 september, de eerste dag van het bloedbad
van Babi Jar, legt de president een krans, al is deze
dag voor zover bekend niet in de wet vastgelegd als
nationale herdenkingsdag. De vlag op het stadhuis
van Kiev wordt halfstok gehangen. Oekraïne erkent
Overwinningsdag in Minsk,
Wit-Rusland, 9 mei 2012.
(© AP/ Sergey Grits)
Dag van de Vrijheid | Begin jaren
64
NA D E OORLOG
Wit-Rusland erkent Holocaust Memorial Day en op
2 maart worden de pogroms in het getto van Minsk
herdacht. Ongeveer 90 procent van de Joden in
Minsk kwam om het leven.
Al deze herdenkingen en vieringen worden georganiseerd door de overheid. Aanwezig zijn president
Aleksandr Loekasjenko, leden van zijn staf, de minister van Defensie, andere hoogwaardigheidsbekleders, veteranen, slachtoffers, vertegenwoordigers
van jeugdorganisaties en buitenlandse diplomaten.
negentig begonnen
burgers op 25 maart
de Dag van de Vrijheid te vieren.
Sinds het aantreden
in 1994 van Loekasjenko, in het Westen dikwijls de laatste dictator van Europa genoemd, vieren alleen
zijn tegenstanders deze dag nog. Zij proberen een
massale demonstratie tegen zijn regime te organiseren, waartegen doorgaans hard wordt opgetreden.
De datum refereert aan het feit dat op 25 maart
1918 als gevolg van de Eerste Wereldoorlog de WitRussische Volksrepubliek ontstond. Op 5 januari
1919 nam een communistische regering de touwtjes
echter in handen, waarna al snel de Wit-Russische
Sovjetrepubliek werd opgericht. |
Estland
e discussie over wie en wat te herdenken woedt
bijna nergens zo hevig als in Estland. Bij een
demonstratie tegen de verplaatsing van een omstreden oorlogsmonument vielen in 2007 een dode
en meer dan 150 gewonden.
D
Bevrijders of bezetters? | In juni 1940 trokken
Sovjettroepen de onafhankelijke republiek Estland
binnen, een uitvloeisel van het Molotov-Ribbentroppact. Tienduizenden Esten werden naar kampen
afgevoerd.
Tussen 1941 en 1944 was Estland bezet door naziDuitsland. In de herfst van 1944 viel het Rode Leger
opnieuw binnen. Pas in 1991 werd de onafhankelijkheid van Estland hersteld.
Na de herwonnen onafhankelijkheid werd de traditionele (Sovjet)herdenking van de Tweede Wereldoorlog op 9 mei vervangen door andere nationale
feestdagen, die vooral de onafhankelijkheidsstrijd
van Estland benadrukken. De geschiedenis werd
teruggegeven aan de natie, zei toenmalig premier
Mart Laar.
Als gevolg van een stringente politiek van russificatie
en stimulering van immigratie vanuit Rusland
heeft Estland nog altijd een omvangrijke Russische
minderheid. Die kijkt heel anders tegen de oorlog
aan. De Russen zien zichzelf als bevrijders van het
fascisme, de meeste Esten beschouwen hen als
nieuwe bezetters en zichzelf als slachtoffers.
Nationale feestdag
24 feb (1918): Onafhankelijkheidsdag (vrije dag)
Officiële feestdagen (vrije dagen)
23 jun (1919): Overwinningsdag (ter ere van de zege op
Duitsland tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog van
Tijdens de onderhandelingen over toetreding tot de
Europese Unie leverden verschillende lidstaten
kritiek op de eenzijdige slachtofferrol die de Esten
zichzelf hadden aangemeten en het gebrek aan
zelfreflectie. Vooral de verering van Esten die dienst
hadden gedaan in het Duitse leger en schendingen
van de rechten van de Russische minderheid waren
de EU een doorn in het oog.
Dodenherdenking | Op 22 november 2004 namen
de Verenigde Naties resolutie 59/26 aan. De regering
van Estland besloot gehoor te geven aan de oproep
op 8 en/of 9 mei ‘alle slachtoffers’ die vielen tijdens
de Tweede Wereldoorlog te herdenken. De overheid
rekent daartoe ook de doden die vielen onder de
naar schatting 60.000 Esten die dienst namen in
het Duitse leger. Zij waren daartoe volgens de overheid gedwongen: “Estonia does not consider to be criminals those who were forcefully enlisted to fight for the
occupation regimes nor see the need for them to be punished.” Tegelijkertijd tekent de overheid aan dat het
elke misdaad tegen de menselijkheid veroordeelt.
Op 8 mei worden sindsdien door de regering
kransen gelegd bij het Holocaust-monument op de
plek van het voormalige concentratiekamp in Klooga,
op de begraafplaats van de Estse verdedigingstroepen
en bij het Maarjamäe-monument, dat dateert uit de Sovjettijd. Buitenlandse ambassadeurs en diplomaten zijn daarvoor
uitgenodigd. Het volkslied wordt gespeeld
en er zijn toespraken van politici.
Deze dag is in Estland géén nationale feestdag, dus een gewone werkdag. Want, voor
alle duidelijkheid: “This day did not bring
freedom to Estonia.” Maar de grote Russische minderheid in Estland viert wel degelijk als vanouds Overwinningsdag. Ook de Esten
vieren op die dag – vooral formeel – een feestje: Europadag, de dag van vrede en eenheid in Europa. |
De Duitse militaire begraafplaats, onderdeel van het herdenkingscomplex Maarjamäe in Tallin, Estland, 8 mei 2012. Estland herdenkt
alle slachtoffers die vielen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
(Foto HH/Xinhua/Nino Shlamov)
65
Herdenken en vieren in Europa
1918 tot 1920)
20 aug (1991): Dag van Herstel van de Onafhankelijkheid
'Dagen van nationaal belang' (werkdagen)
02 feb (1920): Dag van het Vredesverdrag van Tartu
04 jun (1884): Dag van de Vlag
14 jun (1941): Dag van Rouw en Herdenking (op de dag van
de eerste deportaties door de Sovjet-Unie)
23 aug (1939): Europese dag van Herinnering van de
Slachtoffers van Stalinisme en Nazisme (op de dag van
de ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact)
22 sep (1944): Dag van het Verzet (poging onafhankelijkheid
te herstellen)
16 nov (1988): Dag van de Verklaring van Soevereiniteit
Letland
uiteenvallen van de Sovjet-Unie internationaal het
etland werd in juni 1940 bezet door de SovjetUnie. Meer dan 22.000 mannen, vrouwen en
meest onder vuur te liggen vanwege bijeenkomsten
van veteranen van de Waffen-SS. De Letse Legioendag
kinderen werden door de nieuwe machthebbers
opgepakt en gefusilleerd of gedeporteerd naar Si-
denkingsdag, maar onder grote internationale druk
L
66
Veteranen van de Waffen-SS | Van de drie onafhankelijke Baltische Staten kwam Letland na het
NA D E OORLOG
berië. Op 1 juli 1941 vielen nazitroepen Letland binnen. In de hoop de onafhankelijkheid te herwinnen
of uit wrok namen tenminste 115.000 Letten dienst
in het Duitse leger. Pas in 1991 werd Letland weer
onafhankelijk.
Een van de bekendste bezienswaardigheden in
Riga is het Vrijheidsmonument, dat in de jaren
dertig werd gebouwd om de onafhankelijkheid van
het land te symboliseren. Het is opvallend dat de
Sovjets het lieten staan. Wel werd in de Sovjettijd
de grap verteld dat het monument als reisbureau
fungeerde: wie er bloemen neerlegde, kreeg een
enkele reis Siberië.
op 16 maart werd in 1998 zelfs een officiële hertwee jaar later als zodanig afgeschaft.
De regering blijft net als in de andere Baltische Staten de soldaten die in dienst traden van het Duitse
leger (dan wel het Sovjetleger) verdedigen. “Both
Nazi Germany and the Soviet Union violated international law by forcibly mobilising Latvian citizens into
their armed forces. About 200.000 Latvian soldiers
were compelled to serve in the military forces of both occupying states and about half of them (100.000) died
while hoping to restore Latvia’s independence.” (Bron:
Latvian Institute) Op 16 maart komen nog altijd veteranen met vele honderden sympathisanten bijeen. Zij zien zichzelf als vrijheidsstrijders en niet
als nazi’s. Jaarlijks is er een tegendemonstratie,
Nationale feestdagen (vrije dagen)
01 mei (1920): Dag van de Arbeid, tevens Dag van de Grondwet
04 mei (1990): Dag van de Onafhankelijkheidsverklaring
18 nov (1918): Proclamatie van de Republiek Letland
Overige herdenkingsdagen (werkdagen)
20 jan (1991): Herdenkingsdag van de Verdedigers van de Barricaden
26 jan (1921): Internationale erkenning (de jure) van de Republiek Letland
25 mrt (1949): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van Communistische Terreur
08 mei (1945): Herdenkingsdag van de Nederlaag van het Nazisme en van de Slachtoffers van
de Tweede Wereldoorlog
09 mei (1950): Europadag
14 jun (1941): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van Communistische Terreur (op de dag van
de 1e deportaties door de Sovjet-Unie)
17 jun (1940): Dag van de Bezetting van de Republiek Letland
22 jun (1919): Herdenkingsdag van de Helden (op de dag van de Slag om Cesis)
04 jul (1941): Herdenkingsdag van de Genocide op de Joden
11 aug (1920): Herdenkingsdag van de Letse Vrijheidsstrijders (op de dag van de ondertekening
van het vredesverdrag met Rusland)
21 aug (1991): Dag van de Onafhankelijkheid en Herstel van de Soevereiniteit
11 nov (1919): Herdenkingsdag van de Letse Vrijheidsstrijders (op de dag van de beslissende
slag in de strijd tegen Duitsland en Rusland)
1e zondag van december: Herdenkingsdag van Slachtoffers van de Genocide tegen het Letse
Volk door het Totalitaire Communistische Regime
Letse Legioendag, 16 maart 2008. (© Wikimedia Commons)
Genocide | Al vanaf 1990 herdenkt Letland op 4 juli
de slachtoffers van de Holocaust. In 1941 werd op
4 juli de synagoge in Riga in brand gestoken, waardoor honderden Joden levend verbrandden. Vanaf
1995 is deze dag ook als officiële herdenkingsdag
in de wet opgenomen.
Sinds 1995 staat in Letland op 8 mei de Herdenkingsdag van de Nederlaag van het Nazisme en
67
van de Slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog
op de agenda. Er vindt een herdenkingsceremonie
met kranslegging plaats, waaraan de president, de
premier, de minister van Buitenlandse zaken en
andere hoogwaardigheidsbekleders deelnemen. Het
is een in de wet verankerde officiële feestdag, maar
geen vrije dag.
In de wet is verder een groot aantal herdenkingsdagen van slachtoffers van de communistische terreur opgenomen, evenals een groot aantal officiële
feestdagen dat de onafhankelijkheid benadrukt (net
als in Estland en Litouwen). |
Herdenken en vieren in Europa
waaraan relatief veel leden van de Russische minderheid in Riga deelnemen. De verdeeldheid blijkt
ook uit een enquête van april 2010, waarin het aantal respondenten dat Overwinningsdag noemde als
belangrijkste feestdag in mei, net zo groot was als
het aantal dat Onafhankelijkheidsdag noemde
(beide 21%).
Kranslegging van
diplomaten bij de
Martelaarstombe in
Riga, Letland,
8 mei 2013.
(© HH/Xinhua/Guo
Qun)
Litouwen
L
itouwen staat in de toptien van landen met de
meeste officiële nationale feestdagen, maar daartoe
behoort geen dag waarop oorlogsslachtoffers worden
herdacht, het einde van de oorlog wordt gevierd of
68
NA D E OORLOG
een bezetting wordt betreurd. Wel kent het land
drie nationale feestdagen die de onafhankelijkheid
benadrukken. In de Sovjettijd was de viering van
die dagen verboden.
Litouwen houdt evenals Estland de Europese dag
van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme
en Nazisme in ere. Vlaggen, soms vergezeld van
een zwarte wimpel, hangen halfstok. Op die dag
wordt ook herdacht dat de Baltische volkeren op
23 augustus 1989 een ongeëvenaarde solidariteit
toonden door een menselijke ketting te creëren
van de hoofdstad Vilnius naar Tallinn (Estland).
Dat was een vreedzaam protest tegen het MolotovRibbentroppact, dat op die dag in 1939 de annexatie
van de Baltische Staten door de Sovjet-Unie regelde.
In 2006 werd de Dag van de Genocide op de Bevolking
van Klein Litouwen in de wet opgenomen. Herdacht
wordt dat het gebied door de Sovjet-Unie werd gezuiverd van etnische Duitsers. Die tragedie kreeg
vooral bekendheid middels de zogenaamde Wolfskinderen – zwervende Oost-Pruisische kinderen
die hun ouders waren kwijtgeraakt.
Goed en fout | Net als in andere Baltische staten
worstelen de Litouwse autoriteiten met ‘goed’ en
‘fout’. Enerzijds staat collaboratie met de Duitsers
voor de strijd tegen de Sovjetbezetting en voor onafhankelijkheid (‘goed’). Anderzijds verrichtten de
nazi’s en hun collaborateurs gruwelijke wandaden
(‘fout’). Van de circa 210.000 Litouwse Joden werd
tijdens de oorlog meer dan 95% om het leven gebracht. Dat collaborateurs niet worden vervolgd en
dat de autoriteiten geen afstand nemen van proDuitse strijders, komt de regering nog altijd op
veel kritiek te staan van onder meer prominente
internationale Joodse organisaties.
Nationale feestdagen (vrije dagen)
01 jan (1919): Nieuwjaarsdag, ook Dag van de Vlag
16 feb (1918): Dag van Herstel van de Staat Litouwen
11 mrt (1990): Dag van Herstel van de Onafhankelijkheid van Litouwen
06 jul (1253): Dag van de Staat (ook wel: Kroningsdag; op de dag van de kroning van
de eerste en enige koning)
Overige herdenkingsdagen en feestdagen (werkdagen)
13 jan (1991): Dag van de Verdedigers van de Vrijheid (op de dag van de aanval van
het Rode Leger op de televisietoren)
14 jun (1941): Dag van Rouw en Hoop (op de dag van de eerste deportaties door de Sovjet-Unie)
15 jun (1940): Dag van de Bezetting en Genocide (op de dag van de annexatie door de Sovjet-Unie)
23 aug (1939): Europese dag van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme en Nazisme (op de dag
van de ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact)
23 sep (1943): Herdenkingsdag van de Genocide op de Joden (op de dag van de liquidatie van het getto
van Vilnius; sinds 1994)
28 sep (1944): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van Toeskoelenaj (op de dag dat de eerste
repressieslachtoffers werden vermoord)
16 okt (1944): Dag van de Genocide op de Bevolking van Klein Litouwen (op de dag van het begin van de
etnische zuivering)
25 okt (1992): Dag van de Grondwet
23 nov (1918): Dag van de Litouwse Krijgsmacht (op de dag van de oprichting)
69
Herdenken en vieren in Europa
2 Miljoen mensen uit Estland,
Letland en Litouwen vormen
een menselijke ketting door de
Baltische staten, Vilnius,
Litouwen, 23 augustus 1989.
(© Lithuanian Central State
Archive )
In 2010 nam het parlement een wet aan die 2011 tot
Herdenkingsjaar voor de Slachtoffers van de Holocaust in Litouwen benoemde. Doel was het historische en culturele erfgoed van Joodse Litouwers te
restaureren en bewaren, en de Litouwers te eren
die Joden het leven redden en/of tegen het fascisme
vochten.
Dat is niet hetzelfde als ‘tegen nazi-Duitsland
vochten’, want dan had de overheid veel nationalistische oud-partizanen tegen het hoofd gestoten
die juist mét de Duitsers vochten tegen de SovjetUnie. Deze veteranen ontvangen een oorlogspensioen en de derde zondag van mei is partizanendag.
Ongeveer tien jaar geleden begon een burgerbeweging
straatoptochten te organiseren, met Litouwse vlaggen
en patriottische liedjes op feestdagen en met kaarsen
op herdenkingsdagen. De optochten stuitten op
verzet van de Russische minderheid en anarchisten,
omdat neonazi’s zich erbij aansloten. Tegenwoordig
houden elk jaar enkele honderden extreemrechtse
activisten op 11 maart (Dag van Herstel van de Onafhankelijkheid) een ongeautoriseerde mars.
Minder controversiële pogingen om nieuwe tradities
te smeden voor de nationale feestdagen werden in
gang gezet door de media. Zo werd in 2009 Litouwers overal ter wereld gevraagd op de Dag van de
Staat (6 juli) het volkslied te zingen. |
Armenië
mei 1992 veroverden Armeense troepen de stad
Sjoesja in Nagorno-Karabach, een omslagpunt in
de oorlog met Azerbeidzjan over deze regio. Sinds-
rmenië kent vooral feestdagen die aan de zwaarbevochten onafhankelijkheid refereren. Niet
dien noemen Armeniërs mei de Maand van Overwinningen, temeer daar een andere belangrijke
alleen werd het kleine, christelijke land tussen
1920 en 1990 ingelijfd door de Sovjet-Unie. Het is
zege (de slag van Sardarabad tegen het Ottomaanse
Rijk in 1918) ook in mei plaatsvond.
ook omringd door de ‘vijandige’ staten Turkije en
Azerbeidzjan, het islamitische Iran en Georgië,
dat de laatste jaren in tegenstelling tot Armenië
een moeizame relatie met Moskou onderhoudt.
In de Sovjettijd verrezen in de jaren zestig, zeventig
en tachtig tientallen oorlogsmonumenten in het
hele land. In de hoofdstad Jerevan werd een Overwinningspark aangelegd met een eeuwige vlam.
In het park opende in 1970 een oorlogsmuseum
de deuren, met een onderzoeksafdeling om de Armeense bijdrage aan de zege op het fascisme te
bestuderen. De republiek werd niet bezet door de
nazi’s tijdens de oorlog, maar grofweg de helft van
de ongeveer 500.000 Armeense soldaten keerde
niet terug van het front.
De vreugdevolle maand mei volgt op de sombere
maand april, waarin op de 24e de vele honderdduizenden slachtoffers van de genocide in 1915
worden herdacht. De aandacht voor deze dag groeit,
vanwege de door Turkije ingestelde economische
blokkade en de ontkenning van de genocide. Israël
erkent de Armeense genocide evenmin. Dit vindt
zijn weerslag in de bescheiden aandacht voor de
Holocaust.
A
70
NA D E OORLOG
Maand van overwinningen | In 1990 besprak de
voorloper van het parlement van Armenië of Overwinningsdag op 9 mei nog wel moest worden gevierd. Uiteindelijk werd de feestdag in ere hersteld,
maar al snel kreeg die een andere lading. Op 9
Tegenwoordig brengt de president op 9 mei een
bezoek aan Nagorno-Karabach (door de Armeniërs
ook wel Artsach genoemd, naar de provincie uit de
oudheid die overeenkomt met een groot deel van
het huidige gebied). In zekere zin wordt een brug
geslagen tussen toen, nu en de (gehoopte) toekomst:
de overwinning van 1945 werkt volgens de president
inspirerend voor de vrijheidsstrijd van Artsach.
Zoals hij recentelijk diplomatiek maar dreigend
stelde: “9 mei is een zwaarwegend bewijs dat we
in geval van nood niet zullen aarzelen ons recht op
Nationale feestdagen (vrije dagen)
28 jan (1992): Dag van het Leger (op de dag van de oprichting)
24 apr (1915): Genocide Herdenkingsdag (sinds 1965)
09 mei (1945/1992): Dag van de Overwinning en de Vrede
28 mei (1918): Dag van de Republiek
05 jul (1995): Dag van de Grondwet
21 sep (1991): Onafhankelijkheidsdag
Overige herdenkingsdagen en feestdagen (werkdagen)
28 feb (1988): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van Geweld in
Azerbeidzjan en de Bescherming van de Rechten van Verbannen
Armeniërs (op de dag van de pogrom in Soemgait)
08 mei (1992): Dag van de Verdediger van het Moederland
14 jun (1949): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van (Sovjet)repressie
(sinds 1999)
29 jun (1992): Dag van de Gesneuvelden voor het Moederland en
Vermisten in Actie
71
zelfverdediging uit te voeren en wel zo maximaal
mogelijk.” In de hoofdstad van de omstreden regio
vindt die dag een militaire parade plaats.
De premier, de parlementsvoorzitter, de minister
van Defensie, andere topambtenaren en -militairen
bezoeken op 9 mei het Overwinningspark in Jerevan,
waar ze kransen plaatsen bij de eeuwige vlam en de
slachtoffers herdenken met een minuut stilte. Daarop
volgen een bescheiden militaire parade en ontmoetingen met veteranen en ‘vrijheidsstrijders’. De premier schuift in een legertent aan bij een ouderwetse
soldatenlunch, vergelijkbaar met rats, kuch en
bonen. Het corps diplomatique wordt uitgenodigd.
De dag wordt afgesloten met vuurwerk. |
Azerbeidzjan
p oude beelden is te zien hoe Hitler een verjaardagstaart krijgt in de vorm van de Kaspische
Zee en hem het stuk met Bakoe wordt overhandigd.
De hoofdstad van de toenmalige Sovjetrepubliek
Azerbeidzjan werd begeerd om zijn rijke olievelden. Azerbeidzjan viel echter nooit in Duitse handen en speelde dankzij het ‘zwarte goud’ een
cruciale rol in de bevoorrading van het Rode Leger.
In het eerste oorlogsjaar produceerde Azerbeidzjan
25,4 miljoen ton olie, een nog altijd ongeëvenaard
record. Hoewel de republiek nooit door de nazi’s
werd bezet, verloor Azerbeidzjan tijdens de oorlog
een zesde van zijn bevolking. Meer dan 500.000
O
van de drie miljoen inwoners kwamen om het
leven, vooral soldaten die sneuvelden, terwijl zij
dienst deden in het Rode Leger.
Oude en nieuwe oorlog | De nieuwe naam van de
traditionele herdenkingsdag op 9 mei (‘Dag van de
Overwinning op het Fascisme’ in plaats van Overwinningsdag zoals in de Sovjettijd) lijkt minder de
nadruk te leggen op de glorieuze militaire zege en
meer op de strijd tegen het kwaad. De hedendaagse
viering van de oorlogszege is ook erg bescheiden
in vergelijking met de Sovjettijd, misschien ook
wel omdat de datum tegenwoordig samenvalt met
Herdenken en vieren in Europa
Militaire parade op de Dag van de Overwining en de Vrede. Jerevan, Armenië, 9 mei 2012. (© HH/Corbis)
Nationale feestdagen
09 mei (1945): Dag van de Overwinning op het Fascisme (vrije dag)
28 mei (1918): Dag van de Republiek (sinds 1990; vrije dag)
15 jun (1993): Dag van Nationale Redding van het Azerbeidzjaanse Volk (op de dag
dat Hejdar Aliëv terugkeerde aan de macht; vrije dag)
26 jun (1918): Dag van het Leger (sinds 1998 op de dag van de oprichting; vrije dag)
18 okt (1991): Onafhankelijkheidsdag (werkdag)
72
NA D E OORLOG
09 nov (1918): Dag van de Nationale Vlag (sinds 2009; vrije dag)
12 nov (1995): Dag van de Grondwet (werkdag)
17 nov (1988): Dag van de Nationale Wedergeboorte (sinds 1992 op de dag van de
eerste grote protesten tegen het Sovjetgezag; werkdag)
Overige herdenkingsdagen en feestdagen (werkdagen)
20 januari (1990): Dag van de Martelaren (op de dag van het neerslaan van een
opstand door Sovjettroepen)
26 feb (1992): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van het Bloedbad van Chodzjali
28 mrt (1919): Dag van Nationale Veiligheid (sinds 1997 op de dag van de
oprichting van de eerste geheime dienst)
31 mrt (1918): Dag van Genocide op Azeri (op de dag van etnische zuiveringen)
een recentere militaire nederlaag. In 1992 werd
op 8 en 9 mei tijdens de oorlog om Nagorno-Karabach de stad Sjoesja ingenomen door Armeense troepen. Het is dus niet bepaald een geschikte dag om
feest te vieren voor de Azeri. Toch is 9 mei nog altijd
een vrije dag, met veel aandacht voor veteranen, die
in 2013 een extra uitkering van de staat ontvingen.
De president van Azerbeidzjan legt op 9 mei een
President Ilham Aliëv legt een krans op de Dag van de Overwinning
op het Fascisme, Bakoe, Azerbeidzjan, 9 mei 2012. (© Bureau van
de president van de Republiek Azerbeidzjan)
krans bij het oorlogsmonument in het park, vlakbij
de Laan van Martelaren. Tijdens de tamelijk formele
ceremonie staan de president en veteranen centraal.
Doorgaans zijn ook de premier, de parlementsvoorzitter en het hoofd van de presidentiële administratie aanwezig. De militaire parade is afgeschaft.
Op de Dag van de Republiek later die maand en
vooral op de Dag van het Leger hebben wel ontzagwekkende parades plaats, hetgeen alles te maken
heeft met het feit dat Azerbeidzjan in staat van
oorlog verkeert met buurland Armenië. De meeste
feestdagen benadrukken de onafhankelijkheid van
het land en er zijn veel dagen waarop tragische gebeurtenissen worden herdacht die samenhangen
met de strijd voor soevereiniteit.
Er is in Azerbeidzjan inmiddels wel enige ruimte
voor discussie over de rol van Azerbeidzjan in de
Tweede Wereldoorlog (ook over Azeri die de kant
van Duitsland kozen). In oktober 2012 vond een
congres plaats, dat als baanbrekend werd beschouwd.
Een van de dingen die daar bleek, is hoe verleidelijk
het voor Azeri is om parallellen te trekken tussen
enerzijds de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust
en anderzijds het gewapende conflict met Armenië
en etnische zuiveringen die Azeri het leven hebben
gekost. |
73
Georgië
gebouw in Tbilisi, Georgië, 26 mei 2010. (© HH/Xinhua/Victor)
ussen 1921 en 1991 was Georgië onderdeel van
de Sovjet-Unie. Hoewel Georgië niet werd bezet
door nazi-Duitsland, kwamen ongeveer 300.000
inwoners – hoofdzakelijk als soldaat in het Rode
Leger – om het leven (meer dan 8 procent van de
bevolking).
T
Direct na de val van de Sovjet-Unie weigerden Georgische politici om nog langer op 9 mei Overwinningsdag te vieren. Volgens hun visie was Georgië
bezet door Rusland en hadden Georgiërs dus zij
aan zij met hun eigen bezetter gevochten tegen
nazi-Duitsland. Dat standpunt was tegen het zere
been van de veteranen en andere overlevenden, die
grote offers hadden gebracht. Eind jaren negentig
werd 9 mei alsnog in ere hersteld, hoewel meer
bescheiden in viering en ook in naam – Georgiërs
vieren tegenwoordig de Dag van de Overwinning
op het Fascisme.
Nationale feestdagen (vrije dagen)
09 apr (1989/1991): Dag van de Nationale Eenheid, op de dag van het Bloedbad van Tbilisi bij een
demonstratie tegen de Sovjet-Unie en op de dag van het herstel van de onafhankelijkheid
09 mei (1945): Dag van de Overwinning op het Fascisme
26 mei (1918): Onafhankelijkheidsdag
Overige herdenkingsdagen en feestdagen (werkdagen)
14 jan (2004): Dag van de Vlag, op de dag van aanneming door het parlement
25 feb (1921): Dag van de Sovjetbezetting, op de dag dat het Rode Leger binnenviel (sinds 2010)
30 apr (1991): Dag van de Gewapende Troepen, op de dag van de oprichting van het leger
14 mei: Tamaroba, ter herinnering aan Koningin Tamara (ca. 1160- 1213), heerseres tijdens de
Georgische Gouden Eeuw
08 aug (2008): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van de Oorlog met Rusland om ZuidOssetië, op de dag van de Russische inval
23 aug (1939): Europese Dag van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme en Nazisme
(op dag van ondertekening Molotov- Ribbentroppact)
Herdenken en vieren in Europa
Militaire parade op Onafhankelijkheidsdag langs het parlements-
Steekspel rond Overwinningsdag | Onder president
Michail Saakasjvili, die in 2003 na een fluwelen
74
kende soldaat, met enkele buitenlandse diplomaten
NA D E OORLOG
revolutie aan de macht kwam, verslechterde de
in zijn kielzog. Hij zei provocerend: “Ik steun het
idee om de viering te verplaatsen naar 8 mei, wan-
relatie met Rusland. Zijn regime zocht toenadering
tot de Verenigde Staten en ging de strijd aan met
neer de hele mensheid de dag van de overwinning
op het fascisme viert.” Veteranen – hun jasjes be-
de resterende Sovjetsymbolen in het land. Dieptepunt was een vijfdaagse oorlog om Zuid-Ossetië
hangen met medailles – kwamen zoals elk jaar
wel op 9 mei bijeen in Vake Park (het Vlaktepark,
in 2008. Daarna erkende Rusland de onafhankelijkheid van Zuid-Ossetië en Abchazië, beide afvallige
regio’s van Georgië.
Een jaar later gaf Saakasjvili opdracht een Sovjetmonument van de Tweede Wereldoorlog in de stad
Koetaisi te vernietigen. Hij kreeg felle kritiek, temeer
daar een vrouw en haar 8-jarige dochter omkwamen
door rondvliegende betonstukken.
dat in de Sovjettijd Overwinningspark heette). Zij
werden begeleid door een erewacht, vlaggen en
een blaasorkest en kregen bezoek van leden van
de politieke oppositie.
In 2010 werden Georgische militairen en politici niet
uitgenodigd voor de parade van 9 mei op het Rode
Plein. Datzelfde jaar riep Georgië de Dag van de
Sovjetbezetting als herdenkingsdag in het leven.
Het jaar daarop bracht Overwinningsdag opnieuw
een incident. Enkele dagen voor 9 mei feliciteerde
de Russische president het Georgische volk met
de overwinning, daarbij de regering passerend.
De Georgische minister van Buitenlandse Zaken
legde vervolgens niet op 9 mei maar een dag
eerder een krans bij het monument van de onbe-
Joegoslavië
In november 2013 werd Giorgi Margvelasjvili ingezworen als nieuwe president, nadat zijn partij
eerder de parlementsverkiezingen had gewonnen.
De verwachting is dat de relatie met Rusland onder
zijn leiding zal verbeteren en 9 mei niet meer ter
discussie zal staan. Anderzijds is de viering sterk
gedecentraliseerd en veel minder bombastisch geworden dan in Rusland, hetgeen vermoedelijk niet
meer wordt teruggedraaid.
De militaire parade op Onafhankelijkheidsdag (26
mei) werd in 2004 in ere hersteld. In 2009 zag
het regime ervan af na zware kritiek van de oppositie. In 2013 vond de parade in sterk afgeslankte
vorm plaats (zonder mars van troepen). |
(1917-1992)
1918 - 1929: Koninkrijk der Serviërs, Kroaten en Slovenen
1929 - 1941: Koninkrijk Joegoslavië
1941 - 1943: zie navolgende tekst
1943 - 1945: Federale Democratische Republiek Joegoslavië
1945 - 1963: Federale Volksrepubliek Joegoslavië
1963 - 1992: Socialistische Federale Republiek Joegoslavië
oegoslavië werd in 1941 door de asmogendheden
bezet. Slovenië werd verdeeld tussen nazi-Duitsland, Italië en Hongarije. Macedonië kwam in handen van Bulgarije en Albanië, dat ook het grootste
deel van Kosovo kreeg (zo ontstond Groot-Albanië).
In Servië, Kroatië en Montenegro kwamen mario-
J
nettenregeringen aan de macht. Vooral de fascistische militie Oestaša in Kroatië werd berucht.
Verzet werd gepleegd door tsjetniks, die herstel
van de monarchie nastreefden, en door communistische partizanen onder leiding van Jozef Tito.
Een deel van de tsjetniks collaboreerde uiteindelijk
met de Duitsers en Italianen, omdat zij in het
communisme een groter gevaar zagen. Tito kreeg
daardoor de steun van de geallieerden en werd na
de oorlog leider van de communistische Federale
Volksrepubliek Joegoslavië. De nationale herdenkingen refereerden voortaan slechts aan de inzet
van de communisten.
Belangrijkste nationale feestdagen (vrije dagen)
04 jul (1941): Dag van de Strijder, op de dag dat het Centrale Comité van de
Communistische Partij in verzet kwam tegen de bezetter
29 nov (1943/1945): Dag van de Republiek, op de dag van de oprichting van de AntiFascistische Raad voor de Nationale Bevrijding en op de dag dat de Federale
Pas op 15 mei 1945 gaven de Oestaša, de restanten
van de Servische Staatswacht en het Servische vrijwilligerskorps zich over aan de Britten. Ook die dag
was in Joegoslavië een officiële herdenkingsdag
(Dag van de Overwinning in Joegoslavië).
Dag van de Republiek | De Dag van de Republiek op
29 november, refererend aan de oprichting van de
Anti-Fascistische Raad voor de Nationale Bevrijding
in 1943 en het uitroepen van de Federale Volksrepubliek
Joegoslavië in 1945, was lang de voornaamste feestdag.
De dag erna, 30 november, was een extra vrije dag.
Op de Dag van de Republiek mochten kinderen toe-
treden tot de pioniers (de prestigieuze communistische
jeugdbeweging), namen arbeiders een lang weekeinde
vrij en bezochten stadsbewoners familie op het platteland. November is vanouds de slachtmaand, omdat
het vee dan terugkeert van de wei. Vooral in Servië
en Kroatië was het daarom traditie een varken te
slachten op de Dag van de Republiek.
Na de dood van president Tito op 4 mei 1980
verloren de communisten langzaam maar zeker
hun gezag, waarmee ook de Dag van de Republiek
zijn waarde verloor. De Federale Republiek Joegoslavië
(Servië en Montenegro) nam in 2002 als laatste afscheid van 29 november als nationale feestdag. |
Kroatië
e fascistische beweging Oestaša, die het na de
Duitse inval in Joegoslavië voor het zeggen
kreeg, vermoordde ongeveer een half miljoen
Serviërs en 37.000 Joden. Honderdduizenden
andere Serviërs werden verdreven of gedwongen
zich te bekeren tot het katholicisme.
Na de oorlog herdacht Kroatië decennialang op 27
juli de opstand tegen de Oestaša in het dorpje Srb.
D
Dit verzet werd echter gepleegd door Kroatische
Serviërs en is omstreden: veel Kroaten beschouwen
de gebeurtenissen als een wraakactie van Serviërs
op Kroaten.
Het monument voor de opstand in Srb werd evenals
ongeveer drieduizend andere oorlogsmonumenten
tijdens en na de Kroatische onafhankelijkheidsoorlog
in de jaren negentig vernietigd. De Ustaša werd in
die jaren min of meer gerehabiliteerd.
75
Herdenken en vieren in Europa
Volksrepubliek Joegoslavië werd uitgeroepen
Selectie van overige herdenkingsdagen (werkdagen)
01 apr: Dag van de Jeugdwerkacties, ontstaan tijdens de oorlog
09 mei (1945): Overwinningsdag (1946-47: vrije dag; 1948-1964: werkdag; 1965-1991:
vrije dag)
15 mei (1945): Dag van de Overwinning in Joegoslavië, op de dag van de overgave
van de laatste pro-Duitse troepen
07 nov (1917): Verjaardag van de Grote Socialistische Oktoberrevolutie
22 dec (1951): Dag van het Joegoslavische Volksleger, op de dag van de oprichting
– Naast bovenstaande dagen kende elke republiek binnen de federatie tenminste één officiële
feestdag. Ook kende elke republiek een eigen dag voor de opstand tegen de nazi’s: Servië op 7
juli (geannuleerd in 2000), Montenegro op 13 juli en Bosnië-Herzegovina en Kroatië op 27 juli.
Nationale feestdagen (vrije dagen)
22 jun (1941): Dag van de Antifascistische Strijd, op de dag van de oprichting van de
eerste antifascistische partizaneneenheid
25 jun (1991): Dag van de Staat, op de dag van de onafhankelijkheidsverklaring
05 aug (1995): Dag van de Overwinning en Dankbaarheid van het Vaderland en Dag
van de Kroatische Verdedigers, op de dag van de verovering van Knin en het
einde van de Republiek van Servisch Krajina
76
NA D E OORLOG
08 okt (1991): Onafhankelijkheidsdag
Overige herdenkingsdagen
28 mei (1991): Dag van de Gewapende Troepen van de Republiek Kroatië, op de dag
van de oprichting van de republiek
18 sep (887): Dag van de Kroatische Marine, op de dag van de overwinning op de
Venetiaanse vloot
12 dec (1991): Dag van de Kroatische Luchtmacht, op de dag van de oprichting
Dag van de Antifascistische Strijd | Na de onafhankelijkheid in 1991 besloot de regering de Dag
van de Antifascistische Strijd te verplaatsen naar
22 juni. Op die datum werd in 1941 door Kroaten
in de bossen bij het dorp Sisak de eerste partizanendivisie opgericht.
In Sisak vindt jaarlijks een centrale herdenking
plaats. Elk jaar wordt een organiserend comité gevormd dat bestaat uit afgevaardigden van het parlement en andere overheidsinstanties. Hoogwaardigheidsbekleders zoals de president, leden van
het kabinet, de parlementsvoorzitter, parlementsleden en leden van het corps diplomatique zijn
doorgaans aanwezig. In toespraken worden soms
parallellen getrokken met de actualiteit, zoals het
benadrukken van de noodzaak van respect voor de
mensenrechten.
In het hele land vinden kleinere herdenkingen en
festiviteiten plaats, die worden georganiseerd door
lokale overheden. Bovendien hebben verenigingen
van oud-strijders een rol in de organisatie van de
evenementen.
Holocausteducatie | Ook op de oude herdenkingsdag,
27 juli, is er nog altijd een bijeenkomst, vooral bijgewoond door Kroatische Serviërs en communisten.
In 2010 werd in Srb een nieuw monument onthuld
door president Ivo Josipovic, dat met overheidsgeld
tot stand was gekomen. In 2012 was er voor het
eerst geen vertegenwoordiger van de president aan-
Kranslegging op de dag van de antifascistische strijd bij Sisak,
Kroatië, 22 juni 2012. (© HH/Xinhua/Miso Lisanin)
wezig. Nabij de herdenking vindt jaarlijks een protestactie plaats van de Kroatische Partij van Rechten
(die in de oorlog collaboreerde met de Ustaša).
In Kroatië wordt verder jaarlijks stilgestaan bij Jom
Hasjoa. De Nederlandse ambassade in Zagreb steunt
momenteel maatschappelijke organisaties die, in
samenwerking met de Anne Frank Stichting, meer
aandacht voor Holocausteducatie in het middelbaar
onderwijs genereren. Tijdens workshops wordt geprobeerd een brug te slaan tussen verleden, heden
en toekomst door thema’s als minderheidsrechten
en tolerantie in hedendaags Kroatië te bespreken. |
Macedonië
M
acedonië herdenkt op 2 augustus en 11 oktober
de Tweede Wereldoorlog, maar vooral de strijd
die tijdens die oorlog werd geleverd voor onafhan-
kelijkheid. Op 2 augustus is het in Macedonië ‘Ilinden’ ofwel ‘de dag van de heilige Elia’. Deze orthodoxe
08 sep (1991): Onafhankelijkheidsdag
11 okt (1941): Dag van de Opstand
feestdag heeft grote betekenis gekregen door twee
historische gebeurtenissen: de opstand tegen het
23 okt (1893): Dag van de Macedonische Revolutionaire
Strijd, sinds 2007 op de dag van de oprichting van de
Macedonische Revolutieorganisatie
Overige herdenkingsdagen (werkdagen)
11 mrt (1943): Herdenkingsdag van de Deportatie van Joden
naar Treblinka
09 mei (1950/1945): Europadag, Dag van de Overwinning op
het Fascisme
18 aug (1943): Dag van het
Leger, op de dag van
de oprichting van het
grootste bataljon van
het (communistische)
Volksbevrijdingsleger
Ottomaanse Rijk in 1903 en de oprichting van de
eerste Raad van de Nationale Vrijheid in 1944, die
de basis legde voor de hedendaagse Macedonische
republiek. Tegenwoordig wordt op deze dag daarom
de Dag van de Republiek gevierd. Op 11 oktober
1941 kwamen partizaneneenheden in opstand tegen
de fascisten, hetgeen wordt aangeduid als het begin
van de nationale bevrijdingsoorlog.
Nationale bevrijdingsoorlog | Sinds de onafhankelijkheid in 1990 gaan de herdenkingen gepaard
met vieringen. Op beide dagen, op de kalender
sinds 1945, vinden ceremonies plaats in het parlement en bij monumenten voor slachtoffers in het
hele land, georganiseerd door diverse ministeries,
lokale overheden, veteranenorganisaties en vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap.
Optocht op Ilindendag (Dag van de heilige Elia) en dag van de Republiek, Kroesevo, Macedonië, 2 augustus 2003.
(© Reuters/Ognen Teofilovski)
77
Herdenken en vieren in Europa
Nationale feestdagen (vrije dagen)
02 aug (1903/1944): Dag van de Republiek
Middels een kranslegging, een moment stilte en
het spelen van het volkslied worden alle 28.000
Holocaust Herdenkingscentrum | Sinds 1953 wordt
op 11 maart de deportatie van Joden naar Treblinka
slachtoffers herdacht die vielen tijdens de Tweede
Wereldoorlog: militairen, burgers, vervolgden en
Holocaust-slachtoffers. Aanwezig zijn doorgaans
herdacht – 98% van de 7200 Macedonische Joden
kwam om. De voornaamste bijeenkomst vindt plaats
het staatshoofd, de premier, de parlementsvoorzitter,
de minister van Defensie, de hoofden van buiten-
78
landse diplomatieke vertegenwoordigingen, overlevenden en veteranen. Op scholen en universiteiten
vinden lezingen, tentoonstellingen, presentaties of
filmvertoningen plaats over heroïsche daden die
tijdens de oorlog zijn verricht.
NA D E OORLOG
9 mei wordt de laatste jaren zeer bescheiden gevierd
en meer als Europadag dan als dag van de zege op
het fascisme, aangezien Macedonië streeft naar
aansluiting bij de Europese Unie. De president
vergeet echter niet zijn Russische collega middels
een telegram uitvoerig te feliciteren en de rol van
Rusland in de strijd tegen het fascisme te benadrukken.
in het in 2011 geopende Holocaust Herdenkingscentrum voor de Joden van Macedonië. De herdenking wordt bijgewoond door hoge regeringsvertegenwoordigers en de burgemeester. Sinds 2010
staat ook Holocaust Memorial Day op de agenda.
Vlaggendagen | Om de nationale moraal op te krikken
wordt sinds 2009 met een officiële ceremonie op
elke eerste en vijftiende dag van de maand een
nieuw exemplaar van de nationale vlag geplaatst op
de belangrijkste overheidsgebouwen. De Albanese
minderheid (een kwart van de bevolking van 2,1
miljoen) vraagt al jaren tevergeefs om opname van
de Albanese Dag van de Vlag (tevens Onafhankelijkheidsdag) in de lijst van feestdagen van Macedonië.
Deze dag leidt tot spanningen, waarbij geregeld
Macedonische vlaggen worden verbrand. |
Servië
Nationale feestdagen (vrije dagen)
15 (+16) feb (1804/1835): Dag van de Staat, op de dag van de
eerste Servische opstand in 1804 en op de dag van de
eerste Servische grondwet in 1835, tevens MariaLichtmis en sinds 2001 Dag van het Leger
09 mei (1945): Dag van de Overwinning op het Fascisme en
Europadag
11 nov (1918): Dag van de Wapenstilstand
Overige herdenkingsdagen (werkdagen)
22 apr (1945): Herdenkingsdag van de Slachtoffers
van de Holocaust
23 apr (1815): Dag van het Leger, op de dag van de
tweede opstand tegen de Turken
21 okt (1941): Herdenkingsdag voor de Servische
slachtoffers van WOII, op de dag van het
Bloedbad van Kragoejevatsj
e Eerste Wereldoorlog mag dan al bijna honderd
jaar geleden zijn, in 2011 plaatste Servië 11 november (de dag van de wapenstilstand) als nationale
feestdag op de kalender. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam meer dan een miljoen Serviërs om
het leven (60 procent van de mannelijke bevolking).
In de communistische tijd werd hieraan geen aandacht besteed. De herdenking is grootschaliger dan
die op 9 mei voor de slachtoffers van de Tweede
Wereldoorlog, wat gewoon een werkdag is. Op die
9e mei, de Dag van de Overwinning op het Fascisme,
ligt de nadruk op het verzet van Servische partizanen
tegen de bezetter (al worden
ook burgerslachtoffers en vervolgden herdacht) en op het
antifascistische karakter van
Servië.
De organisatie van de evenementen op 9 mei is volledig
in handen van de overheid.
Meestal blijven officiële herdenkingen beperkt tot krans-
D
De erewacht houdt
de Servische vlag
op tijdens de
herdenking van het
einde van de Eerste
Wereldoorlog,
Belgrado, Servië,
10 november 2013.
(© Reuters/Marko
Djurica)
79
Grote Schoolklas | Op 21 oktober worden in Servië
de 2778 mannen herdacht die in 1941 als represaille
voor de dood van Duitse soldaten in de stad Kragoejevatsj werden geëxecuteerd. Daartoe behoorden
honderden leerlingen en leraren van een plaatselijk
gymnasium. Traditiegetrouw wonen veel leerlingen
de pacifistische bijeenkomst in het Sjoemaritse
Herdenkingspark bij. Die wordt dan ook de Grote
Schoolklas genoemd. Ook de president, verschillende
ministers en ambassadeurs geven acte de présence.
Sinds 2011 is deze dag in de wet opgenomen als
Herdenkingsdag voor alle Servische Slachtoffers
van de Tweede Wereldoorlog.
Slachtoffers van de Holocaust worden apart herdacht:
op Holocaust Memorial Day (27 januari) en op de
Nationale Herdenkingsdag van de Slachtoffers van
Holocaust, Genocide en Fascisme (22 april). Op
deze datum in 1945 deden Servische gevangenen
een poging om te ontsnappen uit concentratiekamp
Jasenovatsj in Kroatië. |
Slovenië
p 26 april 1941 werd het Bevrijdingsfront opgericht, een partizanenorganisatie van voornamelijk
communisten die verzet pleegde nadat Slovenië
was verdeeld tussen nazi-Duitsland, Italië en Hongarije. In latere oorlogsjaren kreeg het front het
steeds meer aan de stok met de anticommunistische
Nationale Garde (de Domobranci). Na de oorlog
kwamen de communisten aan de macht. Duizenden
Domobranci werden zonder proces geëxecuteerd.
De nationale feestdag op 27 april is tot op de dag
van vandaag omstreden. In 1990 werd de naam
weliswaar veranderd (van Dag van het Bevrijdingsfront naar Dag van de Opstand tegen de Bezetting),
O
Herdenken en vieren in Europa
leggingen bij het Monument voor de Onbekende
Held (gewijd aan de Eerste Wereldoorlog) en de
begraafplaats Bevrijders van Belgrado, waarbij het
volkslied wordt gespeeld. De president, premier,
minister van Defensie, parlementsleden, studenten
en geïnteresseerd publiek nemen deel, evenals ambassadeurs van bevriende (veelal Oost-Europese)
landen.
De Dag van de Overwinning van het Fascisme valt
samen met Europadag. In die zin poogt men een
brug te slaan tussen het verleden en de toekomst:
de overwinning op het fascisme wordt bestempeld
als de basis voor het moderne Europa met zijn
principes van vrede, tolerantie en samenwerking.
Maar hoe nadrukkelijk de verbinding tussen beide
vieringen gelegd wordt, is sterk afhankelijk van de
samenstelling van de regering. De aandacht voor
de herdenking neemt af nu 11 november een nationale feestdag is geworden en 9 mei een dubbele en
dus minder duidelijke betekenis heeft.
President Pahor van
Slovenië passeert
de erewacht op de
Dag van de Staat,
Ljubljana, Slovenië,
2013.
(© HH/Demotix/
80
Rok Rakun)
NA D E OORLOG
Nationale feestdagen
27 apr (1941): Dag van de Opstand tegen de Bezetting, op de dag van de oprichting
van een Bevrijdingsfront (vrije dag)
25 jun (1991): Dag van de Staat, op de dag van verkondiging van soevereiniteit (vrije
dag)
17 aug (1919): Dag van de Hereniging van de Prekmurje-Slovenen met het
Moederland (sinds 2006; werkdag)
15 sep (1947): Dag van de Terugkeer van Primorska naar het Moederland, op de dag
dat de regio aan Slovenië werd toebedeeld (sinds 2005; werkdag)
23 nov (1918): Rudolf Maister Dag, op de dag dat deze generaal Maribor en
omgeving veroverde (sinds 2005; werkdag)
26 dec (1990): Dag van de Onafhankelijkheid en Eenheid (vrije dag)
Overige feestdagen (werkdagen)
15 mei (1991): Dag van het Leger, op de dag van de oprichting
23 dec (1991): Dag van de Grondwet, sinds 1997
maar in 2013 werd door onenigheid voor het tweede
jaar op rij geen nationale ceremonie georganiseerd.
Doorgaans bestaat de viering uit het spelen van
het volkslied, een toespraak en een muzikaal programma dat op de nationale televisie en radio
wordt uitgezonden. In eerdere jaren gaven de president en de parlementsvoorzitter aan dat in de
oorlog voor het eerst werd gestreefd naar latere
verworvenheden: de onafhankelijkheid van en vrijheid in Slovenië. Ze benadrukten ook de noodzaak
van solidariteit en verzet in moeilijke tijden.
De organisatie van de plechtigheid is in handen van
de in 2009 opgerichte Afdeling van Staatsceremonies van het ministerie van Cultuur.
Stadsfeest | Overwinningsdag speelt geen enkele
rol in Slovenië, maar de hoofdstad Ljubljana viert
op 9 mei wel feest. Sinds 1995 staat deze viering
niet langer bekend als Bevrijdingsdag (naar de bevrijding van de stad op 9 mei 1945), maar als Dag
van Vrijheid en Vrede. |
Bulgarije
egin maart 1941 sloot Bulgarije zich aan bij de
asmogendheden. Een maand later nam het Bul-
B
gaarse leger deel aan de aanval op Joegoslavië en
Griekenland. In ruil voor de steun kreeg Tsaar
Nationale feestdagen (vrije dagen)
3 mrt (1878): Dag van de Bevrijding van Bulgarije van het
Ottomaanse juk
06 mei: Dag van de Moed en van het Bulgaarse leger, op Sint
Jorisdag, de beschermheilige van het leger
06 sep (1885): Dag van de Hereniging, op de dag van de
hereniging van Bulgarije en Oost-Roemelië
22 sep (1908): Onafhankelijkheidsdag
01 nov: Dag van de Leiders van de Bulgaarse Nationale
Herleving (van 1923 tot 1945, in 1992 in ere hersteld)
Overige herdenkingsdagen (werkdagen)
10 mrt (1943): Holocaust Memorial Day
16 apr (1879): Dag van de Grondwet
09 mei (1950/1945): Europadag (en Overwinningsdag)
02 jun (1876): Dag van Christo Botev en de Strijd voor de
Vrijheid en Onafhankelijkheid, op de sterfdag van deze
revolutionair
altijd weinig zelfreflectie: de redding van de Bulgaarse
Joden staat centraal, niet de deportaties uit de bezette
gebieden, die pas in 2013 in omslachtige termen
door het Bulgaarse parlement werden erkend.
Op 9 september 1944 – vier dagen na de inval van
het Rode Leger – bracht een militaire coup de communisten aan de macht. Zij kozen de kant van de
Sovjet-Unie en verklaarden Duitsland de oorlog.
De viering van Overwinningsdag bleef, gezien de
dubbelrol tijdens de oorlog, altijd wat ongemakkelijk.
Tegenwoordig viert Bulgarije op 9 mei op bescheiden
schaal Europadag, al is er ook een kranslegging
van de Russische ambassadeur in bijzijn van veteranen ter gelegenheid van Overwinningsdag.
In 2011 werden – tot woede van Moskou – de
bronzen figuren van het Sovjetmonument voor het
Rode Leger in Sofia door onbekenden overgeschilderd en getransformeerd tot onder andere Superman,
de Kerstman en Ronald McDonald. In koeienletters
stond eronder: ‘Meegaan met de tijd’. Nadien werd
het monument nog een aantal keren beschilderd
tijdens protestacties (tegen het antipiraterijverdrag
ACTA, tegen de arrestatie van de leden van de Russische band Pussy Riot en op de verjaardag van de
Praagse Lente). |
Het bekladde Sovjetmonument voor het Rode Leger in
Sofia, Bulgarije, 19 juni 2011.
(© Michal Jancek/michaljancek.com)
81
Herdenken en vieren in Europa
Boris III toestemming van Duitsland om het grootste
deel van Grieks Thracië, Joegoslavisch Macedonië
en het Pirot-district in Servië te bezetten.
De autoriteiten deporteerden in totaal 11.343 Joden
uit deze gebieden. Tsaar Boris III gaf gehoor aan
een stroom aan protesten, onder meer van de orthodoxe kerk, en bespaarde de 50.000 Bulgaarse
Joden (0,8 procent van de bevolking) uitlevering
aan Duitsland. De Joden uit Sofia werden in mei
1943 naar de provincie verbannen, waar de mannen
dwangarbeid moesten verrichten. Ook werden hun
eigendommen geconfisqueerd.
Ongemakkelijke viering | Sinds 2003 kent Bulgarije
op 10 maart Holocaust Memorial Day, al is er nog
Hongarije
a de nederlaag in de Eerste Wereldoorlog viel de
Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie uiteen.
N
82
De Hongaarse Opstand in 1956 werd handhandig
beëindigd. Na de val van het communisme koos
Hongarije voor toetreding tot de NAVO (1999) en
de Europese Unie (2004).
NA D E OORLOG
Het Verdrag van Trianon bepaalde dat Hongarije
72 procent van zijn grondgebied moest afstaan.
Schoenen op de Donaukade | De Hongaarse Holocaust wordt sinds 2001 herdacht op 16 april. De
Het regime van admiraal Miklós Horthy zocht in
de jaren dertig toenadering tot nazi-Duitsland om
de verloren gebieden te herwinnen. Met Duitse
hulp kreeg Hongarije in 1940 een deel van Transsylvanië en Slowakije terug.
In een poging een bezetting door de Sovjet-Unie
te voorkomen, ging Horthy in 1944 in gesprek
met de geallieerden. Duitsland viel vervolgens
Hongarije binnen en zette de leider af. Nog geen
maand later, op 16 april 1944, begon de UngarnAktion, ook wel ‘Hongaarse Holocaust’ genoemd.
In een paar maanden tijd werden 438.000 van de
840.000 Joden naar het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau afgevoerd en vergast.
Pogingen de invloed van de Sovjet-Unie in te
perken mislukten zowel tijdens als na de oorlog.
herdenking bestaat uit een educatief programma
bij het Holocaust Memorial Center in Boedapest,
dat mede wordt georganiseerd door het ministerie
van Openbaar bestuur en Justitie. Er is een prijsuitreiking voor jongeren die de herinnering aan slachtoffers van de Holocaust levend houden. Uit prijswinnende essays voor de studentenschrijfwedstrijd
‘Verliezen voor de Hongaarse Cultuur’ worden fragmenten voorgelezen. In het Huis van Terreur vindt
een herdenkingsconcert plaats. Ook in de steden
Hódmezövásárhely en Pécs vinden activiteiten plaats.
In Boedapest eindigt de Herdenkingsdag van de
Hongaarse Holocaust om 19.00 uur met het
plaatsen van kaarsen en steentjes en een moment
stilte bij het monument Schoenen op de Donaukade.
Op de oever moesten Joden hun schoenen uittrekken
Nationale feestdagen (vrije dagen)
15 mrt (1848): Bevrijdingsdag, op de dag van de revolutie, het begin van de
onafhankelijkheidsoorlog tegen het Koninkrijk Oostenrijk
01 mei (1884/2004): Dag van de Arbeid en Dag van de Toetreding tot de EU
20 aug (1083): Dag van de Heilige Istvan, stichter van de Hongaarse staat, op de dag van zijn
heiligverklaring (1949-1989: Dag van de Grondwet)
23 okt (1956): Dag van de Republiek, sinds 1989 op de dag van de Hongaarse opstand
Overige herdenkingsdagen (werkdagen)
01 feb (1946): Herdenkingsdag van de Republiek, sinds 2004 op de dag dat de Republiek
Hongarije werd uitgeroepen
25 feb (1947): Herdenkingsdag voor de slachtoffers van communistische dictatuur, sinds 2000
op de dag van de arrestatie en deportatie van politicus Béla Kovács
16 apr (1944): Herdenkingsdag van de Hongaarse Holocaust, sinds 2001 op de dag van de
opening van het getto
21 mei (1849): Landverdedigingsdag, op de dag van de Slag om Boeda
04 jun (1920): Dag van de Nationale Eenheid, sinds 2010 op de dag dat Hongarije 72% van zijn
grondgebied moest afstaan
19 jun (1958): Dag van de Hongaarse Onafhankelijkheid, sinds 2001 op de dag van de executie
van de martelaren van de revolutie van 1956
06 okt (1849): Herdenkingsdag voor de Martelaren van Arad, op de dag van de executie van
dertien generaals
retourneerde Nobelprijswinaar
Elie Wiesel, Holocaust-overlevende van Hongaarse afkomst,
de hoogste onderscheiding van
het land en beschuldigde hij
de staat ervan de geschiedenis
te willen witwassen en de col-
slachtoffers bij het ‘Schoenenmonument’ langs de rivier
de Donau, Boedapest, Hongarije, 16 april 2008.
(© AP/Bela Szandelszky)
voordat zij door Pijlkruisers, leden van de fascistische
beweging, werden doodgeschoten.
Vice-premier Tibor Navracsics sloeg in zijn toespraak
in 2013 een brug tussen verleden en toekomst door
te benadrukken dat Hongarije niet alleen rouwt
om de doden, maar ook om de mensen die niet geboren werden. “Verschillende generaties van getalenteerde, bijzondere mensen ontbreken daardoor
in de Hongaarse natie.”
Don-catastrofe | De regering van premier Orban
krijgt veel kritiek, omdat er te weinig opgetreden
zou worden tegen de ultrarechtse Jobbik-partij. Zo
83
Herdenken en vieren in Europa
Officiële herdenkingsdag van de Hongaarse Holocaust-
laboratie met de nazi’s te vergoelijken. De regering wijst in
reactie op de kritiek op een
reeks maatregelen die de overheid wel degelijk nam. De Hongaarse Garde, de paramilitaire
tak van Jobbik, is door de rechter verboden. Een nieuwe wet
is aangenomen, waardoor ontkenning van de Holocaust nu
tot drie jaar gevangenisstraf
kan leiden. De pensioenen voor
overlevenden zijn verhoogd en
in Boedapest wordt de eerste
synagoge in tachtig jaar tijd
gebouwd. Bovendien is 2014
uitgeroepen tot herdenkingsjaar
van de Hongaarse Holocaust.
Tegelijkertijd neemt de regering
geen afstand van de Hongaarse
troepen die aan de zijde van
nazi-Duitsland streden. De minister van Defensie nam op 14 januari 2013 deel
aan een jaarlijkse kranslegging voor de slachtoffers
van de Don-catastrofe, 70 jaar na de grote militaire
nederlaag die Hongarije leed in de Slag om Stalingrad. Meer dan 100.000 soldaten en Joodse dwangarbeiders sneuvelden, raakten gewond of werden
gevangengenomen. De minister noemde hen helden,
ongeacht of zij goed of fout waren.
Vertegenwoordigers van het ministerie van Defensie
namen in 2013 ook deel aan een kranslegging op
12 februari, de laatste dag van de Slag om Boedapest.
Op het verwijt dat zij ‘nazi’s herdachten’ antwoordde
het ministerie dat niet alleen de gesneuvelde Duitsers
en Hongaren worden herdacht, maar ook de Roemeense en Sovjetsoldaten en alle burgers die omkwamen. |
Polen
et de beschieting van het schiereiland Westerplatte in Gdansk door het slagschip Schles-
M
dag is sinds 1997 tevens nationale veteranendag.
De inval van de Sovjet-Unie kort na de Duitse
invasie, op 17 september 1939, wordt bescheiden
herdacht.
wig-Holstein begon op 1 september 1939 de Duitse
invasie van Polen en daarmee in feite de Tweede
De massamoord bij Katyn | In Polen is er vooral
veel aandacht voor 13 april, de Herdenkingsdag
Wereldoorlog. Bij het Monument voor de Kustverdedigers op Westerplatte heeft jaarlijks een plechtigheid met kranslegging plaats. Doorgaans houdt
de president of de premier een toespraak. Deze
voor de Slachtoffers van Katyn. Op 13 april 1943
werden in Katyn de eerste massagraven gevonden
van 22.000 Poolse intellectuelen, officieren en
geestelijken. In 1940 was het dorp een van drie locaties waar de NKVD, de geheime dienst van de
Sovjet-Unie, de Poolse intelligentsia uitroeide. Pas
na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie gaven de
Russische autoriteiten toe dat Moskou verantwoordelijk was voor de massaexecuties.
Die tragedie, het uitblijven van excuses en het
gebrek aan medewerking bij het onderzoek dragen
bij aan de moeizame verstandhouding tussen Polen
en Rusland. Er is zelfs een speciale commissie
voor moeilijke zaken uit de geschiedenis ingesteld.
Elke stad in Polen heeft wel een Katyn-monument
en de vele nabestaanden houden de herdenkingen
in leven. 13 april is sinds 2007 een nationale herdenkingsdag, hoewel de Polen wel gewoon moeten
werken.
84
NA D E OORLOG
Boven: president Medvedev van Rusland en president
Komorowski van Polen tijdens de herdenkingsplechtigheid bij Katyn, Rusland, 11 april 2011.
(© AP/RIA Novosti,Vladimir Rodionov, Presidential Press
Service)
Rechts: Polen herdenken de slachtoffers van Katyn op
de Powazkibegraafplaats, Warschau, Polen, 1 november,
2004. (© AP Photo/Czarek Sokolowski)
Nationale feestdagen
01 mrt (1945): Nationale Herdenkingsdag van de Vervloekte Soldaten, sinds 2011 op de dag van een
showproces in de Sovjet-Unie tegen 16 leiders van het Poolse verzet (werkdag)
01 mei: Dag van de Staat (vrije dag)
03 mei (1791): Dag van de Grondwet (1919-1939 en sinds 1990; vrije dag)
09 mei (1945): Nationale Dag van de Overwinning en Vrijheid (1945-1950: vrije dag;
1951-heden: werkdag)
Op 10 april 2010 stortte het Poolse regeringsvliegtuig
op weg naar Katyn neer. Alle 96 inzittenden – onder
wie president Kaczynski, oud-president Kaczorowski,
de chef van de generale staf en 15 parlementsleden –
kwamen om het leven. Op Russisch grondgebied,
in een Toepolev van Russische makelij, op weg naar
de herdenking van een massamoord op Polen door
Russen: het is voer voor complottheorieën.
Ook de nazi’s vermoordden duizenden tegenstanders, onder meer in het Kampinosbos. Polen werden bovendien door de nazi’s als Untermenschen
beschouwd en als zodanig behandeld.
De ongeveer 3,5 miljoen Poolse Joden hadden het
nog slechter: ze werden gedwongen in overbevolkte
getto’s te leven, voor zover ze nog niet waren vermoord door Einsatzgruppen. In 1942 begonnen de
nazi’s met het transport naar de vernietigingskampen,
die zich vrijwel allemaal in bezet Polen bevonden.
Uiteindelijk stierven tijdens de oorlog circa 5,5 miljoen Poolse burgers en militairen (bijna 20% van
de bevolking), van wie meer dan de helft Joden.
85
Herdenken en vieren in Europa
01 aug (1944): Nationale Herdenkingsdag van de Opstand van Warschau, sinds 2009
op de eerste dag van de gewapende strijd (werkdag)
15 aug (1920): Maria Tenhemelopneming; 1923-1947 en sinds 1992 tevens Dag van
het Poolse Leger, op de dag van de Slag om Warschau (‘Wonder aan de Wisła’;
vrije dag)
31 aug (1980): Dag van de Solidariteit en Vrijheid, sinds 2005 op de dag van de
Akkoorden van Gdansk (einde Poolse staking; werkdag)
11 nov (1918): Onafhankelijkheidsdag, op de dag dat Polen territoria van Pruisen, Oostenrijk en de SovjetUnie terugkreeg (vrije dag)
Overige herdenkingsdagen (werkdagen)
13 apr (1943): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van Katyn, sinds 2007 op de dag van de vondst van de
massagraven
02 mei (1945): Dag van de Vlag van de Republiek Polen, sinds 2004 op de dag van het hijsen van de vlag in
de Slag om Berlijn
29 mei (1948): Dag van de Veteranen die in het Buitenland hebben gestreden, sinds 2011 op de
Internationale dag van de VN-vredesmacht
14 jun (1940): Nationale Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van de Nazi-Concentratiekampen, sinds 2006
op de dag van het eerste transport naar Auschwitz
28 jun (1956): Herdenkingsdag van de Poznan-protesten (sinds 2005)
02 aug (1944): Herdenkingsdag van de Vernietiging van Roma en Sinti, sinds 2011 op de dag van de
liquidatie van het Zigeunerlager in Auschwitz II
28 aug (1932): Dag van de Poolse Luchtmacht, op de dag van de zege van de vliegwedstrijd Challenge 1932
01 sep (1939) Herdenkingsdag van de Inval van Nazi-Duitsland, sinds 1997 tevens Nationale Veteranendag
17 sep (1939) Herdenkingsdag van de Inval van de Sovjet-Unie
27 sep (1939): Dag van de Ondergrondse Poolse Staat, sinds 1998
Opstand van Warschau | Tot aan 1951 hadden de
Polen een vrije dag op 9 mei, wanneer de Dag van
de Overwinning en Vrijheid werd gevierd. Tegenwoordig speelt 9 mei nauwelijks nog een rol in de
herdenkingscultuur. De discussie bestaat hooguit uit
de vraag of er een vertegenwoordiging moet worden
gestuurd naar de militaire parade in Moskou.
86
NA D E OORLOG
Een dag die juist steeds belangrijker wordt, is 1 augustus. Op 1 augustus 1944 leverden de Polen tijdens de Opstand van Warschau 63 dagen lang verzet
tegen de nazi’s. Het Rode Leger kreeg echter de opdracht geen steun te bieden en veroverde het gebied
pas na het neerslaan van de opstand. Na de oorlog
bracht het stalinistische regime de opstandelingen
in diskrediet en executeerde hen of voerde hen af
naar de Goelag.
Pas na 1989 konden de Polen de Opstand van Warschau herdenken. Die dag krijgt steeds meer een nationaal karakter. In de hoofdstad loeien om 17 uur
alle sirenes, waarna massaal – openbaar vervoer inclusief – een minuut stilte in acht wordt genomen.
In 2013 werden de sirenes voor het eerst ook aangezet op 19 april, de dag van de opstand in het Joodse
getto van Warschau, een gebeurtenis die in Polen
veel minder aandacht kreeg dan internationaal. Ook
luidden voor het eerst de klokken van kerken als
teken van erkenning. Op Holocaust Memorial Day
vindt in Auschwitz een jaarlijkse herdenking plaats,
evenals op 14 juni (op de dag van het eerste transport
naar Auschwitz).
1, 2 én 3 mei | Naast een aantal herdenkingsdagen
kent Polen verschillende feestdagen, die meteen ook
de moeilijke, omstreden geschiedenis van Polen voor
het voetlicht brengen. Een van de belangrijkste feestdagen is 3 mei, de Dag van de Grondwet. Ook is de
door de communisten groots gevierde Dag van de Arbeid op 1 mei als feestdag gehandhaafd, hoewel die
nu formeel Dag van de Staat heet. In 2004 legde het
parlement 2 mei vast als Dag van de Vlag. Dat vrijwel
iedereen op die datum toch al een vrije dag nam
omdat 1 en 3 mei ook al vrij zijn, speelde daarbij een
rol. De gekozen datum refereert echter ook aan het
hijsen van de vlag in de Slag om Berlijn. Bovendien
moesten in de Sovjettijd alle vlaggen van 1 mei per se
op 2 mei worden neergehaald, zodat ze er op de Dag
van de Grondwet (3 mei) niet nog zouden hangen,
want die dag mocht niet worden gevierd.
Een andere belangrijke feestdag is Onafhankelijkheidsdag op 11 november, die in 1937 ingesteld werd.
In 1945 werd die vervangen door de Nationale Dag
van Polens Wederopstand op 22 juli, de datum
waarop een door Moskou gesteunde regering zijn
manifest presenteerde. Na de val van het communisme werd Onafhankelijkheidsdag direct in ere hersteld. In het hele land vinden festiviteiten plaats. De
laatste jaren wordt de dag ontsierd door gewelddadige confrontaties van nationalisten en antifascisten
met elkaar en de politie.
De president woont op 11 november onder meer de
wisseling van de wacht bij het Graf voor de Onbekende Soldaat bij. Op 15 augustus (Dag van het
Leger) vindt daar eenzelfde ceremonie plaats, voorafgegaan door een militaire parade, een mis in een
kerk en een plechtigheid in het presidentiële paleis,
waar militairen worden bevorderd. |
Roemenië
oemenië was tijdens de Tweede Wereldoorlog
eerst neutraal, vocht toen aan de zijde van naziDuitsland en koos uiteindelijk partij voor de geallieerden. Na de oorlog kregen de communisten het
voor het zeggen. In 1965 kwam Nicolae Ceauc,escu
aan de macht. Hij liep in zijn buitenlands beleid
niet altijd in de pas met Moskou. In 1989 werd de
dictator afgezet. In 2007 trad Roemenië toe tot de
Europese Unie.
Doordat Roemenië voortdurend laveert tussen Oost
en West, is het moeilijk een eenduidige visie op de
oorlog en herdenken te geven. Nationalisten, communisten, voorstanders van Europese integratie, veteranen, pacifisten – iedereen denkt er het zijne van.
R
Heldendag | Na de Eerste Wereldoorlog, waarbij
Roemenië bijna een miljoen soldaten en burgers
verloor, werd Hemelvaartsdag uitgeroepen tot Herinneringsdag van de Helden. In 1923 werd het Nationale Militaire Museum geopend en het Graf
Nationale feestdagen (vrije dagen)
15 aug: Maria-Tenhemelopneming, sinds 2008 tevens Dag van de Marine (Maria is de beschermvrouwe van
de marine)
01 dec (1918): Nationale Dag (Dag van de Grote Unie), op de dag van de toewijzing
van Transsylvanië aan Roemenië
Overige herdenkingsdagen (werkdagen)
09 mei (1877/1945/2007): Onafhankelijkheidsdag/Overwinningsdag/Europadag
Herdenking bij het Holocaust
Monument in Boekarest,
Roemenië, 11 oktober 2011.
(© AP/Vadim Ghirda)
87
Herdenken en vieren in Europa
Hemelvaartsdag: Hemelvaartsdag, tevens Heldendag (1920-1947, 1990-heden)
26 jun (1848): Nationale Dag van de Vlag, sinds 1998
29 jul (1848): Nationale Dag van het Volkslied, sinds 1998
23 aug (1944/1939): Dag van de Bevrijding van de Fascistische Bezetting, sinds 2011
tevens Europese dag van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme en
Nazisme (dag van ondertekening Molotov-Ribbentroppact)
09 okt (1942): Nationale Herdenkingsdag van de Holocaust in Roemenië, sinds 2004 op de dag van de
eerste deportaties van Joden
25 okt (1944): Dag van het Leger, op de dag van de bevrijding van de stad Carei en de verjaardag van Koning
Mihaj I
08 dec (1991): Dag van de Grondwet
21 dec (1989): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van Communistisch Roemenië, sinds 2011 op de dag
van het hoogtepunt van de revolutie
88
voor de Onbekende Soldaat geïnaugureerd. Maar
na de oorlog verplaatsten de communisten, die
met hulp van Moskou aan de macht waren gekomen,
Na de val van Ceauc,escu en het communisme werd
Hemelvaartsdag in 1990 opnieuw ingesteld als Heldendag en keerde het monument voor de onbekende
Heldendag naar 9 mei. Voor de Tweede Wereldoorlog vierden de Roemenen op die dag de onaf-
soldaat terug bij de originele locatie. Op beide dagen
vinden daar nog jaarlijks herdenkingen plaats voor
hankelijkheid. Nu werd 9 mei Overwinningsdag,
hoewel het land eerst aan de zijde van nazi-
alle gesneuvelden in de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Deze kransleggingen worden voornamelijk
Duitsland tégen de Sovjet-Unie had gestreden en
door de oorlog juist delen van het gebied en de onafhankelijkheid was kwijtgeraakt.
bijgewoond door hooggeplaatste militairen.
NA D E OORLOG
In 1958 werd het Graf voor de Onbekende Soldaat ’s
nachts ontmanteld en in het geheim verplaatst,
om ruimte te maken voor een mausoleum voor
communistische partijleiders. Pas vanaf 1975 mocht
op 9 mei ook de onafhankelijkheid weer worden
gevierd, hetgeen aansloot bij het van Moskou onafhankelijke buitenlandse beleid van Ceauc,escu.
Op 1 januari 2007 trad Roemenië toe tot de Europese
Unie. Sindsdien is 9 mei niet alleen Onafhankelijkheidsdag en de Dag van de Overwinning op het
Fascisme, maar ook Europadag.
Ook de herdenking op 23 augustus heeft een
dubbele betekenis: het is de dag dat Roemenië de
zijde van de geallieerden koos, maar ook de dag
van de ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact. |
Slowakije
n 1938 vestigde Hitler de macht in Tsjecho-Slowakije.
Sudetenland, Bohemen en Moravië werden bezet
en eenderde van Slowakije werd afgestaan aan Hongarije. Een jaar later werd Slowakije formeel onafhankelijk, maar in de praktijk een vazalstaat van
nazi-Duitsland onder leiding van de autoritaire,
aartsconservatieve, anticommunistische en antisemitische katholieke priester Jozef Tiso.
I
Fluwelen revolutie | De nationale feestdag op 17 november heeft zijn oorsprong in oorlogstijd. De student Jan Opletal werd door de nazi’s neergeschoten
bij een betoging tegen de bezetting. Nadat zijn begrafenis had geleid tot nieuwe protesten, werden
op 17 november 1939 negen studenten geëxecuteerd en meer dan 1200 studenten naar kampen afgevoerd. Deze gebeurtenissen werden in 1989 door
burgers herdacht tijdens een vreedzame herdenkingsmars, waaraan de politie hardhandig een
einde maakte. Het was het begin van de fluwelen
revolutie, die het communistische regime ten val
bracht.
Joden, partizanen, communisten | Op 9 september
1941 introduceerde Tiso’s regime de Joodse Codex:
een geheel van 290 repressieve, antisemitische wetten. Meer dan 70.000 van de circa 90.000 Joden
uit Slowakije werden naar Auschwitz gedeporteerd.
In plaats van Holocaust Memorial Day is 9 september in de wet opgenomen als officiële herdenkingsdag.
Op 29 augustus 1944 kwamen tienduizenden partizanen in opstand tegen het regime. Na de oorlog
probeerden de communisten de eer voor het verzet
op te strijken, terwijl ultranationalisten de opstand
juist zagen als een poging een einde te maken aan
de Slowaakse onafhankelijkheid. Deze dag – een
nationale feestdag – wordt daarom niet door iedereen
gevierd. Wel heeft in de stad Banská Bystrica, waar
de opstand begon, een kranslegging plaats in bijzijn
van de president, de premier, de parlementsvoorzitter,
de minister van Defensie en ambassadeurs. De
president benadrukte in 2012 in zijn toespraak dat
partizanen uit twintig landen aan de opstand deelnamen en dat hierin de boodschap voor het heden
valt te destilleren (lees: Europese integratie). Ook
gaf hij aan dat nog altijd middels neofascisme en
terrorisme wordt geprobeerd anderen een ideologie
Herdenking bij de Slowaakse
17 november 2011.
(© Reuters/Radovan Stoklasa)
Nationale feestdagen (vrije dagen)
01 jan (1993): Dag van de Oprichting van de Republiek Slowakije, tevens Nieuwjaarsdag
29 aug (1944): Verjaardag van de Slowaakse volksopstand
01 sep (1992): Dag van de Grondwet
17 nov (1939/1989): Dag van de Strijd voor Vrijheid en Democratie, sinds 2001 op de dag van het
studentenprotest tegen de nazi-bezetting en op de dag van het begin van de fluwelen
revolutie
Overige herdenkingsdagen (werkdagen)
25 mrt (1988): Dag van de Strijd voor de Mensenrechten, op de dag van de Kaarsjesdemonstratie
13 apr (1950): Dag van de Onterecht Vervolgden, op de dag dat kloosters werden gesloten en
monniken gevangengezet
08 mei (1945): Dag van de Overwinning op het Fascisme
17 jul (1992): Verjaardag van de Verklaring van de Soevereiniteit van de Slowaakse Republiek
09 sep (1941): Dag van de Slachtoffers van de Holocaust en Raciaal Geweld, sinds 2000 op de
dag van de aanname van de Joodse Codex
19 sep (1848): Dag van de Eerste Openbare sessie van de Slowaakse Nationale Raad, de
voorloper van het huidige parlement
22 sep (1848): Dag van de Gewapende Troepen
06 okt (1944): Dag van de Slachtoffers van Dukla, op de dag van de verovering van de Duklapas in de
Karpaten
28 okt (1918): Dag van de Onafhankelijke Tsjechoslowaakse Staat
30 okt (1918): Verjaardag van het Uitroepen van de Slowaakse natie, op de dag van het ontstaan van
Tsjecho-Slowakije
Herdenken en vieren in Europa
grens van de Fluwelen
Revolutie, Bratislava, Slowakije,
89
op te leggen. In Slowakije krijgt extreemrechts veel
steun. Zo werd in de regio Banská Bystrica in november 2013 een neonazi tot gouverneur verkozen.
In 2000 wedijverde de nationalistische burgemeester
van Žilina voor een monument voor Jozef Tiso,
daarbij gesteund door veel katholieken. Ook bestaat
in de samenleving geen weerstand tegen het her-
90
denken van Duitse slachtoffers, voor zover dit geen
oorlogsmisdadigers zijn.
De communistische Overwinningsdag werd na de
val van het communistische regime als nationale
feestdag afgeschaft, maar werd later als herden-
NA D E OORLOG
kingsdag toch weer in de wet opgenomen, hoewel
een dag eerder (8 mei). Ook de Slag bij de Duklapas,
onderdeel van de opmars van het Rode Leger,
wordt herdacht. |
Slowaakse en Russische veteranen salueren tijdens een herdenking
bij het Slavinmonument tijdens het bezoek van de Russische president aan Bratislava, Slowakije, 7 april 2010. (© Reuters/Petr Josek)
Tsjechië
a de oorlog kon er lang geen overeenstemming
worden bereikt over een feest- of herdenkingsdag: moest dat 8 mei, 9 mei of – zoals president
Edvard Beneš vond – 5 mei worden, de dag van de
Praagse opstand? De communisten kregen 9 mei
pas in 1951 vastgesteld als Dag van de Bevrijding
van Tsjecho-Slowakije door het Sovjetleger.
Direct na de val van het communisme werd de
feestdag hernoemd als Dag van de Bevrijding van
het Fascisme en in 1991 werd deze verplaatst naar
N
8 mei. Daarmee was de discussie niet voorbij. In
2000 kwam er weer een nieuwe naam (Bevrijdingsdag) en in 2004 werd het toch maar Overwinningsdag, zonder verdere toelichting.
Bij het nationaal monument op de Vitkovheuvel in
Praag wordt een defilé en een kranslegging georganiseerd, bijgewoond door de president, de premier, andere politieke en militaire leiders, de
aartsbisschop van Praag en oorlogsveteranen. Ook
worden promoties toegekend en medailles uitgereikt aan hoge militairen. De meeste Tsjechen beleven de feestdag overigens louter als een gewone
vrije dag.
Tsjechische
soldaten marcheren
op Onafhankelijksheidsdag bij het
standbeeld van Jan
Žižka op de Vitkov
heuvel, Praag,
Tsjechië, 28 oktober
2011.
(© Reuters/David
W. Cerny)
Nationale feestdagen (vrije dagen)
01 jan (1993): Dag van het Herstel van de Onafhankelijke Tsjechische Staat, tevens Nieuwjaarsdag
08 mei (1945): Overwinningsdag
28 sep (935): Dag van de Tsjechische Staat, op de dag van de moord op Wenceslaus de Heilige, de
hertog van Bohemen
28 okt (1918): Dag van de Onafhankelijke Tsjechoslowaakse Staat
17 nov (1939/1989): Dag van de Strijd voor Vrijheid en Democratie, op de dag van het
Praagse opstand | Tsjechië heeft verschillende oorlogsgerelateerde herdenkingsdagen. Allereerst is
het een van de weinige landen in het voormalige
Oostblok die 11 november (refererend aan de wapenstilstand in 1918) in de wet hebben opgenomen
(als Dag van de Oorlogsveteranen). Daarnaast heeft
Tsjechië Holocaust Memorial Day op 27 januari erkend. Meer dan 77.000 Joden uit het protectoraat
van Bohemen en Moravië, de benaming die de
nazi’s aan Tsjechië gaven, werden vermoord.
Ook de dag van de Praagse opstand (5 mei) is in
1994 als herdenkingsdag in de wet opgenomen.
Over deze gebeurtenis is nog altijd veel discussie,
niet zozeer vanwege het late moment van de opstand, als wel omdat de Amerikanen niet te hulp
schoten en de communisten het belang van de opstand later bagatelliseerden.
President Miloš Zeman sprak in 2013 bij de herdenking en noemde de opstand het gevolg van jarenlange vernedering en verlies van waardigheid.
Hij waarschuwde ervoor dat corruptie en werkloosheid nu voor soortgelijke gevoelens kunnen zorgen.
Zeman sprak ook in Lidice, het dorp dat met de
grond gelijk werd gemaakt als vergelding voor de
aanslag op nazileider Reinhard Heydrich. Hij waarschuwde voor de gevaren van neonazisme en nationalisme en zei dat de samenleving waakzaam moet
zijn, zodat de geschiedenis zich niet herhaalt. Sinds
1967 wordt een internationale tekenwedstrijd voor
kinderen georganiseerd met een tentoonstelling. In
deze vorm worden de vermoorde kinderen uit Lidice herdacht, alsmede kinderen die elders ter wereld als gevolg van oorlog zijn omgekomen. |
91
Herdenken en vieren in Europa
studentenprotest tegen de nazi-bezetting en op de dag van het begin van de
fluwelen revolutie (sinds 1990; sinds 2000 nationale feestdag)
Overige herdenkingsdagen (werkdagen)
27 jan (1945): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de Holocaust en van de
Preventie van Misdaden tegen de Mensheid, sinds 2004 op de dag van de
bevrijding van Auschwitz
12 mrt (1999): Dag van de Toetreding van de Republiek Tsjechië tot de NAVO
05 mei (1945): Herdenkingsdag van de Praagse opstand
10 jun (1942): Herdenkingsdag van het Bloedbad van Lidice, op de dag dat dorp en inwoners
werden vernietigd als vergelding voor de aanslag op Heydrich
20 jun (1918): Dag van de Gewapende Troepen, op de dag van de oprichting
27 jun (1950): Herdenkingsdag van de slachtoffers van het communistische regime, op de dag van
de executie van Milada Horakova, valselijk beschuldigd van hoogverraad en spionage
30 jun (1918): Dag van het Leger, op de dag dat de onafhankelijkheid werd uitgeroepen en militairen
de eed aflegden
11 nov (1918): Dag van de Oorlogsveteranen
Bio’s en bronnen
Renske Krimp (Amsterdam, 1982) is historica bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Zij
werkt aan projecten over de vervolging van Roma en Sinti en het thema vrijheid,
democratie en rechtsstaat. Daarnaast valt de internationale taak onder haar hoede en
participeert ze namens het comité in de International Holocaust Remembrance Alliance
92
(IHRA), een organisatie met als doel de Holocaust te blijven herdenken, onderwijzen
en onderzoeken. Renske Krimp studeerde in 2007 af aan het Centrum voor Holocaust
en Genocidestudies (NIOD). Een artikel op basis van haar masterscriptie Geskiedenis
vir Almal over de herschrijving van geschiedenisboeken in Zuid-Afrika na de afschaffing
van apartheid werd in 2011 gepubliceerd in het Tijdschrift voor Geschiedenis. |
NA D E OORLOG
Remco Reiding (Amersfoort, 1976) is onderzoeker, schrijver en journalist. Van 2004 tot
2013 berichtte hij als correspondent vanuit Moskou over alle landen die eerder deel
uitmaakten van de Sovjet-Unie, onder meer voor de GPD, Het Financieele Dagblad en
BNR Nieuwsradio. In 2012 publiceerde hij het veelgeprezen boek Kind van het Ereveld,
over zijn jarenlange zoektocht naar nabestaanden van in Nederland begraven Sovjetsoldaten. Reiding werd genomineerd voor het Gouden Pennetje en onderscheiden
door het Russische ministerie van Defensie. Ook ontving hij de Rus Prix voor het
bevorderen van de betrekkingen tussen Nederland en Rusland op humanitair gebied.
Tegenwoordig werkt Reiding als onderzoeker, projectmanager en adviseur op het
gebied van herdenken. |
Otto Snoek (Rotterdam, 1966) is autonoom documentair fotograaf. Hij exposeert in
binnen- en buitenland en werkt daarnaast voor diverse media. Van 1997 tot 2009 fotografeerde hij de transitie van zijn geboortestad Rotterdam. Dat resulteerde in een overzichtstentoonstelling in het Nederlands Fotomuseum en de publicaties Rotterdam en
Why Not. In 2002 maakte hij met Tracy Metz en Janine Schrijver het boek Pret!, over de
vrijetijdsbeleving in Nederland. Sinds 2007 werkt hij aan een fotoproject over de
identiteit van Europese burgers. Hiervoor bezocht hij alle Europese naties op de dagen
waarop de burger in de gelegenheid wordt gesteld haar of zijn loyaliteit aan de natie te
betuigen. Het beeldessay in deze publicatie komt uit dit fotoproject voort. |
Bronnen
De bronnen die voor dit onderzoeksverslag zijn gebruikt, evenals deze publicatie zelf,
kunt u online terugvinden via: www.4en5mei.nl/onderzoek/toegepastonderzoek/herdenken_en_vieren_in_Europa