Geertsema en Kloppenburg introduceren in dit studieboek een voor

Journal of Social Intervention: Theory and Practice –
2013 – Volume 22, Issue 3, pp. 96–102
URN:NBN:NL:UI:10-1-114841
Henk Geertsema & Gerbrand Kloppenburg. Dynamiek
ISSN: 1876-8830
URL: http://www.journalsi.org
Publisher: Igitur publishing, in cooperation
with Utrecht University of
Applied Sciences, Faculty of Society and Law
Copyright: this work has been published under a
Creative Commons Attribution-Noncommercial-No
Derivative Works 3.0 Netherlands License
ISBN 9789059316942
en diagnose. Diagnostisch kijken in het sociaal werk.
Den Haag: Boom, 2011, 320 p., €30,00.
Books
F r its M e ij e r i n g
Frits Meijering is docent Master of Education &
Master Social Work NHL.
E-mail: [email protected]
Geertsema en Kloppenburg introduceren in
diagnostiek en tot interventies, die resulteren
dit studieboek een voor het sociaal werk in
in een passende oplossing. Door diagnostisch
Nederland relatief nieuwe benadering: de
onderzoek te doen vindt objectivering plaats.
dynamische systeemtheorie. Zij verbinden het
Sociaal werkers zijn in staat in te zoomen op
actorperspectief met het systeemperspectief.
detailniveau (observaties van waarneembaar
De auteurs baseren zich onder andere op
gedrag) en uit te zoomen (systeemanalyse,
de theorie van systemische interventies van
patroonherkenning). Zij zijn zich bewust van de
Midgley, die uitgaat van een procesfilosofie.
complexiteit, ook van ogenschijnlijk eenvoudige
problematische situaties. Problemen in het
PRAKTIJKGERICHT ONDERZOEK
sociaal werk zijn ingewikkeld, spelen zich af
op meerdere niveaus. Vaak gaat het om taaie
De sociaal werker verricht onderzoek met het
vraagstukken, om “wicked problem”, een soort
doel cliënten te helpen hun problemen effectief
spaghetti. Voor het oplossen van complexe
op te lossen. Praktijkgericht onderzoek leidt tot
problemen bestaat geen standaardoplossing.
96
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2013 – Volume 22, Issue 3
Frits Meijering
Elke casus is uniek, iedere oplossing maatwerk
grondslagen, methodologie van toegepast
en passend binnen een specifieke context.
wetenschappelijk onderzoek en methodiek van
het sociaal werk.
Bij complexe problemen zijn meerdere actoren
betrokken. Problemen spelen zich af op
De theorie van systemische interventies
meerdere systeemniveaus (micro-, meso- en
valt lastig uit te leggen. De auteurs slagen
macroniveau). Door een complex probleem
er niettemin in om deze complexe theorie
vanuit verschillende invalshoeken te beschrijven
op een begrijpelijke wijze toe te lichten.
en te analyseren ontstaat inzicht in patronen en
Het boek is bedoeld voor sociaal werkers in
komen soms spontaan (detergent) onvoorziene
opleiding en leesbaar geschreven. Elk aspect
oplossingen te voorschijn, die passend zijn
van sociaal werk wordt geïllustreerd met ter
binnen de context.
zake doende praktijkvoorbeelden. Sociaal
werkers op hbo-niveau worden opgeleid om
Geertsema (zie o.a. 2004) is evenals Donkers
een casus te beschrijven, te diagnosticeren
(zie o.a. 2010) al jaren bezig met onderzoek
en passende interventies te zoeken. Het boek
naar de grondslagen van het sociaal werk in het
biedt hiervoor de nodige ondersteuning en
kader van een onderzoekslijn, die werd opgezet
leert complexe problemen vanuit een groot
door hun promotor Mulder (zie o.a. 2002),
aantal gezichtspunten te beschrijven en te
destijds (1974–2000) hoogleraar Andragologie
diagnosticeren.
in Groningen.
ACTOROPTIEK
Met deze bijdrage maken Geertsma en
zijn collega Kloppenburg de theorie van
Een actor geeft actief vorm aan het leven
systemische interventies toegankelijk
en is in staat veranderingen te initiëren. Als
voor (toekomstige) professionals in het
vertrekpunt kiezen de auteurs voor de cliënt als
sociaal werk. Het boek is relevant voor
unieke persoon in relatie met zijn omgeving.
zowel maatschappelijk werkers als voor
Vijf typen relaties zijn van belang: betekenis-
professionals op het gebied van sociaal
en zingeving, interactie met andere personen,
cultureel werk en samenlevingsopbouw. De
de verhouding tot zichzelf, met de natuur
auteurs gebruiken het theoretisch model
en met de tijd. Met dit uitgangspunt kiezen
van systemische interventies eveneens om
Geertsema en Kloppenburg voor een mens-
het curriculum van de Hbo-opleiding Sociaal
en maatschappijvisie, die past bij de Externe
Work te herontwerpen. Het boek voorziet in
Oriëntatie in Sociale Zin (Van Dinten, 2002).
de behoefte bij hogere beroepsopleidingen
Dit paradigma is te verbinden met verschillende
aan fundamentele kennis op het gebied van
stromingen in de filosofie zoals personalisme,
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2013 – Volume 22, Issue 3
97
Books
fenomenologie, symbolisch interactionisme,
een soort GPS-systeem. Deze theorie passen
pragmatisme en taalanalyse.
de auteurs toe op het sociaal werk. Cliënten
maken deel uit van open systemen. Grenzen
De auteurs kiezen voor een integraal of
met de buitenwereld en binnen het systeem
holistisch mensbeeld. Zij benadrukken het
worden door de cliënt en door de sociaal
belang van zingeving in sacrale en/of profane
werker op verschillende manieren gedefinieerd:
zin. Cliënten geven op grond van hun religie,
als open, selectief open (doorlaatbaar) of als
levensbeschouwing en politieke idealen een
relatief gesloten.
persoonlijke invulling aan hun waarden en
normen. Het verhelderen van waarden en
Op institutioneel niveau wordt het
normen en reflectie op moralen is een basistaak
cliëntsysteem door de sociaal werker
voor de sociaal werker.
gedefinieerd. Een systeem-in-focus kan
een individu zijn, twee partners, een gezin,
De veelal complexe problemen van cliënten
een familie, een school, een organisatie, de
worden benaderd als sociale constructie.
maatschappij, etc. De theorie van systemische
Cliënten en betrokkenen hebben elk hun
interventies biedt handvatten om casuïstiek te
percepties. Sociaal werk richt zich op
analyseren in termen van de systeemtheorie.
cliënten (individuen, groepen, organisaties,
Ieder sociaal systeem bestaat uit een groot
samenlevingsverbanden), die worden
aantal elementen. In een sociaal systeem zijn
uitgesloten (macht, exclusie). Sociaal werkers
dit gedragscompetenties. Elk sociaal systeem
beschrijven, analyseren en diagnosticeren de
kent een groot aantal aspecten. Een systeem
grenzen, die individuen zichzelf opleggen of
bestaat uit subsystemen. Op het niveau van
door andere personen of instituties worden
individuen en kleine groepen als systeem
vastgesteld.
worden betrekkingsniveau en inhoudsniveau als
subsystemen onderscheiden. De maatschappij
Sociaal werk bestaat uit kritisch theoretische
als systeem bestaat uit twee subsystemen:
reflectie op die grenzen. Voor diagnostische
het maatschappelijk organisatiesysteem
reflectie zijn diverse bruikbare kwantitatieve en
en de leefwereld. Systemen kennen een
kwalitatieve onderzoeksmethoden beschikbaar.
besturingssysteem. Sociaal werkers analyseren
Het gebruik van de theorie van systemische
de vigerende regels van een sociaal systeem.
interventies is zelf een voorbeeld van
Interventies bestaan uit het introduceren van
kwalitatief onderzoek.
nieuwe (spel)regels (rekalibrering) en het
herdefiniëren van grenzen. Het geheel is meer
De algemene systeemtheorie (general systems
dan de som der delen. Indien één van de
theory; GST) fungeert als referentiekader, als
elementen, aspecten of subsystemen verandert,
98
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2013 – Volume 22, Issue 3
Frits Meijering
heeft dit gevolgen voor het totale systeem. Het
garanties op het gebied van economie,
totale systeem is interdependent.
gezondheidszorg, huisvesting, onderwijs en
sociaal-cultureel werk. Deze vijf gebieden
De auteurs bespreken verschillende manieren
noemt Midgley sociale politiek. Emancipatie en
van kijken:
milieu kunnen hieraan worden toegevoegd.
a) Kijken, observeren
Een sociaal werker houdt bij de definitie van
b) Systeemgericht kijken
het probleem van een cliënt rekening met de
c) Perspectivisch kijken vanuit verschillende
waarden en normen van de cliënt en diens
levensgebieden
omgeving en geeft zich rekenschap van
d) Institutioneel kijken
universele mensenrechten, zoals het recht op
e) Dynamisch kijken
zelfbepaling.
f) Dialogisch kijken
g) Procesmatig kijken
Voor het helpen oplossen van problemen wordt
h) Onderzoekend kijken
sociaal werk onderverdeeld in vijf verschillende
professionele activiteiten: hulpverlening
aan individuen en gezinnen, opbouwwerk,
LEREN KIJKEN
residentieel werk, sociale dienstverlening en
sociale beleidsvorming. In het Nederlandse Hbo
Een oriënterend gesprek met een cliënt
wordt gewerkt met de indeling MWD, SPH
geeft een eerste beeld van moeilijkheden en
en CMV. De sociaal werker maakt een taxatie
problemen. Sociale problemen betreffen een
welke soort hulpverlening geïndiceerd is.
onwenselijke situatie. Van objectieve zijde
gaat het om waarneembaar gedrag zoals
SYSTEEMGERICHT KIJKEN
geldproblemen, ruzies of sociaal isolement. Van
subjectieve zijde gaat het om de betekenis,
De sociaal werker beschrijft de situatie van
die de cliënt geeft aan gebeurtenissen en de
de cliënt in termen van input, throughput en
problematische situatie. Dit is een kwestie van
output. De input bestaat uit informatie, die
perceptie, van interpretatie.
verkregen wordt tijdens een intakegesprek. De
throughput betreft de keuze van methoden
Problemen beschrijft de sociaal werker
en voorgenomen interventies. De output
niet alleen vanuit het perspectief van de
operationaliseert de beoogde uitkomsten en
cliënt, maar eveneens vanuit een algemeen
resultaten. Tevens wordt onderscheid gemaakt
maatschappelijk, politiek en ethisch
in verschillende aggregatieniveaus: micro-,
referentiekader. De verzorgingsstaat biedt
meso- en macroniveau.
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2013 – Volume 22, Issue 3
99
Books
PERSPECTIVISCH KIJKEN
de achtergrond en levensgeschiedenis van de
cliënt. Menselijk functioneren is het resultaat
Geertsema en Kloppenburg introduceren
van een leerproces, dat ontstaat in interactie
een indeling in levensgebieden: fysiologisch,
met de omgeving. Daarbij spelen zowel
fysisch-psychisch, psychisch, sociaal,
onbewuste als bewuste invloeden een rol.
economisch, juridisch, ethisch, historisch en
talig. Dankzij hun achtergrond, de auteurs zijn
Door de combinatie van de verschillende
werkzaam bij de Gereformeerde Hogeschool
manieren van kijken kan de sociaal werker
Zwolle, geven zij blijk van een subtiele
de situatie van de cliënt in kaart brengen,
fenomenologische antenne voor de vele
zowel vanuit een actor- als vanuit een
aspecten van het menselijk functioneren, voor
systeemperspectief. De sociaal werker ontdekt
de nuances en interpretatieproblemen en
samenhang in een fragmentarisch geheel,
onderliggende spanningen.
verbanden en patronen.
Elk aspect van het sociaal systeem wordt door
Wanneer het beeld van de probleemsituatie
de sociaal werker beschreven en geanalyseerd
van de cliënt raakt uitgekristalliseerd ontstaat
op drie aggregatieniveaus: micro-, meso- en
de mogelijkheid om gericht interventies te
macroniveau.
plegen. De auteurs benadrukken het belang
van interactie met de cliënt door het voeren
Bij institutioneel kijken verschuift de focus van
van dialogen. Hulp is maatwerk en gebaseerd
de cliënt naar organisatorische inbedding van
op co-creatie.
de sociaal werker. De sociaal werker maakt
deel uit van een organisatie. Bij deze invalshoek
P R O C E S M AT I G K I J K E N
wordt de professional onderwerp van reflectie.
De werker is uniek als hulpverlener, teamlid en
In het proces van hulpverlening komen
maakt deel uit van een lerende organisatie. De
de verschillende manieren van kijken
organisatie waar de sociaal werker deel van
achtereenvolgens aan bod. Sociaal werk
uitmaakt biedt mogelijkheden om professionele
geschiedt diachronisch en synchronisch. Het
hulp te bieden, maar kent ook specifieke
proces van hulpverlening verloopt volgens
beperkingen en belemmeringen.
fasen. In het laatste hoofdstuk bespreken
de auteurs verschillende varianten van het
Dynamisch kijken stelt de sociaal werker
fasenmodel, dat oorspronkelijk is gebaseerd op
in staat de situatie en het probleem van de
de pragmatische theorie van “problem solving”
cliënt in een breder, historisch perspectief te
van Dewey. Belangrijke fasen zijn: aanleiding,
plaatsen. De sociaal werker verdiept zich in
multifocale beschrijving van de situatie,
100
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2013 – Volume 22, Issue 3
Frits Meijering
diagnostiek, analyse, interventies, oplossing.
gegeneraliseerde ervaringskennis is onmisbaar.
Veranderen verloopt als een non-lineair,
Voor sociaal werkers is gedegen theorie nodig
cyclisch en iteratief leerproces. In elke fase van
om in elke fase van het proces afstand te
dit proces vindt terugkoppeling (feedback)
nemen van de praktijk en zorgvuldig na te
plaats in de vorm van reflecties, die de sociaal
denken over passende interventies op basis
werker aanreikt. De uitkomst is onvoorspelbaar
van praktijkgericht onderzoek. Sociaal werkers
en wordt medebepaald door de interactie,
zijn in staat determinerende maatschappelijke
samenwerking en vertrouwensrelatie tussen
factoren van het gedrag op verschillende
cliënt en sociaal werker. Het proces verloopt als
niveaus in kaart te brengen en mogelijkheden
een trektocht, niet als een georganiseerde reis.
te verkennen om de speelruimte van cliënten te
vergroten. De structuratietheorie van Giddens
ONDERZOEKEND KIJKEN
(1984) wordt in praktijk gebracht.
Sociaal werk start met de beschrijving,
Interactie en dialoog zijn de motor van het
die cliënten geven van hun situatie. Deze
dynamisch veranderingsproces. Professionals
beschrijving van de sociale wereld is
zoeken inventieve en creatieve oplossingen
ervaringskennis (Popper (1972) noemt dit
om cliënten, die dreigen te worden uitgesloten
wereld-2). Ook de fysieke wereld (wereld-1
(exclusie) weer op te nemen in een nieuw
van Popper) achten de auteurs van belang,
sociaal systeem (inclusie). Het resultaat van
bijvoorbeeld waar het gaat om gezondheid
hulp bestaat uit het herdefiniëren van het
van cliënten, huisvesting en materiële zaken.
probleem en de introductie van nieuwe (spel)
De theorie van sociaal werk zelf behoort tot
regels. Oplossingen worden veelal gevonden
wereld-3 van Popper. Het theoretisch model
op een ander aggregatieniveau door de
van systemische interventies gebruiken de
vorming van een nieuw sociaal (deel)systeem,
auteurs als uitgangspunt.
dat cliënten nieuwe mogelijkheden biedt. In
plaats van een vechtscheiding kunnen partners
Deze originele benadering van Geertsema
zelfstandig verder en tevens als ouders samen
en Kloppenburg maakt het mogelijk om
hun verantwoordelijkheid blijven dragen. De
duidelijk onderscheid te maken tussen de
interventies van de sociaal werker dragen bij
beschrijving van de sociale werkelijkheid vanuit
tot reflectie op zin- en betekenisgeving, tot
de common sense (Poppers wereldmodel-2)
het construeren van nieuwe identiteiten, tot
en een theoretische beschrijving op basis van
herbezinning en actualisering van waarden en
concepten (Poppers wereldmodel-3). Sociaal
normen. Hierdoor krijgen “life events” een
werkers zijn in staat te pendelen tussen
plaats in het levensverhaal en ontstaat ruimte
wereld-2 en wereld-3. Theorie als gestolde en
voor de toekomst.
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2013 – Volume 22, Issue 3
101
Books
In de opleidingen voor Sociaal Werk wordt
in toenemende mate het belang benadrukt
Donkers, G. (2010). Grondslagen van
veranderen. Naar een methodiek zonder
van praktijkgericht onderzoek. Het boek van
keurslijf. Den Haag: Boom.
Geertsema en Kloppenburg biedt een stevige
Geertsema, H. (2004). Identiteit in
filosofisch-ethische en methodologische
meervoud. Een identiteitsbeschrijving
fundering en is toepasbaar op de verschillende
van het maatschappelijk werk.
werkterreinen van het sociaal werk. Niet alleen
Groningen: Rijksuniversiteit
voor studenten, maar vooral voor docenten
is dit boek een “must”. Het biedt tevens een
uitstekend referentiekader om de curricula van
de huidige opleidingen tegen het licht te houden.
Groningen.
Giddens, A. (1984). The constitution of society:
outline of the theory of structuration.
Cambridge: Polity Press.
Mulder, L.H. (2002). Sociaal-agogische
REFERENTIES
interventie als ke(r)ngebied. Sociale
Interventie, 11(4), 19–27.
Dinten, W. van (2002). Met gevoel voor
102
Popper, K. (1972). Objective Knowledge: An
realiteit. Over herkennen van betekenis bij
Evolutionary approach. Oxford: Clarendon
organiseren. Delft: Eburon.
Press.
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2013 – Volume 22, Issue 3