Scriptie insecten.docx

Entomofagie als oplossing voor
de eiwitcrisis
Afstudeerproject
Bacheloropleiding Voeding & Diëtetiek
Hogeschool van Amsterdam
Hetty Korsten & Mylana Uitenbogaardt
2014108
Januari 2014
Entomofagie als oplossing voor de eiwitcrisis
Auteurs:
Hetty Korsten
Diëtist i.o.
Straat Davis 91
1505 EB Zaandam
Mylana Uitenbogaardt
Diëtist i.o.
Generaal Krayenhoffstraat 87
1411 BB Naarden
Afstudeeropdracht:
2014108
Opdrachtgever / Docentbegeleidster:
Mevrouw Dr. J.W. Zijlstra
Diëtist en psycholoog
Docent opleiding Voeding, Hogeschool van Amsterdam.
1
Dankwoord
Gedurende twintig weken hebben wij gewerkt aan onze afstudeerscriptie als afronding van de
opleiding Voeding & Diëtetiek aan de Hogeschool van Amsterdam. In deze scriptie is er
literatuur- en kwalitatief onderzoek gedaan naar de voordelen van entomofagie en de
bereidwilligheid van de diëtist en consument hiertoe als oplossing voor de eiwitcrisis. Deze
scriptie is uitgevoerd in opdracht van het Lectoraat Gewichtsmanagement van de Hogeschool
van Amsterdam, Domein Bewegen, Sport en Voeding.
Wij willen onze docentbegeleidster Hanna Zijlstra bedanken voor haar enthousiaste
medewerking, begeleiding en feedback.
Wij hebben met veel plezier en enthousiasme aan onze scriptie mogen werken.
Hetty Korsten en Mylana Uitenbogaardt
4e jaars studenten Voeding en Diëtetiek
Hogeschool van Amsterdam
2
Samenvatting
Naast het stijgen van de wereldbevolking is het ook de stijgende welvaart in nadrukkelijk Azië
welke de vraag naar vlees doet stijgen. Het steeds schaarser worden van eiwit door deze
toegenomen vraag, wordt ook wel de eiwitcrisis genoemd. De vraag naar vlees en daarmee de
druk op de veehouderijen wordt steeds groter. De productie van broeikasgassen door vee vormt
een groot deel van het broeikasprobleem. Het zoeken naar milieuvriendelijke alternatieve
eiwitbronnen is van groot belang. Het eten van insecten is in veel culturen een normaliteit. De
productie van insecten is vele malen milieuvriendelijker dan die van vlees. Ook is de
voedingswaarde van insectenvlees veelal beter dan die van vlees. In de westerse landen is het
eten van insecten nog niet geïntegreerd.
Doel
De mogelijkheden van entomofagie beschrijven, onderzoeken in welke mate diëtisten en
consumenten open staan voor het consumeren van insecten, voorlichting geven aan diëtisten
en consumenten over het eten van insecten en een aanbeveling schrijven voor het integreren
van entomofagie in Nederland.
Methode
Er is literatuuronderzoek en kwalitatief onderzoek uitgevoerd. In het literatuuronderzoek is
onderzoek gedaan naar wat entomofagie is en waar deze wordt uitgevoerd. Ook is onderzocht
wat de voedingswaarde is van verschillende insecten en welke milieubelasting de productie van
insecten geeft in vergelijking met vlees uit vee. In het kwalitatief onderzoek is er een interview
gehouden met een entomoloog en is via 8 interviews met diëtisten en 8 met consumenten
gekeken naar de accepatatie van entomofagie in Nederland.
Resultaten
Meerdere onderzoeken ondersteunen het feit dat de productie van insectenvlees vele malen
milieuvriendelijker is dan de productie van vlees uit de veeteelt. Gekeken naar de
voedingswaarde zijn insecten een goed alternatief voor vlees. In de westerse landen wordt het
eten van insecten soms beschouwd als primitief. In veel niet westerse landen wordt het eten
van insecten beschouwd als delicatesse. De mind-set over het eten van insecten lijkt een grote
rol te spelen in de acceptatie van entomofagie. Diëtisten en consumenten staan over het
algemeen positief tegen over het eten van insecten. Zowel de consument als de diëtist denkt
dat het eten van insecten met de tijd normaal kan worden. Consumenten moeten worden
geïnformeerd over hoe zij de insecten kunnen bereiden en wat de voordelen hiervan zijn. Het in
producten verwerken van insecten helpt om mensen te laten wennen aan het idee van
entomofagie.
Conclusie
Gekeken naar milieubelasting en eiwitsamenstelling zijn insecten wellicht een goede vervanger
voor vlees uit vee. Op basis van de interviews kan worden gesteld dat de integratie van
entomofagie in de westerse landen tijd en kennis over entomofagie vraagt. Het geven van
informatie over entomofagie kan hierbij een grote rol spelen. Echter is er meer onderzoek nodig
naar de milieubelasting en gezondheidsvoordelen van meerdere soorten insecten om een
betere vergelijking te maken met deze uit vlees van veeteelt.
Trefwoorden:
Entomofagie, eetbare insecten, eiwitcrisis, ecologische voetafdruk.
3
Summery
With the increase of the world population, which is especially in Asia, the need for meat grows.
Because of the growing population the amount of protein lowers, this is called the protein crisis.
The pressure on livestock farms is increasing due to the demand of meat. The production of
greenhouse gases by livestock is a large part of the greenhouse effect. The search for more
environmentally friendly alternative sources of protein is of great importance. Eating insects is in
many cultures normal. The production of insects is many times more environmentally friendly
than those of meat. Also, the nutritional value of insect meat is often better than those of meat.
In Western countries, eating insects is not yet integrated.
Goal
Describe the possibilities of entomophagy, examine the extent of dieticians and consumers
about consuming insects and write a recommendation for integrating entomophagy in the
Netherlands.
Method
There is used literature and qualitative research. The literature explored what entomophagy
means and where it is already normal. By literature there is also explored what the nutritional
value is of various insects and what cause they have on the environment. The qualitative study
consisted a interview with an entomologist and eight interviews with dieticians and 8 interviews
with consumers to find out what the acceptance is of entomophagy in the Netherlands.
Results
Several studies support the fact that the production of insect meat is much more
environmentally friendly than the production of meat from livestock. Looked at the nutritional
value of insects, they are a good alternative to meat. In Western countries, eating insects is
sometimes considered as primitive. In many non-Western countries eating insects are
considered a delicacy. The mind-set about eating insects seems to play a major role in the
acceptance of entomophagy. Dieticians and consumers are generally positive about eating
insects. Both consumers and dieticians think eating insect will be normal in the future, but it
needs time. Consumers should be informed about how they can prepare the insects and what
the advantages are. Processing the insects in products can help the people to get used to the
idea of entomophagy.
Conclusion
Looked at environmental taxes and protein composition, insects might be a good substitute for
cattle meat. Based on the interviews, it can be stated that the integration of entomophagy in
Western countries requires time and knowledge. Giving information about entomophagy can
play a major role. However, more research about the environmental and health benefits of
different species of insects is needed to make a better comparison with meat from livestock.
Keywords:
Entomophagy, edible insects, protein crisis, ecological footprint.
4
Inhoudsopgave
Titelpagina
Dankwoord
Samenvatting
Summery
1. Inleiding
1.1 Aanleiding
1.2 Probleemstelling
1.3 Doelstelling
2. Materialen en Methode
2.1 Literatuuronderzoek
2.2 Kwalitatief onderzoek
3. Resultaten
3.1 Resultaten literatuuronderzoek
3.1.1 Wat zijn insecten
3.1.2 Het verschil tussen dierlijk eiwit van insecten en van vee
3.1.3 Eetbare insecten
3.1.4 Waar en hoe worden insecten gegeten
3.1.5 Verwerking van insecten in de Nederlandse voedingsindustrie
3.1.6 De eiwitcrisis
3.1.7 Opwarming van de aarde
3.1.8 Ecologische voetafdruk
3.1.9 De productie van insecten
3.1.10 Insect in de keuken
3.2 Resultaten kwalitatief onderzoek
3.2.1 Perceptie van een entomoloog
3.2.2 Perceptie van diëtisten
3.2.3 Perceptie van consumenten
4. Discussie
4.1 Discussie literatuuronderzoek
4.2 Discussie kwalitatief onderzoek
5. Conclusie
6. Aanbeveling
Literatuurlijst
Bijlagen
Bijlage I. Beoordeling literatuur level of evidence en impact factor
Bijlage II. Interviewgids diëtisten
Bijlage III. Interviewgids consumenten
Bijlage IV. Aminozuren verhouding van insecten en aanbevolen dagelijkse
hoeveelheid voor mensen
Bijlage V. Uitwerking interviews diëtisten
Bijlage VI. Uitwerking interviews consumenten
5
p.1
p.2
p.3
p.4
p.6
p.6
p.6
p.6
p.7
p.7
p.7
p.9
p.9
p.9
p.9
p.11
p.11
p.12
p.13
p.14
p.15
p.16
p.17
p.19
p.19
p.20
p.21
p.23
p.23
p.24
p.26
p.27
p.28
p.30
p.31
p.35
p.36
p.37
p.38
p.40
1. Inleiding
1.1 Aanleiding
Het onderwerp van dit project is bedacht door Dr. Hanna Zijlstra docent aan de opleiding
Voeding en wordt uitgevoerd in opdracht van het Lectoraat Gewichtsmanagement aan de
Hogeschool van Amsterdam, Domein Bewegen, Sport en Voeding.
Naar aanleiding van de bevolkingsgroei en de economische groei, is de vraag naar
hoogwaardige eiwitten toegenomen. Dit legt een hoge druk op de veeteelt. Van al de agricultuur
op de wereld wordt 70% gebruikt voor het houden van vee en voor het produceren van
producten uit vee. Dit is 30% van al het land dat er is op aarde. Dit vee consumeert 77 miljoen
ton eiwit en produceert 58 miljoen ton eiwit voor de consumptie van mensen. Naast deze
getallen is er ook een groeiende vraag naar eiwit voor dierlijke consumptie door huisdieren. De
vraag naar eiwit uit dierlijke producten van vee ligt hierdoor nog hoger. (1)
Wereldwijd zorgt de agricultuur voor ongeveer een vijfde van alle broeikasgassen. De
veehouderijen zorgen van dit aandeel voor 80 procent van alle broeikasgassen. Om de
broeikasgassen bij de veehouderijen te verlagen, is het nodig dat er wereldwijd minder vlees
gegeten wordt. Hierdoor zal er minder vlees geproduceerd worden en zal de hoeveelheid
broeikasgassen uit de veehouderijen worden verminderd. De trend is echter dat er steeds meer
vlees wordt geconsumeerd, en dit probleem dus steeds groter wordt. (2)
Hoe de groeiende wereldbevolking gevoed kan worden, is een kwestie waarin entomofagie een
belangrijke rol kan spelen. Het eten van insecten kan een groot deel van eiwit uit vee
overnemen. Dit zowel indirect: door het voeden van vee met insecten, als direct: de consumptie
van insecten door mensen. (3) Het doel van dit project is om via literatuur- en kwalitatief
onderzoek inzicht te krijgen in de voordelen van de consumptie van insecten en de
bereidwilligheid van de diëtist en consument hiertoe als oplossing voor de mondiale en dus ook
Nederlandse ‘eiwitcrisis’.
1.2 Probleemstelling
Hoe kan entomofagie bijdragen aan verbetering van de eiwitcrisis en hoe staan diëtisten en
consumenten tegenover entomofagie?
1.3 Doelstelling
Diëtisten en consumenten inzicht geven in hoe entomofagie kan bijdragen aan verbetering van
de eiwitcrisis en in kaart brengen hoe de Nederlandse consument en diëtist hier tegenover
staan.
6
2. Materialen en Methoden
2.1 Literatuur onderzoek
Via Nederlandse en Engelse trefwoorden is er gezocht naar literatuur in verschillende
databanken als Science Direct, Pubmed en Cochrane. De literatuur is gekozen op basis van
titel, samenvatting, level of evidence en impact factor. De level of evidence is gebruikt om de
kwaliteit van individuele studies te classificeren. Dit kan gedaan worden op 5 verschillende
niveaus met A1 als beste kwaliteit en D als minst goede kwaliteit. Een onderzoek is op A1
niveau als het een systematische review is dat tenminste gebaseerd is op twee onafhankelijke
uitgevoerde onderzoeken op A2-niveau. Een onderzoek op A2 niveau is een onderzoek ten
opzichte van een referentietest (‘gouden standaard’) of een prospectief cohort onderzoek van
voldoende omvang en follow-up. Een onderzoek is op B niveau als het een vergelijkend
onderzoek is maar niet aan alle kenmerken voldoet als een onderzoek op A2 niveau. Een
onderzoek is op C niveau als het een niet-vergelijkend onderzoek is en op D niveau als het de
mening van een deskundige betreft. (4)
Voor dit vakgebied was het niet mogelijk om literatuur te vinden die gebaseerd is op
gerandomiseerd dubbelblind vergelijkend onderzoek, een onderzoek ten opzichte van een
referentietest (‘gouden standaard’) of een prospectief cohort onderzoek van voldoende omvang
en follow-up. Dit betekent dat gevonden literatuur alleen van B, C of D niveau kan zijn. Toch is
er voor gekozen om een artikel aan de level of evidence te testen en geen artikelen te
gebruiken op D niveau.
Naast het gebruik van de level of evidence is ook de impact factor gebruikt om de kwaliteit van
een artikel in te schatten. (Zie bijlage I) Deze impact factor wordt elk jaar bepaald voor
tijdschriften die zijn opgenomen in de Science Citation Index en Social Science Citation Index.
Als een tijdschrift een hoge impact factor heeft, betekent dat er vaak verwezen wordt naar dit
tijdschrift. In deze scriptie is een minimale eis gesteld aan een impact factor van 1,5. (5)
2.2 Kwalitatief onderzoek
Naast het zoeken van literatuur is er kwalitatief onderzoek gedaan naar de mening van
diëtisten, consumenten en een entomoloog. Dit kwalitatief onderzoek bestond uit half
gestructureerde interviews. De interviews zijn opgenomen met behulp van audio apparatuur op
de laptop. Vervolgens zijn deze via selectief coderen en analyseren omgezet in resultaten. Er is
gekozen voor interviews omdat er al veel literatuur onderzoek gedaan is naar entomofagie,
maar nog niet naar hoe onderzoekers op het gebied van entomofagie, diëtisten en
consumenten hier tegenover staan.
Er is gekozen om eerst de onderzoeker op het gebied van entomofagie te interviewen omdat er
mogelijk informatie naar voren kwam die te gebruiken was voor interviews met de diëtisten en
consumenten. Bij diëtisten en consumenten is ervoor gekozen om de geïnterviewden aan het
eind van het gesprek een pop-stick aan te bieden waar insecten in verwerkt zijn. In de popsticks zijn fijngemalen buffalowormen verwerkt waardoor de diëtisten en consumenten de
wormen niet konden zien. Vooraf is gevraagd of de geïnterviewde insecten hebben gegeten en
of zij het zouden eten als het hun wordt aangeboden. Tijdens het gesprek is er positieve
informatie gegeven over het eten van insecten om te kijken of de mening veranderd is en of zij
de pop-stick eten of niet.
7
De positieve argumenten die tijdens het interview zijn vertelt aan de consumenten en diëtisten:
- Dat 80% van de wereldbevolking al insecten eet als delicatesse of eiwitbron.
- Dat er een toenemende vraag is naar eiwit door de toename van de wereldbevolking.
- Dat door de toenemende vraag naar vlees de veeteelt buiten zijn grenzen treedt.
- Dat insectenvlees minder belastend is voor het milieu doordat het minder ruimte nodig
heeft en er minder broeikasgassen vrij komen in vergelijking met vlees uit de veeteelt.
- Dat er minder milieubelasting is doordat insecten koudbloedig zijn en hierdoor minder
energie verbruiken dan warmbloedige dieren, en dus minder voer nodig hebben.
- Dat insectenvlees veel eiwitten bevatten in vergelijking met veeteelt vlees.
- Dat ziekte overdracht moeilijker is doordat insecten verder op de keten staan van
mensen dan andere (zoog)dieren.
Tevens hebben wij de diëtisten informatie gegeven over de ecologische voetafdruk en over de
aminozuren combinatie.
De diëtisten en consumenten werden tijdens de overweging om de pop-stick te proeven
gestimuleerd door te vertellen dat de buffalowormen weinig smaak hebben en dat het zo
verwerkt is dat het niet te zien is.
(Voor de interviewgidsen zie bijlage II en III)
8
3. Resultaten
3.1 Resultaten literatuuronderzoek
3.1.1 Wat zijn insecten
Het woord insect is rond het jaar 1600 voor het eerst vastgelegd op papier. Het is bedacht door
Pliny the Elder en stampt af van het Griekse woord insectum. Insectum betekent ‘’in delen
gebroken’’ aangezien het lijf van insecten uit 3 delen bestaat. Het Griekse woord insectum was
Aristoteles zijn term voor deze groep van organismen. (6) Insecten zijn met meer dan een
miljoen beschreven soorten de grootste groep dieren op aarde. (7) Van alle diersoorten valt
80% onder de insecten. Hoeveel insectensoorten er precies zijn is niet bekend. (8)
Insecten zijn altijd verbonden geweest met het voortbestaan van de mens. Onze gezondheid
kan door insecten zowel nadelig als voordelig beïnvloed worden. Zo kunnen insecten (dodelijke)
ziektes met zich meedragen en verspreiden, maar zorgen andere insecten voor ons
plantaardige voedsel. Insecten hebben een grote rol op aarde. Een aantal functies van insecten
vanuit een ecologische perspectief zijn: het onderhouden van de nutriëntenkringloop voor
planten door onder andere de verspreiding van schimmels, het creëren van bladafval, het
omwoelen van mest en grond, de reproductie van planten door bestuiving van planten en het
verspreiden van zaden. Sommige insecten zijn nuttiger dan andere insecten soorten door hun
rol in het ecosysteem. Verlies van schakel insecten kan op grotere schaal zorgen voor een
instorting van het ecosysteem. Zo hebben bepaalde larven in de zee een belangrijke functie
voor het behoud van nutriënten in het water. Dit heeft grote invloed op het bestaan van vissen
en planten in de zee. (7)
3.1.2 Het verschil tussen dierlijk eiwit van insecten en van vee
Ondanks dat insecten veel eiwit, energie, vitamines en mineralen bevatten, worden ze veelal
over het hoofd gezien voor consumptie in de westerse landen. Het niet of weinig eten van
insecten in deze landen is meer cultureel dan wetenschappelijk onderbouwd. Sommige schaalen weekdieren worden daarentegen wel als delicatesse gezien. Als het aankomt op smaak of
voedingswaarde is er weinig tot geen rede om insecten niet te eten. Al valt er over smaak niet te
twisten, en verschilt de smaak van een insect per soort en bereiding. (7)
Het gehalte aan eiwit uit insectenvlees is hoger dan het eiwitgehalte van vlees uit veeteelt. Dit
maakt dat men minder insecten hoeft te eten dan vlees om hetzelfde aantal gram eiwit te
consumeren. Hetzelfde geldt voor energie, insectenvlees bevat meer energie per 100 gram dan
vlees van vee waardoor de energiebehoefte bij een kleinere hoeveelheid vlees behaald wordt.
(Zie tabel 1)
9
Tabel 1. Vergelijking energie en eiwit schatting van 4 eetbare insectensoorten en 4 eiwitbronnen uit vee
in de Nederlandse keuken per 100 gram. (7 en 9, origineel uit 10)
Nutriënt
Termiet
(Macrotermes subhyalinus)
Vlinder
(Imbrasia ertli)
Mot
(Usta terpsichore)
Kever
(Rhychophorus phoenicus)
Varkensvlees 5-14 gram vet rauw
Rundvlees > 5 gram vet rauw
Kipfilet rauw
Vis 2-10 gram vet rauw
Energie (in calorieën)
613
Eiwit (in grammen)
38
376
26
371
76
562
18
158
205
110
101
21
19
23
18
Doordat een aantal insectensoorten een hoog aantal energie en eiwitten bevatten is het niet
nodig om net zo veel te eten als van een stuk varken, rund, kip of vis. Om net zoveel eiwitten te
halen uit motten als uit 100 gram rundvlees hoef je maar 25 gram mot te eten en daarmee krijg
je 93 calorieën binnen. Dit geldt echter niet voor alle insectensoorten. Zo bevat de kever rond
de 2,5 keer zoveel calorieën per 100 gram als rundvlees en ongeveer hetzelfde aantal eiwitten.
Goed eiwit in voeding heeft niet alleen met de hoeveelheid eiwit te maken maar ook met de
kwaliteit van het eiwit. De kwaliteit van eiwit heeft te maken met de aminozuren. Aminozuren
zijn de kleinere deeltjes waaruit eiwit bestaat. De aminozuren verhouding en welke aminozuren
in het eiwit zitten bepalen of het eiwit van goede of mindere kwaliteit is. Ook spreekt men van
een hoogwaardig eiwit naar mate het eiwit beter te verteren en op te nemen is door het
menselijk lichaam. (8) In bijlage IV wordt aangegeven welke aminozuren er in welke insecten
zitten. Hierbij staan de aanbevolen dagelijkse hoeveelheden voor volwassenen en kleuters.
Kleuters hebben door hun groei een verhoogde behoefte aan bepaalde aminozuren. De meeste
insecten bevatten de essentiële aminozuren voor volwassenen en kinderen. Dit varieert tussen
de 46-96%. De eiwitverteerbaarheid van insecten is met 77 tot 98% hoog. (11)
Insecten verschillen qua voedingswaarde erg in vetgehalte en daarmee ook in calorieën. Dit is
afhankelijk van wat de insecten eten. De vetten in insecten zijn vergelijkbaar met die van
pluimvee en vis. Het gehalte aan essentiële vetten verschilt per insectensoort. Het gehalte aan
mineralen varieert per insectensoort en zit tussen de 3-8 gram per 100 gram droog product. (12)
10
3.1.3. Eetbare insecten
Er zijn veel eetbare insectensoorten op de wereld. Het classificeren van eetbare
insectensoorten is complex. Dit komt doordat er in veel culturen meerdere namen zijn voor
meerdere soorten. Yde Jongema heeft voor De Universiteit van Wageningen een lijst gemaakt
met zoveel mogelijk eetbare insectensoorten over de hele wereld. Deze bestaat uit 1900
eetbare insectensoorten. Er bestaan ook lagere schattingen van het aantal eetbare
insectensoorten over de wereld. (13) Insectensoorten die door de mens al vaak worden gegeten
zijn: kevers, termieten, krekels, sprinkhanen, mieren, bijenbroed, en mottenlarven. Van de
insecten die gegeten worden leven de meeste van dood of levend planten materiaal. (7)
Tot voor kort leken insecten een onuitputtelijke bron van eiwit en energie. Toch zijn er nu al 14
eetbare insectensoorten geïdentificeerd die aan het uitsterven zijn doordat ze veel gegeten
worden door mensen. Van alle insectensoorten die door de mens gegeten wordt, worden
sommige insectensoorten meer gegeten dan andere. (13) (Zie tabel 2)
Tabel 2. Gegeten insectensoorten in percentage
Insectensoort
Kever
Lepidoptera (motten, vlinders)
Hymenoptera (mieren, bijen, wespen)
Orthoptera (sprinkhanen, krekels)
Hemiptera (schildluizen, wantsen)
Rupsen
Isoptera (termieten)
Odonata (libellen)
Diptera (vliegen)
Percentage %
31
18
14
13
10
5
3
3
2
3.1.4. Waar en hoe worden insecten gegeten
Oude ruïnes uit China wijzen erop dat 2.000 tot 2.500 jaar voor Christus al insecten werden
gegeten door de mens. In deze oude ruïnes werden zijderups coconnen gevonden met grote
gaten erin die alleen van de mens konden zijn. Nog voor de mens attributen had voor het jagen
op grote dieren of technieken had voor landbouw, was de insect een belangrijk voedingsmiddel
voor de mens. (14) Wereldwijd eten ongeveer 2 miljard mensen insecten. (13) Dit zijn 300
verschillende etnische groepen, uit 113 verschillende landen, die samen meer dan 1500
verschillende eetbare insectensoorten consumeren. (15) In tabel 3 is te zien hoeveel insecten er
werden gegeten per continent in 1998. Het totaal aantal geregistreerde eetbare insectensoorten
was in dit jaar 1417. (16)
11
Tabel 3. Het aantal eetbare insecten per continent.
Continent
Afrika
Amerika
Azië
Australië
Europa
Totaal
Genoteerd
aantal insecten
soorten
527
573
249
86
27
1462*
%
Aantal landen
die insecten
eten
36
23
29
14
11
113
36.04
39.14
17.03
5.88
1.86
100.00
%
31.86
20.00
25.60
12.39
9.73
100.00
*Sommige insecten soorten bevinden zich op meerdere continenten vandaar dat het totaal hoger is dan
1417.
Insecten worden vooral gegeten in de verschillende regio’s van Azië, Afrika en Latijns-Amerika.
(17) Naast dat in deze landen vlees van de koe, kip en vis niet altijd beschikbaar is, worden
insecten hier ook gegeten doordat het een goede bron van eiwit is. Ook worden sommige
insecten beschouwd als delicatesse. (13)
Een insect kan gedood worden via vriesdrogen, zon-drogen of koken. Daarna kunnen de
insecten op 3 verschillende manieren gegeten worden: in zijn geheel, verwerkt tot poeder of
pasta, of als extract. (17) In tropische landen worden de insecten voornamelijk in zijn geheel
gegeten. Sprinkhanen en sommige andere insecten worden van te voren wel ontdaan van
bepaalde lichaamsdelen als vleugels en poten. (13) Hele insecten kunnen gedroogd,
geroosterd, gekookt, gebakken of rauw gegeten worden. (17) De meeste insecten hebben een
nootachtige smaak. (7) Insecten worden gedroogd en vermalen tot poeder of pasta zodat deze
toegevoegd kunnen worden aan eiwitarme producten om zo de voedingswaarde te verhogen.
Zo wordt in Thailand chilipasta gemaakt met als hoofdingrediënt gemalen waterwantsen.(13)
Als laatste kunnen de eiwitten uit insecten geëxtraheerderd worden en toegevoegd aan
voedingsmiddelen om zo het eiwitgehalte te verhogen. Voor westerse landen kan het
extraheren van eiwitten uit insecten de aanvaardbaarheid van entomofagie verhogen. Hiervoor
is alleen uitgebreide kennis nodig over de eigenschappen van de geëxtraheerde eiwitten.
Momenteel is deze methode erg duur. (13)
3.1.5 Verwerking van insecten in de Nederlandse voedingsindustrie
In Europa is er slechts één insectensoort dat bewust gebruikt wordt in de
voedingsmiddelenindustrie. Dit is de Cochenilleluis (Dactylopius coccus). De Cochenilleluis is
een schildluis die leeft op de cactus in Midden-Amerika. Door het toevoegen van ethanol of
methanol aan gedroogde vrouwelijke cochenilleschildluizen, kan karmijnzuur geëxtraheerd
worden. Karmijnzuur is een rode kleurstof die kleur geeft aan verschillende voedingsproducten
zoals: coating op snoepgoed, roze koeken, vruchtenyoghurt, soep, frisdranken, vla, halvajam en
limonadesiropen. Karmijnzuur is op productverpakkingen te herkennen als E120. (18)
Naast de Cochenilleluis worden er in Europa ook andere insecten gegeten. Dit komt doordat het
niet mogelijk is om een product tijdens de groei, oogst en verwerking geheel insect-vrij te
krijgen. Zo bevat pindakaas gemiddeld 30 microscopische insect fragmenten per 100 gram,
chocola 60 microscopische insect fragmenten per 100 gram en kerriepoeder 100
microscopische insect fragmenten per 25 gram. (19)
12
Om de entomofagie in Nederland te verhogen, heeft brancheorganisatie Verenigde
Nederlandse Insecten Kwekers (Venik) 8 verschillende insectenkwekers bijeengebracht om
samen de insect als eiwitbron op de kaart te zetten. In samenwerking met de Voedsel en Waren
Autoriteit zijn deze kwekerijen al zo ingericht dat zij voldoen aan de normen van de General
Food Law. De General Food Law is een wetgeving op het gebied van voedselveiligheid in
Europa. (20) Hierdoor zijn deze geproduceerde insecten geschikt voor menselijke consumptie.
(21)
De Venik werkt samen met partners als Insect Centre, Het Planeet en Wageningen Universiteit
om knelpunten in wet- en regelgeving aan te duiden die het grootschalig kweken van insecten
belemmeren. Rijkswaterstaat past, waar mogelijk, belemmeringen in wet- en regelgeving aan.
Het doel van de Nederlandse industrie is om binnen 3 jaar de Nederlandse omzet in duurzame
eiwitten te verdubbelen van 70 naar 150 miljoen euro per jaar. Doordat er steeds meer vraag is
naar hoogwaardige eiwitten en de veeteelt buiten zijn eigen grenzen treedt, stijgt de
grondstofprijs. Door het grootschalig kweken van insecten zal deze hoge grondstofprijs, naar
verwachting, dalen. Daarnaast zal Nederland een voorloper zijn in Europa op het gebied van
kennis, technologie en producten van insecten wat een kansrijk perspectief biedt voor export.
(22)
3.1.6 De eiwitcrisis
Door het groeiende aantal mensen op aarde ontstaat er steeds meer vraag naar voedsel. Een
groot probleem hierbij is de stijgende vraag naar eiwit uit vee en melkproducten. Hierdoor ligt er
een grote druk op veehouderijen. Door de groeiende vraag naar eiwit uit vee, groeit de veeteelt
buiten zijn eigen grenzen. Het wordt steeds lastiger om aan deze vraag te voldoen. Dit wordt
ook wel de eiwitcrisis genoemd. (3)
Er is steeds minder agrarische grond beschikbaar die nodig is om voeding te produceren voor
de groeiende wereld bevolking. Door de toenemende druk om meer vlees te produceren, is de
productie hiervan minder duurzaam dan ooit tevoren. (8) Er zijn geen goede argumenten om
aan te nemen dat er te weinig bronnen en of land zijn op aarde om deze groeiende populatie te
voeden, maar het is niet efficiënt hoe agrarisch land op dit moment gebruikt wordt. De westerse
landen consumeren meer dierlijk eiwit dan niet westerse landen. Dit maakt dat de westerse
wereld meer negatieve invloed heeft op het milieu doordat zij meer bronnen nodig hebben om
eiwit van dierlijke afkomst te consumeren. De eiwit consumptie was in 1975 in Azië 56 gram
eiwit per persoon per dag. Hiervan kwam 48 gram uit graan en 8 gram uit dierlijke producten.
Terwijl in dat zelfde jaar iemand uit Amerika 96 gram eiwit per persoon per dag binnenkreeg
waarvan 66 gram afkomstig was van dierlijke producten. (23) In 2007 was de gemiddelde
vleesconsumptie wereldwijd 100 gram per persoon per dag, hierbij is er een tienvoudig verschil
tussen landen die veel vlees eten en landen die minder vlees eten. (2)
Van al de agricultuur op de wereld wordt 70% gebruikt voor het houden van vee en voor het
produceren van producten uit vee. Dit is 30% van al het land dat er is op aarde. Dit vee
consumeert 77 miljoen ton eiwit en produceert 58 miljoen ton eiwit voor de consumptie van
mensen. Naast deze getallen is er ook een groeiende vraag naar eiwit voor dierlijke consumptie
door huisdieren. De vraag naar eiwit uit dierlijke producten van vee ligt hierdoor nog hoger. (1)
13
3.1.7. Opwarming van de aarde
Wereldwijd zorgt de agricultuur voor ongeveer een vijfde van alle broeikasgassen. De
veehouderijen zorgen van dit aandeel voor 80 procent van alle broeikasgassen. Methaan (CH4)
en lachgas (N2O), beide nauw in verband met veeteelt, hebben hierin een grote rol. Het stoppen
van de toename van deze gassen zou een grote prioriteit moeten hebben doordat het een grote
rol speelt in de opwarming van de aarde. De veehouderijen hebben hiermee een groot aandeel
in het veranderen van het klimaat op aarde. Om de broeikasgassen bij de veehouderijen te
verminderen, is het nodig dat er wereldwijd minder vlees gegeten wordt. Hierdoor zal er minder
vlees geproduceerd worden en zal de hoeveelheid broeikasgassen uit de veehouderijen worden
verminderd. De trend is echter dat er steeds meer vlees wordt geconsumeerd, en dit probleem
dus steeds groter wordt. De technieken die op dit moment beschikbaar zijn om de
broeikasgassen in de veehouderijen te verminderen kunnen dit naar schatten met niet meer dat
20% doen. Met in gedachte de trend dat er steeds meer vlees wordt gegeten, is een betere
strategie voor het verminderen van broeikasgassen wellicht om de vlees consumptie te
verminderen. Dit zou met name nuttig zijn in de landen waar de consumptie van vlees per
inwoner hoog is in vergelijking met andere landen. (2)
Het broeikaseffect heeft zelf ook een grote impact op het voedsel in de wereld. Zo zal er door
de opwarming van de aarde in bepaalde gebieden moeilijker voedsel te produceren zijn op het
land. Dit heeft invloed op de gezondheid en het inkomen van bepaalde bevolkingsgroepen. (2)
Naar schatting is de wereldbevolking in 2050 met 40% gestegen. De vleesconsumptie zou naar
gemiddeld 90 gram vlees per persoon per dag moeten dalen om de hoeveelheid
broeikasgassen te stabiliseren. Zo’n grote daling aan vleesconsumptie kan alleen worden
behaald met de inzet van de ontwikkelde landen. Vooral het verminderen van de consumptie
van rood vlees kan de hoeveelheid broeikasgassen laten dalen doordat deze dieren, waarvan
het vlees afkomstig is, veel methaangas produceren. (2)
Naast dat de veeteelt een groot aandeel heeft in de uitstoot van broeikasgassen, zorgt de grote
hoeveelheid aan ammoniak die geproduceerd wordt, ook voor nitrificatie en verzuring van
grond. (24) Van de insectensoorten produceren alleen termieten, kakkerlakken en mestkevers
methaangassen. Deze methaangassen ontstaan in de dikke darm door fermentatie van
bacteriën. Daarnaast zijn sprinkhanen, krekels en meelwormen in hun uitstoot veel gunstiger in
vergelijking met varkens en runderen. (13)
Ook zijn er gezondheidsrisico’s verbonden aan de wereldwijde groei van de vlees consumptie.
Dit door zowel het groter worden van het broeikasprobleem, door een groeiende vleesindustrie,
als een grotere kans op ziektes door het consumeren van meer vlees. Ziektes die zijn
gerelateerd aan het eten van veel vlees zijn hart- en vaatziektes, obesitas en darm-kanker. (2)
Hoe de groeiende wereldbevolking gevoed kan worden, is een kwestie waarin entomofagie een
belangrijke rol kan spelen. Het eten van insecten kan een groot deel van eiwit uit vee
overnemen. Dit zowel indirect: door het voeden van vee met insecten, als direct: de consumptie
van insecten door mensen. (3)
14
Insecten zijn koudbloedig. Dit betekent dat insecten veel minder voedsel nodig hebben voor
energie dan warmbloedig vee. (8) Zo is er 1,7 kg voer nodig voor 1 kg krekels, dit in vergelijking
met 2,5 kg voer voor 1 kg kip, 5 kg voer voor 1 kg varken en 10 kg voer voor 1 kg koe. (13) Er is
echter maar 40% van de koe en 55% van de kip en het varken beschikbaar voor consumptie.
Voor 1 kg consumptievlees van de koe is dan rond de 25 kg voer nodig, voor 1 kg kip is dan
rond de 4,5 kg voer nodig en voor 1 kg consumptievlees van het varken is rond de 9 kg nodig.
(24) Doordat insecten het voer niet gebruiken voor de handhaving van hun
lichaamstemperatuur zijn zij efficiënter in het omzetten van voer naar vlees dan de kip, het
varken en de koe. Daarnaast is er voor het produceren van insecteneiwitten een kleinere
oppervlakte nodig dan voor hetzelfde aantal eiwitten uit andere producten als melk, varken, kip
en rund. Zo heb je voor 1 hectare grond om insecteneiwitten te produceren, 2.5 hectare nodig
voor hetzelfde aantal eiwitten uit melk, 2-3.5 hectare voor hetzelfde aantal eiwitten uit varkensen kippenvlees en 10 hectare nodig voor hetzelfde aantal eiwitten uit rundvlees. (13) Daarnaast
groeien en planten insecten zich sneller voort dan vee. Zo hebben insecten meer dan
duizenden nakomelingen die een volwassen stadium bereiken in een aantal dagen, in
vergelijking met slechts een paar nakomelingen die worden geproduceerd door vee en die
maanden nodig hebben om in een volwassen stadium te komen. (8)
Over de hele wereld worden er miljoenen uitgegeven aan plaagbestrijding van het gewas. Het
ironische hiervan is dat als deze insecten gegeten worden in plaats van gedood, deze insecten
rond de 75% aan hoogwaardig dierlijk eiwit kunnen leveren, tegenover de 14% van plantaardig
eiwit dat het gewas produceert. Daarnaast werken de pesticiden mee aan het vervuilen van het
milieu. (8)
Geschat wordt dat in 2025, 1.8 miljard mensen leven in landen met absolute waterschaarste.
Ongeveer 70% van het zoete water in de wereld wordt gebruikt voor de landbouw. Op het
moment is er voor 1 kg dierlijk eiwit 5-20 keer zoveel water nodig dan dat nodig is voor 1 kg
eiwit uit graan. Het aantal liters dat de productie van insecten nodig heeft ligt
hoogstwaarschijnlijk lager dan dat nodig is voor eiwit uit vee doordat bijvoorbeeld meelwormen
een stuk droogte-resistenter zijn dan runderen. (13)
3.1.8 Ecologische voetafdruk
De ecologische voetafdruk geeft een indicatie van de milieubelasting van de productie van een
levensmiddel. In deze afdruk wordt de levenscyclus van een product meegenomen. Hierin wordt
onder andere de hoeveelheid broeikasgassen, verzuurde stoffen die vrijkomen in het milieu, en
landgebruik meegenomen. (25) Levensmiddelen uit de veelteelt hebben een grotere
ecologische voetafdruk dan levensmiddelen uit plantaardige bronnen en insecten. Dit komt
doordat levensmiddelen uit de veelteelt een hoger klimaat en landgebruik hebben. Met name
vlees van herkauwers zoals koeien hebben een grote voetafdruk doordat zij veel
broeikasgassen uitstoten en veel land gebruiken. Bepaalde soorten vis en gevogelte hebben
een relatief kleine ecologische voetafdruk. Insecten (krekels) hebben een kleine ecologische
voetafdruk, dit betekent dat de uitstoot vele malen lager is dan bijvoorbeeld dat van rundvlees.
Dit komt onder andere doordat het ruimtebeslag vele malen kleiner is dan levensmiddelen uit de
veeteelt. (26) (Zie tabel 4)
15
Tabel 4. Milieueffecten productie van vlees uit vee en insecten.
Product
Rundvlees vleesvee
Rundvlees melkvee
Lamsvlees
Kalfsvlees
Varkensvlees
Kippenvlees
Krekels
Fossiel
Broeikaseffect
(CO2 uitstoot per kg) energiegebruik
(MJ/kg)
15.9
61.8
8.9
31.1
16.3
53.3
6.3
31.1
4.5
38.3
2.6
22.8
1.7
18.8
Ruimtebeslag
(m2/kg)
14.7
7.3
33.1
4.3
7.7
4.6
2.4
In een Life Cycle Assessment is er onderzoek gedaan naar de milieueffecten van het
produceren van eetbare meelwormen. Hierbij wordt de productie van broeikasgassen,
energieverbruik en landverbruik van meelwormen vergeleken met andere dierlijke eiwitbronnen
zoals kippen-, varkens- en rundvlees. Uit dit onderzoek bleek dat eiwitbronnen uit de veeteelt
meer land en energie gebruikten en een hogere uitstoot hadden aan broeikasgassen. In deze
studie komt naar voren dat meelwormen beschouwd kunnen worden als een duurzame bron
van eiwit. (27)
Insecten zijn een milieuvriendelijk alternatief voor dierlijke eiwitten als er gekeken wordt naar
uitstoot van methaan, lachgas, koolstofdioxide en nitraat. Hierbij is gekeken naar de productie
van de insecten soorten Pachnoda marginata (een kever), Tenebrio molitor (meelworm),
Biaptica dubia (kakkerlak) en de Locusta migratoria (sprinkhaan). Deze insectensoorten zijn
vergeleken met de productie van varkens- en rundvlees. Deze twee groepen zijn vergeleken
met elkaar op een kosten-baten principe waarbij de milieukosten (broeikasgas productie)
gekoppeld wordt aan de productie van het insectenvlees en vlees uit vee. De broeikasgas
uitstoot van 4 van de 5 insectensoorten waren veel lager dan die van varkens en slechts 1%
van dat van rundvlees. De nitraat (NH3) uitstoot was bij alle 5 insectensoorten lager dan bij vee.
(28)
Een volledige levenscyclus analyse van meerdere insectensoorten ontbreekt op dit moment
echter nog. Verdere studies van deze cyclussen kunnen hopelijk volledig uitsluitsel geven over
de duurzaamheid van eetbare insecten in vergelijking met vlees uit de veeteelt. (28)
3.1.9 De productie van insecten
Op dit moment worden de meeste eetbare insecten direct uit de natuur verzameld. Er is weinig
beheer en overzicht voor het verzamelen van eetbare insecten uit de natuur. Het
ongecontroleerd verzamelen van insecten uit de natuur leidt tot over verzamelen, verwoesting
van natuur en het uitsterven van insectensoorten. De stabiliteit van eetbare insecten wordt
bedreigd als er minder selectief wordt omgegaan met het vangen van insecten. Dit gebeurt als
deze insecten worden gevangen voor deze hun eerste eitjes hebben gelegd. (13) Het
registreren van de eetbare insecten uit de natuur (zowel in de natuurlijke omgeving als
daarbuiten) kan naast een beter overzicht en regulatie van de in het bos aanwezige insecten,
ook leiden tot een verbeterde voedselveiligheid. Hiervoor zijn verschillende mogelijkheden. Zo
kunnen insecten gekweekt worden in volledige gevangenschap maar ook in kleinere of grotere
hoeveelheden in hun natuurlijke leefomgeving om verveelvoudigd worden. (29)
16
Het kweken van insecten gebeurt echter al zo’n 7000 jaar. Enkele voorbeelden zijn voor de
productie van zijde, honing en later ook voor de verwerking in medicijnen. In 1936 begon de
eerste massa productie van een insect, dit was een larf/vlieg-soort (Cochliomyia hominivorax).
Er werd hierbij gebruik gemaakt van Sterile Insect Technique, dit is een methode voor
biologische ongedierte bestrijding. (30)
Om het eten van insecten op grote schaal mogelijk te maken met het behoud van bossen, is het
nodig om kosten effectieve maar veilige landbouwsystemen te ontwikkelen. Het kweken,
grootbrengen en verwerken van de insecten vergt technologieën waarbij veiligheid en kwaliteit
een grote rol spelen. Het ontwikkelen van een automatiseringsproces kan de productie kosten
verlagen en zorgen voor voedselveiligheid. Als de aankoop en consumptie van insecten
verhoogd wordt, wordt het aantrekkelijker om insecten op grote schaal te gaan produceren.
Door de noodzaak om insecten deels met de hand te verwerken (zoals de verwijdering van het
exoskelet en ingewanden) is het kopen van insecten op dit moment nog duur in vergelijking met
vlees van vee. Zo worden bijvoorbeeld 50 gram gevriesdroogde meelwormen verkocht voor
€4,85 dit wordt na hydratatie in het kookproces 150 gram consumptie klaar product. (30)
Voor een goede opbrengst aan insectenvlees en eiwit, moet het juiste insectensoort gekozen
worden. Hierbij spelen verschillende factoren een rol waaronder de juiste grootte, gedrag,
veiligheid, de voortplanting, overleving (hoge ei-productie, hoog ei uitkomen, korte duur larvale
stadium, hoog eindgewicht), mogelijkheid om te leven in hoge dichtheden, kwetsbaarheid voor
ziekten, voedingswaarde, de mogelijkheden en kosten voor opslag en de verkoopbaarheid.
Rupsen zijn goede kandidaten omdat zij vleugelloos zijn en biomassa van planten 10 keer
efficiënter omzetten tot dierlijke biomassa dan runderen en doordat ze dit op een veel kleinere
land oppervlakte doen. Vanuit de landbouw komt ook de suggestie om sprinkhanen en krekels
op grotere schaal te gaan produceren voor mensen en dieren. (29) Er zijn ook een aantal
nadelen met betrekking tot de productie van insecten. De voedingswaarde van insecten
varieert. Het is dus moeilijk om elke keer hetzelfde product te produceren. Ook kunnen insecten
bepaalde defensieve deeltjes in de lucht creëren die een allergische reactie kunnen opwekken
bij de mens. Als alternatief voor het kweken van insecten kunnen insectencellen worden
geproduceerd. Deze kunnen worden gekweekt in een speciale bioreactor. Er zijn verschillende
methode om de samenstelling van de biomassa van insectencellen te veranderen. Dit kan door
de proces omstandigheden te manipuleren zoals warmte en de zuurtegraad. Ook kan de
voedingswaarde van insecten worden verandert door de cellen te infecteren met een
recombinant baculovirus. Hierdoor kan een insectencel worden verrijkt met essentiële
aminozuren, bijvoorbeeld tryptofaan. Of insectencellen uiteindelijk dezelfde voedingswaarde
behouden als insecten moet nog onderzocht worden. (11)
3.1.10 Insect in de keuken
Een insect kan geschikt zijn voor consumptie, maar moet ook lekker smaken om gegeten te
worden. (Zie tabel 5) Ook speelt het een rol hoe het insect ruikt, eruit ziet en wat voor structuur
deze heeft. Sommige insecten zijn fel gekleurd. Dit kan tijdens het kookproces veranderen zoals
bijvoorbeeld bij de sprinkhaan. Insecten kunnen sterk in smaak verschillen en op verschillende
manieren bereid worden. Zo kunnen ze levend gegeten worden, maar ook verwerkt worden in
de maaltijd zoals in soep, rijst, salade, boven op de pizza of als garnering geserveerd bij een
drankje. (16)
17
In Mexico is het kopen van insecten vaak duurder dan het kopen van vlees uit vee. Zo is een
pond mieren 10 keer duurder dan een pond vlees van vee en de witte agave worm zelfs 14 keer
duurder. Ook kakkerlakken en de rode agave worm zijn 2 keer de prijs van rundvlees. Hierdoor
zijn in restaurants sommige gerechten met insecten prijzig. (16)
Voor verschillende stammen in het Amazonegebied zijn wormen uit bomen een voedingsrijke
bron van essentiële vetten. De wormen worden uit de schors van de boom vandaan gehaald,
door de lengte gesneden en boven vuur gehangen. Het vet druipt van de worm en wordt
opgevangen. Dit vet wordt gebruikt als bakvet. De wormen drogen uit en worden als krokante
snack gegeten. Het eten van insecten wordt in het westen veelal gezien als iets primitiefs. Toch
wordt entomofagie in delen van het westen en in het oosten ook gezien als iets exclusiefs. Het
eten van insecten is ook in sommige westerse landen een traditie. In Frankrijk en Sardinië
worden sommige kazen en stukken vlees bereid met een vlieg larf. Ook deze producten worden
gezien als een delicatesse. (16)
Een steeds grotere groep elite beschouwd het eten van insecten als een ware delicatesse.
Hierdoor worden insecten steeds vaker geëxporteerd naar grote steden zoals Tokyo, Parijs en
New York. Deze worden tegen hoge prijzen verkocht in delicatesse zaken en restaurants. In
chocolade gedipte mieren, bijen in siroop en gefrituurde sprinkhanen zijn een aantal
voorbeelden van luxe insecten snacks. (16)
Tabel 5. Smaak van verschillende insectensoorten
Insectensoort
Smaak
Gele meelworm
Boom wormen
Wespen
Witte agave wormen
Rode agave wormen
Termieten
Nopal wormen
Libelle larven en ongewervelde insectenlarven
Sprinkhanen en krekels
Volkoren brood
Varkensvlees
Pijnboompitten
Uitgebakken spek
Pittig
Nootachtig
Gebakken aardappel
Vis
Mild, neemt de smaak over van andere
ingrediënten.
Zoet, nootachtig
Mieren
18
3.2 Resultaten kwalitatief onderzoek
3.2.1. Perceptie van een entomoloog
De geïnterviewde wetenschapper werkt al vijf jaar als entomoloog aan de Wageningen
Universiteit. Hiervoor heeft hij de studie dierwetenschappen met specialisatie diervoeding
afgerond. Tijdens zijn studie heeft hij twee onderzoeken uitgevoerd die beide ook gepubliceerd
zijn. In deze onderzoeken heeft hij gekeken naar de broeikasuitstoot van verschillende
insectensoorten en heeft hij een Life Cycle Assessment gemaakt van meelwormen.
Het varieert hoe vaak de wetenschapper insecten eet. Het kan drie keer in de week zijn als er
iets bijzonders is, maar het kan ook drie maanden niet zijn. Hij kweekt zelf huiskrekels. Als hij
deze eet bereid hij ze simpel. Er zijn in Nederland drie soorten insecten die te koop zijn in de
Sligro of in een paar ecologische supermarkten. Dit zijn de meelwormen, buffalowormen en
sprinkhanen. Deze zijn gevriesdroogd te verkrijgen maar de wetenschapper vindt dat de lekkere
smaak er dan al vanaf is. Zelf houdt hij er meer van om de zelf gekweekte huiskrekels te eten
omdat die vers zijn en omdat hij weet wat die krekels gegeten hebben. Ook kweekt hij insecten
in de kwekerij van de Wageningen Universiteit. Soms neemt hij er dan een paar levend mee
naar huis en dood ze door ze te koelen. Daarna worden ze geblancheerd en even gefrituurd, en
met kaneelsuiker erover eet hij de insecten op. De smaak doet hem denken aan oliebollen.
De geïnterviewde eet naast insecten ook vlees uit vee. Hij ziet geen verschil in vlees uit
insecten of vlees uit vee doordat het beide dieren zijn. Zelf begrijpt hij niet dat mensen zich
vegetarisch noemen als zij alleen insecten eten.
De wetenschapper verwacht dat entomofagie in het westen normaal kan worden. Sushi is dat
nu immers ook. Dit kan gebeuren door te praten met verschillende mensen en het hun ook te
laten proeven. Hij verwacht niet dat het vlees totaal kan vervangen maar dat is volgens hem ook
niet het doel. Voor het milieu kunnen we wel zorgen dat het eten van vee wordt verminderd en
voor een deel wordt vervangen door insecten. Toch laat de consument zich voornamelijk leiden
door smaak. Ook al vindt de consument het milieu belangrijk, als zij in de supermarkt staan
kiezen zij toch voor smaak boven het milieu.
Doordat veeteelt vlees in Nederland geproduceerd wordt, blijft het land met veel reststoffen als
methaan (CH4) zitten. Om beter met het milieu en nutriënten om te gaan zou overgebleven mest
als voer gebruikt kunnen worden voor bepaalde vliegensoorten. Deze vliegen zouden weer
gebruikt kunnen worden als voedsel voor kip of varken om een efficiëntere productie te krijgen.
Op politiek niveau moet er vooral gekeken worden naar regelgeving voor insecten als humane
voeding. Doordat het eten van insecten niet gangbaar is in Europa valt deze onder de ‘No Food’
regeling. Alles wat voor 1997 niet in voldoende mate gegeten werd valt onder deze regel.
Hierdoor moet er eerst nog een veiligheidsdossier worden opgesteld waarin je laat zien dat het
voedsel op alle punten veilig is. Dit is veel en duur werk. En doordat je ook anders naar een koe
dan naar een kip kijkt, moet elk insectensoort worden onderzocht.
19
Doordat de mens een totaal ander diersoort is dan insecten zijn ziekteverwekkers die op
insecten leven moeilijk over te dragen op de mens. Het is wel mogelijk om salmonella binnen te
krijgen via insecten. Bepaalde keversoorten leven in kippenstallen waardoor zij via het eten van
vezels salmonella binnen kunnen krijgen. Als een met salmonella besmette kever op een dieet
wordt gezet dat wel veilig is, gaat deze salmonella langzaam het lichaam uit. Dit komt doordat
een kever geen goede gastheer is voor deze bacterie.
Binnen Nederland worden er tonnen insecten per week gekweekt voor diervoeding. Het kweken
hiervan is simpel. Echter zijn deze insecten niet geschikt voor humane voeding. De meeste
kwekers produceren ook voornamelijk voor diervoeding en hebben een klein gedeelte dat
geschikt is voor de mens om te eten. Dit komt doordat het kweken van insecten voor humane
voeding lastig is in verband met wetgeving en controles. Ook is er nog niet veel vraag naar.
Een stof die de mens niet of nauwelijks binnen krijgt is chitine. Chitine is een enzym dat
structuur geeft aan het lichaam van een insect. Een insect bestaat niet uit botten maar de
stevigheid zit aan de buitenkant. We kunnen het ten delen wel verteren maar hoe het verder
gemetaboliseerd wordt is niet bekend bij de wetenschapper.
3.2.2 Perceptie van diëtisten
Van de 8 geïnterviewde diëtisten walgt de helft van het idee om insecten zelf te eten. Zo wordt
het eten van insecten door hun ervaren als eng, kriebelig en niet lekker. De andere helft van de
diëtisten zijn nieuwsgierig en vinden het onderwerp erg interessant.
Alle diëtisten hebben een matige voorkennis over entomofagie. Zo zijn er diëtisten die er
documentaires over hebben gezien of die het in tijdschriften en/of kranten hebben gelezen. Van
de 8 diëtisten zeiden 7 te weten dat insecten goede eiwitbronnen zijn.
De meeste diëtisten hebben zelf nog nooit insecten gegeten. Er was wel een diëtist die op een
beurs sprinkhanen en levende meelwormen gegeten heeft. Een andere diëtist vertelde dat ze
per ongeluk wel eens larven heeft gegeten die in de nougat zaten. Daarnaast heeft geen van de
diëtisten ooit een vraag gekregen van cliënten over het eten van insecten.
Nadat de diëtisten informatie hebben gekregen over entomofagie is er gevraagd wat voor
argumenten waren die zij eerder nog niet hadden gehoord. Een aantal diëtisten gaven
verbaasd te zijn dat het overal op de wereld al wordt gegeten en dat het westen hierin
uitzondering is. Wat veel diëtisten ook nog niet wisten was dat de productie van insecten
stuk beter is voor het milieu dan de productie van vee.
hun
aan
een
een
Alle diëtisten zien het eten van insecten als een goed alternatief voor vlees, maar niet in de
eerst volgende jaren. Het is belangrijk dat het makkelijk beschikbaar wordt gemaakt en dat het
er aantrekkelijk uit ziet. Ook wordt er gezegd dat het beter is om recepten aan te bieden en
voorbeelden van verschillende bereidingswijzen. Het is wel belangrijk om te blijven variëren, er
wordt als voorbeeld gegeven dat het een optie is om insecten net als vis twee keer in de week
te eten om de verschillende essentiële aminozuren binnen te krijgen.
20
Uiteindelijk zijn er twee diëtisten die het nu best al zouden aanraden. Één doordat zij
alternatieve cliënten heeft waarvan zij verwacht dat die het wel willen eten en de ander omdat
zij het ziet als een normale eiwitbron net zoals een garnaal. De meeste zeggen het wel aan te
willen raden, maar nog niet. Dit komt doordat de beschikbaarheid te laag is, het idee nog te vies
is en doordat zij bang zijn om raar aangekeken te worden.
Enkele ideeën die naar voren kwamen om entomofagie populair te maken in het westen zijn:
- Insecten verwerken in onder andere eiwitpreparaten of verwerken tot meel.
- In Amsterdam een restaurant beginnen met deels sushi, een al goed lopend concept, en
deels insecten.
- Aanbieden in de alternatieve sector of bij jongeren.
- Diëtisten beter informeren over het eten van insecten zodat zij hun cliënten weer kunnen
informeren.
- Meer bekendheid en informatie via restaurants, tijdschriften en bijvoorbeeld in
kookprogramma’s.
Uiteindelijk hebben 7 van de 8 diëtisten aan het eind van het interview de insecten snack
gegeten. Dit betekent dat er 3 diëtisten waren die het eerst een vies idee vonden het toch
hebben gegeten na de verkregen informatie.
Voor meer informatie over wat de diëtisten hebben gezegd zie bijlage V.
3.2.3 Perceptie van consumenten
Van de geïnterviewde consumenten hebben 2 van de 8 wel eens insecten gegeten. Beide
hebben insecten gegeten tijdens het reizen. Één hoorde pas achteraf dat er insecten verwerkt
waren in de maaltijd, voor de ander was het een bewuste keuze. Van de consumenten staan er
4 niet open voor het eten van insecten. Zij vinden het een vies idee doordat het in de modder
leeft en sommige zijn bang voor insecten.
De kennis die veel consumenten al hadden is dat het in veel verschillende landen al wordt
gegeten. Ook zeiden 2 consumenten te weten dat er bladluizen worden verwerkt als rode
kleurstof in verschillende voedingsmiddelen.
Na de informatie zijn veel consumenten in gaan zien dat er te veel vlees wordt gegeten en dat
de wereldbevolking groeit waardoor er een alternatief nodig is. Van de consumenten vinden 5
personen dat insecten een goed alternatief kan zijn voor vlees, maar nu nog niet. Er is ook een
consument die aangeeft om voor het milieu liever twee dagen minder vlees te eten per week
dan insecten te eten.
Enkele ideeën die naar voren kwamen om entomofagie populair te maken in het westen zijn:
- Beter informeren over het eten van insecten en de milieubelasting van het eten van vee.
- Betere informatie over de bereidingswijze.
- De insecten moeten verwerkt worden zodat het de mensen niet afschrikt.
- Aanbieden aan de nieuwe generatie zodat zij er mee opgroeien.
- Een trendy kok zou het op televisie moeten promoten.
21
Uiteindelijk hebben 6 van de 8 consumenten de insecten snack gegeten. De reden dat 1 van de
consumenten de snack niet heeft gegeten is doordat hij een huisstofmijt allergie heeft en niet
het risico wilde lopen op een allergische reactie. Toch had hij het best willen proeven ook al
stond hij hier eerst niet voor open. Van de andere 3 consumenten die er niet voor open stonden
hebben 2 het toch gegeten.
(Voor meer informatie over wat de consumenten hebben gezegd zie bijlage VI)
22
4. Discussie
4.1 Discussie literatuuronderzoek
In dit hoofdstuk aandacht voor discussiepunten.
In dit onderzoek is met een literatuur studie en kwalitatief onderzoek antwoord verkregen op de
probleemstelling: Hoe kan entomofagie bijdragen aan verbetering van de eiwitcrisis en hoe
staan diëtisten en consumenten tegenover entomofagie? Uit de literatuurstudie komt naar voren
dat het eten van insecten een lagere milieubelasting brengt dan het eten van vlees uit vee.
Een negatief punt van dit onderzoek is dat er weinig data beschikbaar zijn over de
milieubelasting van de productie van meerdere insectsoorten. Deze data zijn nodig om een
betere vergelijking te kunnen maken met de milieubelasting van vee. Er is veel onderzoek
gedaan naar de milieubelasting van de veeteelt, omdat er veel veeteelt is, steeds meer veeteelt
bij komt en deze een grote rol speelt bij het broeikaseffect. De productie van insecten speelt
geen grote rol in deze problematiek, hierdoor is er weinig onderzoek gedaan naar de
milieubelasting. Er zijn voor zover wij weten slechts 3 artikelen beschikbaar met data over de
milieubelasting van de productie van insecten. Er zijn wellicht ook andere eetbare insecten
geschikt voor productie die niet in deze artikelen meegenomen zijn. Meer onderzoek naar de
milieubelasting van de productie van meerdere insectensoorten kan een meer nauwkeurige
vergelijking geven tussen insectenvlees en de productie van vlees uit de veeteelt.
In tabel 1 is ter vergelijking van de eiwitten en calorieën uit insecten gekozen voor vis, kippen-,
varkens- en rundvlees. Deze zijn gekozen omdat zij representatief staan voor eiwitbronnen in
de Nederlandse keuken. Het vetgehalte van het gekozen vlees heeft invloed op het gehalte aan
calorieën en daarmee de vergelijking van calorieën uit insectenvlees en vlees uit vee. Er is
gekozen voor boven de 5 gram vet bij rundvlees omdat varkensvlees een gemiddelde heeft
tussen de 5 en 14 gram vet. Voor kip was er geen keuze in vetgehalte. Bij vis is er gekozen
voor gemiddeld vet van 2 tot 10 gram. Deze keuzes aan producten en vetgehalte zijn van
invloed op de vergelijking met de gekozen insecten. Vergelijkingen met andere eiwitbronnen
van de Nederlandse keuken en andere insectensoorten kan een beter inzicht geven in de
algemene verschillen.
Een positief punt van dit onderzoek is dat de literatuur die gevonden is via Science Direct,
Pubmed en Cochrane over entomofagie van goede kwaliteit is. Zo is de impact factor van alle
gebruikte artikelen boven de 1.5 uitgekomen, met uitzondering van bron 10. Deze bron komt
niet boven een impact factor van 1.5 uit. Er is voor gekozen om deze toch in het verslag op te
nemen omdat deze tabel gebaseerd is op 2 oorspronkelijke bronnen waarvan er 1 niet boven de
impact factor van 1.5 uit komt. De tabel is echter wel gepubliceerd in een artikel met een impact
factor van 9.599.
23
4.2 Discussie kwalitatief onderzoek
Een positief punt van het kwalitatief onderzoek is dat het interview met de wetenschapper onze
kennis heeft vergroot en dit project verbeterd. Het gesprek heeft tot nieuwe inzichten geleid
welke wij gebruikt hebben voor voorlichtingsinformatie tijdens de interviews van de diëtisten en
consumenten. Zo gaf hij nieuwe informatie over de productie en bereidingswijze van insecten.
Een ander positief punt was dat tijdens de interviews met de diëtisten duidelijk werd dat het
gesprek niet alleen diende om het beeld van de diëtist over het eten van insecten in kaart te
brengen, maar ook diende als voorlichting. Alle diëtisten die geïnterviewd zijn wisten weinig van
het onderwerp entomofagie af. Wel wisten de meeste dat het in het buitenland gegeten wordt
en dat insecten een goede voedingswaarde bevatten. Ook hadden sommige van hen
programma’s over entomofagie op televisie gezien. Het interview bestond voor een deel uit
informatie voor de diëtist zodat zij meer kennis kregen over entomofagie. Naast dat er een
beeld geschetst kon worden van wat zij van dit onderwerp vonden, vonden zij het interessant en
leerzaam deze nieuwe informatie te krijgen. Dit maakte het interview interactief. Zo waren
onder andere de argumenten in het onderwerp milieubelasting voor veel diëtisten nieuwe
informatie.
Uit de interviews bij zowel de consumenten als de diëtisten kwam naar voren dat de westerse
‘mindset’ een belangrijke rol speelt in het wel of niet accepteren van entomofagie. Het aanbod
heeft invloed op de keuzes van de consument, en de keuzes van de consument heeft invloed
op de productie van insecten. Om het eten van insecten in de westerse landen mogelijk te
maken en hiermee wellicht een deel van het de eiwitcrisis op te lossen, zijn er grootschalige
productie systemen nodig. Deze productie systemen moeten het mogelijk maken om insecten
duurzaam te verwerken voor menselijke consumptie. Of in de toekomst deze productie mogelijk
is zal afhangen van een aantal factoren. De westerse attitude is van groot belang, niet alleen
voor het willen eten van insecten, maar ook voor het minder eten van dierlijk eiwit uit vee.
Hierbij moeten gewoontes worden doorbroken voor een duurzamere consumptie van eiwit. Ook
moet er politieke steun zijn om de productie te financieren. Meerdere partijen moet dit probleem
erkennen om het op te kunnen lossen. Deze erkenning moet komen uit zowel de westerse- als
de niet westerse samenleving. (3)
De Universiteit van Wageningen doet al veel onderzoek naar entomofagie. In een rapport dat zij
samen met het Food and Agriculture Organization (FAO) hebben gepubliceerd wordt veel uitleg
gegeven over wat entomofagie is en hoe dit op verschillende wereldproblemen invloed heeft.
Enkele redenen die zij aangeven waarom er in westerse landen nog geen insecten worden
gegeten zijn:
- In West-Europa wordt er meer nut gezien in vee. Insecten kunnen tenslotte geen melk,
leer en wol produceren.
- Insecten zijn seizoensgebonden. Hierdoor is er per seizoen een wisselende hoeveelheid
aan insecten.
- In westerse landen zijn de mensen niet opgegroeid met het eten van insecten waardoor
dit niet opgenomen is in de cultuur.
- In westerse landen is de perceptie van insecten negatief doordat zij overlast en gevaar
brengen voor de voedselproductie.
- In westerse landen wordt gewalgd van insecten (behalve vlinders en lieveheersbeestjes)
en het eten ervan wordt gezien als primitief gedrag. (12)
24
Uit het kwalitatieve onderzoek blijkt dat de consumenten deze argumenten ook deels genoemd
hebben. Van de 8 consumenten staan er aan het begin van het interview 4 negatief tegenover
het eten van insecten. Deze 4 geven aan het een ‘smerig idee’ te vinden en te walgen bij de
gedachte insecten te eten. Van de consumenten noemen 2 ook de ‘westerse mindset’ en
cultuurverschillen als mogelijke obstakels bij het introduceren van entomofagie. Ook twijfelt er
een consument aan de beschikbaarheid van insecten in het Nederlandse klimaat.
Alle diëtisten noemen het cultuurverschil van Nederland en landen waar wel insecten worden
gegeten als obstakel voor het introduceren van entomofagie. Ook van hen hebben sommige
een afkeer van het eten van insecten.
Uit de interviews blijkt dat diëtisten open stonden voor het proeven van insecten. Volgens de
diëtisten kan het eten van insecten aantrekkelijker worden gemaakt in Nederland door de
insecten te verwerken. Het insect moet niet herkenbaar zijn waardoor er eerst een gewenning
kan ontstaan aan smaak en normaliteit.
Het verwerken van insecten tot een herkenbaar product wordt ook in de literatuur genoemd om
nieuwe producten te introduceren bij de consument. Een succesvol eiwit vervangend product
voldoet aan de wensen van de consument. Naast dat gezondheid en gebruiksgemak criteria
kunnen zijn, is het een belangrijk punt dat de consument het product kan associëren met een
product dat zij al kent. Dit is vaak een drempel om een geheel nieuw product voor de eerste
keer te consumeren. Een voorbeeld hiervan is Quorn, een mycoproteïne. Op de verpakking
wordt Quorn omschreven als: “een voedingsrijk lid van de familie van de champignon en truffel”,
De consument kent wellicht de champignon en/of truffel al, en is eerder geneigd om Quorn te
proberen. (11) Daarbij kan het vermalen van insecten er voor zorgen dat entomofagie wordt
aanvaard in landen waar de bevolking niet gewend is aan het eten van hele insecten. (13)
Het grootste obstakel voor entomofagie in de westerse wereld blijft dat het niet volledig
geaccepteerd is. Toch vinden er snelle veranderingen plaats op het gebied van eten in een
geglobaliseerde wereld. Een goed voorbeeld hiervan is rauwe vis in de vorm van sushi. Het
geeft echter een enorme druk op insectensoorten, en daarbij andere diersoorten, als
entomofagie in één klap stijgt. (13) Dit lijkt de geïnterviewden niet waarschijnlijk, want ondanks
dat alle geïnterviewde diëtisten insecten wel (in de toekomst) als vleesvervanger zien, denken
zij allemaal dat het een langzaam proces zal zijn om entomofagie bij de westerse wereld te
introduceren. Van de consumenten denken de meeste dat het wel een vleesvervanger kan zijn.
Ook geven de meeste consumenten aan dat het eten van insecten als trend nog wel even kan
duren.
Een punt van kritiek in het kwalitatieve onderzoek is dat er slechts een 8 diëtisten en 8
consumenten in zijn meegenomen. Meer onderzoek is nodig om een beter beeld te krijgen hoe
consumenten en diëtisten tegenover entomofagie staan.
25
5. Conclusie
Op basis van deze scriptie is antwoord gegeven op de volgende probleemstelling:
Probleemstelling:
Hoe kan entomofagie bijdragen aan verbetering van de eiwitcrisis en hoe staan diëtisten en
consumenten tegenover entomofagie?
Uit deze literatuurstudie komt naar voren dat, gekeken naar de milieubelasting en de
voedingswaarde, het eten van insecten (deels) een geschikt alternatief kan zijn voor het
vervangen van vlees uit de veeteelt. De insectensoorten die onderzocht zijn op milieubelasting
worden positiever beoordeeld in vergelijking met vlees. De voedingswaarde verschilt per insect,
maar gesteld kan worden dat deze over het algemeen veel eiwit bevat van hoogwaardige
kwaliteit en verteerbaarheid.
Uit de interviews kwam naar voren dat diëtisten en consumenten positief staan tegenover het
eten van insecten. Wel denken zij dat het tijd nodig heeft om te integreren in de Nederlandse
keuken. Zij stelden onder andere dat mensen geïnformeerd moeten worden over de
gezondheidsvoordelen van het eten van insecten en bekend moeten raken met het idee.
De nood aan nieuwe eiwitbronnen is voor de eiwitcrisis van belang. Gesteld kan worden dat het
eten van insecten een mogelijke gunstig alternatief is voor vlees uit de veeteelt. De
implementatie hiervan zal onder andere afhangen van de vraag vanuit de consument. Deze
vraag hangt wellicht samen met wat er bij mensen bekend is over entomofagie.
26
6. Aanbeveling
Verder onderzoek moet uitwijzen welke insectensoorten gekeken naar milieubelasting het
meest geschikt zijn voor productie. Ook moet er verder onderzocht worden hoe productie
systemen van insecten verbeterd kunnen worden. Met deze informatie kan naar voren komen
welke insecten het best verkoopbaar zijn voor de consument. Om de voedingswaarde van
insecten beter te kunnen vergelijken met vlees, is het nodig meerdere insectensoorten met
verschillende soorten vlees uit vee te vergelijken. Hierdoor kan wellicht bekend worden welk
insectensoort qua voedingswaarde het meest voordelig is als vleesvervanger. Vervolgens kan
gekeken worden of deze insectensoort wellicht op grote schaal te produceren is. Het is van
belang dat deze worden geproduceerd en niet uit het wild worden verzameld. Doordat er slecht
overzicht is op het verzamelen van insecten uit het wild, kunnen insectensoorten uitsterven. Het
uitsterven van insectensoorten lijdt tot een verstoring van het ecosysteem.
Ook zal er verder onderzocht moeten worden hoe diëtisten en consumenten het beste
geïnformeerd kunnen worden, zodat zij zo mogelijk meer insecten gaan eten.
Media en promotie vanuit de voedingsindustrie kan hieraan meewerken. Kookprogramma’s
zouden de bereiding van insecten kunnen demonstreren. Informatieve programma’s zouden
uitleg kunnen geven over de voedingswaarde, productie en voedselveiligheid van insecten. Dit
kan wellicht entomofagie op de kaart zetten in het westen.
27
Literatuurlijst
1. Steinfeld H, Gerber P, Wassenaar T, et al. The Food and Agriculture Organization of the United
Nations Livestock’s Long Shadow: Environmental Issues and Options. eerste druk. Rome: Viale delle
Terme di Caracalla; 2006.
2. McMichael A, Powles JW, Butler CD, et al. Food, livestock production, energy, climate change,
and health. The Lancet 2007;370:1253-1263.
3. Yen AL. Edible insects: Traditional knowledge or western phobia? Entomological Research
2009;39;289-298.
4. Centraal BegeleidingsOrgaan. A TNO company. Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg.
Handleiding voor werkgroepleden; 2007.
5. Former-Boon M, Duinen van JJ. Evidence-based Diëtetiek. Principes en werkwijze. Impact factor.
eerste druk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum; 2008. p. 46-47.
6. Online Etymology Dictionary. Insect. 2001-2013.
7. Gullan PJ, Granston PS. The insects, an outline of entomology. vierde druk. Malaysia: WileyBlackwell;2010. p. 2-4,11.
8. Premalatha M, Abbasi T, Abbasie SA. Energy-efficient food production to reduce global warming and
ecodegradation: The use of edible insects. Renewable and Sustainable Energy Reviews 2011;9:43574360.
9. Dieetinzicht. Mijn pagina. Dagboeken invullen. Voedingsrapport (uitgebreid). 2013.
10. Santos Oliveira JF, Passos de Carvalho J, Bruno de Sousa RFX, et al. The nutritional value of four
species of insects consumed in Angola. Ecology of Food and Nutrition 1976;5:91-97.
11. Verkerk MC, Tramper J, Trijp van JCM, et al. Insect cells for human food. Biotechnology Advances
2007;25:198-202
12. Ramos-Elorduy J. Moreno JMP, Prado EE, et al. Nutritional value of edible insects from the State of
Oaxaca, Mexico. Journal of Food Composition and Analysis 1997;10:142-157
13. Huis van, A. Itterbeeck van J, Klunder H, et al. Edible insects future prospects for food and feed
security. The Food and Agriculture Organization. eerste druk. Rome; 2013. p.1,9,10,35,40,45,
46,60,67,76,107.
14. Calpineta JL. Encyclopedia of Entomology. tweede druk. Springer; 2008. p.1341.
15. Yen AL. Entomophagy and insect conservation: some thoughts for digestion. Journal of Insect
Conservation 2009;13:667-670.
16. Ramos-Elorduy J. Creepy Crawly Cuisine: The gourmet Guide to Edible Insects. eerste druk.
Vermont; 1998. p.14-15,17-18.
17. Klunder HC, Wolkers-Rooijackers J, Korpela JM, et al. Microbiological aspects of processing and
storage of edible insects. Food Control 2012;26:628-631.
18. Kamsteeg J Dr. E=eetbaar. eerste druk. Amsterdam: Becht’S Uitgeversmaatschappij; 2011.
28
19. U.S. Food and Drug Administration. Defect Level Handbook. 2013.
20. CBI Ministry of Foreign Affairs of the Netherlands. EU Legislation: General Food Law. 2012.
21. Verenigde Nederlandse Insectenkwekers. Informatie Praijktijknetwerk.
22. Rijksoverheid. Green Deal Insecten voor Feed, Food en Farma.
23. Pimentel D, McNair M, Buck L, et al. The value of forests to world food security. Human Ecology
2009;25:91-120.
24. Smil V. Worldwide transformation of diets, burdens of meat production and
opportunities for novel food proteins. Enzyme and Microbial Technology 2002;30:305-311.
25. Röösa E, Sundberg C, Tidaker P, et al. Can carbon footprint serve as an indicator of the
environmental impact of meat production? Ecological indicators 2013;24:573-581.
26. Nijdam D, Rood T, Westhoek H. The price of protein: Review of land use and carbon footprints from
life cycle assessments of animal food products and their substitutes. Food Policy 2012;37:760-770.
27. Oonincx DGAB, Boer de IJM. Environmental Impact of the Production of Mealworms as a Protein
Source for Humans. A Life Cycle Assessment. Plos one 2012;10.
28. Oonincx DGAB, Itterbeeck van J, Heetkamp MJW, et al. An exploration on Greenhouse Gas and
Ammonia Production by Insect Species Suitable for Animal or Human Consumption. Plos one
2010;10.
29. Schnabel HG. Forest insects as food: humans bite back: Forest insects as food: a global review. The
Food and Agriculture Organization of the United Nations. Regional office for asia and the pacific.
Chiang Mai; 2010. p. 37-64.
30. Rumpold BA, Schlüter OK. Potential and challenges of insects as an innovative source for food
and feed production. Innovative Food Science & Emerging Technologies 2013;17:1-11.
29
Bijlagen
30
Bijlage I. Beoordeling literatuur level of evidence en impact factor
Bron
Auteur
Titel
Jaar
Type
Journal
Level of
evidence
Impactfactor
1
Steinfeld H, Gerber P,
Wassenaar T, et al.
Livestock's Long Shadow:
Environmental Issues and
Options.
2006
Boek
-
-
-
2
McMichael A, Powles
JW, Butler CD, et al.
Food, livestock production,
energy, climate change, and
health
2007
Artikel
The Lancet
B
39.060
3
Yen AL.
Edible insects: traditional
knowledge or western phobia?
2009
Artikel
Entomological Research
B
1.987
4
Centraal
BegeleidingsOrgaan.
Handleiding voor
werkgroepleden.
2007
Handleiding
-
-
-
5
Former-Boon M, Duinen
van JJ
Evidence-based Diëtetiek.
Principes en werkwijze. Impact
factor. p. 46-47
2008
Boek
-
-
-
6
Online Etymology
Dictionary
Insect
20012013
Website
-
-
-
7
Gullan PJ, Granston PS
The insects, an outline of
entomology
2010
Boek
-
-
-
8
Premalatha M, Abbasi T,
Abbasi SA.
Energy-efficient food
production to reduce global
warming and ecodegradation:
The use of edible insects
2011
Artikel
Renewable and
Sustainable Energy
Reviews
B
6.018
9
Dieetinzicht
-
2013
Website
-
-
-
31
10
Santos Oliveira JF. Passos
de Carvalho J, Bruno de
Sousa RFX, et al.
The nutritional value of four
species of insects consumed in
Angola.
1976
Artikel
Ecology of Food and
Nutrition
11
Verkerk MC,
Tramper J,
Trijp van JCM, et al.
Insect cells for human food
2007
Artikel
Biotechnology Advances
12
Ramos-Elorduy J, Moreno
JMP, Prado EE, et al.
Nutritional value of edible
insects from the State of
Oaxaca, Mexico
1997
Artikel
Journal of Food
Composition and
Analysis.
C
2.088
13
Huis van A, Itterbeeck van
J, Klunder H, et al.
Edible insects Future prospects
for food and feed security
2013
Rapport
The Food and
Agriculture Organization
-
-
14
Calpinera JL.
Encyclopedia of Entomology
2008
Boek
-
-
-
15
Yen AL.
Entomophagy and insect
conservation: some thoughts
for digestion
2009
Artikel
Journal of Insect
Conservation
B
1.801
16
Ramos-Elorduy J.
Creepy Crawly Cuisine: The
Gourmet Guide to Edible
Insects.
1998
boek
-
-
-
17
Klunder HC, WolkersRooijackers J, Korpela JM,
et al.
Microbiological aspects of
processing and storage of
edible insects
2012
Artikel
Food Control
B
2.812
18
Kamsteeg J Dr.
E is eetbaar
2011
Boek
-
-
-
19
U.S. Food and Drug
Administration
Defect Level Handbook
2013
Website
-
-
-
20
CBI Ministry of Foreign
Affairs of the Netherlands
EU legislation
General Food Law
2012
Website
-
-
-
32
C
B
0.76
9.599
21
Verenigde Nederlandse
Insectenkwekers
Informatie → Praktijknetwerk
-
Website
-
-
-
22
Rijksoverheid
Green Deal Insecten voor
Feed, Food en Farma
-
Rapport
Rijksoverheid
-
-
-
23
Pimentel D, McNair M,
Buck L, et al.
The value of forests to world
food security
1997
Artikel
Human Ecology
B
1.629
24
Smil V.
Worldwide transformation of
diets, burdens of meat
production and
opportunities for novel food
proteins
2002
Artikel
Enzyme and Microbial
Technology
B
2.592
25
Röösa E, Sundberg C,
Tidaker P, et al.
Can carbon footprint serve as
an indicator of the
environmental impact of meat
production?
2013
Artikel
Ecological Indicators
B
2.890
26
Nijdam D, Rood T,
Westhoek H.
The price of protein: Review of
land use and carbon footprints
from life cycle assessments of
animal food products and their
substitutes
2012
Artikel
Food Policy
B
2.212
27
Oonincx DGAB, Boer de
IJM.
Environmental Impact of the
Production of Mealworms as a
Protein Source for Humans – A
Life Cycle Assessment
2012
Artikel
Plos One
B
3.730
28
Oonincx DGAB, Itterbeeck
van J, Heetkamp MJW, et
al.
An Exploration on Greenhouse
Gas and Ammonia Production
by Insect Species Suitable for
Animal or Human Consumption
2010
Artikel
Plos One
B
3.730
33
29
Schnabel HG.
Forest insects as food: humans
bite back: Forest insects as
food: a global review.
2010
Artikel
The Food and
Agriculture Organization
of the United Nations.
Regional office for asia
and the pacific
B
-
30
Rumpold BA, Schlüter OK.
Potential and challenges of
insects as an innovative source
for food and feed production
2013
Artikel
Innovative Food Science
& Emerging
Technologies
B
2.528
34
Bijlage II Interviewgids diëtisten
Introductie
Wij zijn studenten Voeding & Diëtetiek aan de Hogeschool van Amsterdam. Wij zitten in ons
laatste jaar en zijn op het moment bezig met het schrijven van onze afstudeeropdracht. Samen
doen wij onderzoek naar het eten van insecten en wij zouden graag willen weten wat uw
mening hierover is.
1. Hoe staat u tegenover het eten van insecten?
2. Wat weet u al over het eten van insecten?
3. Heeft u zelf wel eens insecten gegeten?
4. Heeft u wel eens een cliënt gehad die insecten at?
*Positieve informatie*
5. Hoe staat u na het horen van deze informatie tegenover het eten van insecten?
6. Heeft deze informatie u mening veranderd tegenover het eten van insecten?
7. Denkt u dat het eten van insecten een alternatief kan zijn voor het eten van vlees?
8. Zou u het overwegen insecten te adviseren als bijvoorbeeld aanvulling voor een eiwitrijk
dieet?
9. Zou u insecten aan uw dagelijkse voeding toe te voegen?
10. Bent u bereid deze insecten snack te proeven?
Afsluiting
Hartelijk dank voor uw medewerking.
35
Bijlage III Interviewgids consumenten
Introductie
Wij zijn studenten Voeding & Diëtetiek aan de Hogeschool van Amsterdam. Dit betekend dat wij
de opleiding volgen tot diëtist. Wij zitten in ons laatste jaar en zijn op het moment bezig met het
schrijven van onze afstudeeropdracht. Samen doen wij onderzoek naar het eten van insecten
en wij zouden graag willen weten wat uw mening hierover is.
1. Hoe staat u tegenover het eten van insecten?
2. Wat weet u al over het eten van insecten?
3. Heeft u zelf wel eens insecten gegeten?
*Positieve informatie*
4. Hoe staat u na het horen van deze informatie tegenover het eten van insecten?
5. Heeft deze informatie u mening veranderd tegenover het eten van insecten?
6. Denkt u dat het eten van insecten een alternatief kan zijn voor het eten van vlees?
7. Zou u insecten aan uw dagelijkse voeding toe te voegen?
8. Bent u bereid deze insecten snack te proeven?
Afsluiting
Hartelijk dank voor uw medewerking.
36
Bijlage IV. Aminozuren verhouding van insecten (g/100g droog gewicht) en aanbevolen
dagelijkse hoeveelheid voor mensen (mg/kg lichaamsgewicht per dag)
37
Bijlage V. Uitwerking interviews diëtisten
Diëtist 1
Diëtist 2
Diëtist 3
Diëtist 4
Mening
Eng, maar het is een stap die
genomen moet worden, daarna zal
het wel goed te eten zijn.
Bang voor pootjes en ze denkt dat ze
het niet kan doorslikken. Ze vind het
een heel vies idee. Sprinkhanen lijken
haar wel knapperig en oké.
Ze is heel erg nieuwsgierig, ze zou het
graag willen eten maar heeft nog nooit de
kans gehad. Alleen een dikke worm hoeft
ze niet.
Het lijkt haar heel erg kriebelig en
niet lekker.
Voorkennis
Documentaires gezien, goede
eiwitbron
Ze weet dat het al heel veel wordt
gegeten en dat het goede eiwitten
bevat.
Wel eens iets op tv gezien dat ze het
eten om eiwitten binnen te krijgen.
Ze weet dat er veel eiwitten in
zitten en dat het mogelijk is om ze
te eten. Ze heeft veel voordelen
ervan gelezen in een tijdschrift.
Gegeten ja/nee
Nee
Nee
Nee
Nee
Vraag van cliënten
Nee
Diëtist wist niet dat het al zoveel
werd gegeten en de kweek veel
beter voor het milieu is.
Alternatief voor vlees
ja/nee
Wat als 50-60% van de bevolking
insecten gaat eten? Welke
productieproblemen ontstaan dan.
Maar ze ziet de omslag wel
komen.
Ze heeft een Afrikaanse cliënt die het wel
in Afrika eet maar niet in Nederland.
Ze wist niet dat de kwaliteit van insecten
vlees gunstig was en je daardoor minder
insecten hoef te eten in vergelijking met
vlees.
Zeker weten, ze raad ook al heel veel vis
en vegetarische producten aan omdat ze
het niet nodig vind om elke dag vlees te
eten i.v.m. kans op kankersoorten.
Nee
Nieuwe argumenten
Nee, ze verwacht dat je dat in de Bijlmer
wel krijgt, maar niet in ’t Gooi.
Diëtist wist niet dat de uitstoot veel lager
is en hoe de aminozuren verhouding is.
Adviseren ja/nee
Nog niet doordat het nog niet
bekend is en de beschikbaarheid is
laag.
Ideeën implementatie
entomofagie
Lange weg nodig voordat het
gebruiksvriendelijk wordt. Maar het
kan wel, vroeger waren plakjes
champignon ook vreemd en dat is
nu ook normaal. Een oplossing is
wel om het te verwerken. Het is
een mindset die veranderd moet
worden.
Als het bekender is zal ze het wel
adviseren. Vooral mensen die veel
gereisd hebben zullen dat wel
accepteren.
Er moet meer informatie komen en
restaurants en tijdschriften moeten het
bekender maken. Het moet ook
makkelijker beschikbaar zijn.
Gegeten ja/nee
Ja, zonder twijfel, ze had er totaal
geen moeite mee, ze vond het
gewoon cake.
Ze zal het op dit moment niet
adviseren omdat ze denkt dat
mensen dat niet zomaar van haar
aannemen.
Laat het mensen proeven, maar
zorg wel dat ze het niet kunnen
zien, doe er iets van chocolade
omheen of paneer het. Zolang het
verwerkt is maakt het de mensen
niet uit, ze eten nu ook al alles.
Het moet net als sushi bekend
worden en dan eerst bij de early
adapters, of gebruiken bij
kookprogramma’s.
Ja, ze vond het prima smaken.
Ja, maar het is wel lastig. Ze ziet
mensen niet snel een stuk vlees
vervangen voor een ons insecten. Door
de aminozuren zou het wel bijvoorbeeld
net als vis 2x in de week gegeten
worden, maar dat je wel blijft variëren.
Nog niet, ook omdat ze het zelf een vies
idee vind, maar als iedereen ouder
wordt moet het op een gegeven
moment wel.
Als het verwerkt wordt en als je het niet
kan zien is het best een optie. We
ontleden ook garnalen. Maar ze ziet ons
in de komende tijd nog geen
sprinkhanen eten.
Ja, maar met heel veel moeite een heel
klein stukje.
38
Ja, maar dat had ze van te voren ook al
aangegeven.
Ze is verbaasd dat het door 80%
wordt gegeten en dat het al te
koop is in Nederland.
Het kan deels een alternatief zijn
maar het zal niet eens een omslag
zijn. Qua voedingswaarden denk ik
wel dat het kan maar de stap is nu
nog te groot.
Diëtist 5
Diëtist 6
Diëtist 7
Diëtist 8
Mening
Ze vind het een vies idee en ze nou
het niet snel eten.
Ze staat positief tegenover het eten
van insecten. Ze vind het een
interessant onderwerp.
Interessante bron van eiwit. Nog wel
ver van ons bed, maar aan de
andere kant zie je wel al
sprinkhanen in sommige
restaurants.
Voorkennis
Ze weet dat het een goede
biologische waarde heeft.
Ze wist dat er veel goede eiwitten in
zitten.
Heeft wel eens dingen in de krant
gelezen over entomofagie.
Gegeten ja/nee
Nee
Ze heeft er geen vies idee bij, het zijn
gewoon insecten. Ze ziet het verschil
niet tussen garnalen en insecten. Ze wil
wel eten zolang het niet naar soja
smaakt. Maar een gebakken insect met
chocola zou ze best opeten.
Ze weet dat het een hele goede
eiwitbron is, ze heeft zelf ook op
internet gezocht naar informatie.
Nee
Vraag van cliënten
Nee
Nee
Ja. Ze heeft op een beurs sprinkhanen
gegeten en levende meelwormen.
Nee
Ja, per ongeluk zaten er larven in
een stuk nougat. Verder niet.
Nee
Nieuwe argumenten
Ze wist niet dat bepaalde
insectensoorten zo veel eiwitten
bevatten in vergelijking met
bijvoorbeeld een stuk kip. Verder vind
ze het milieu heel belangrijk en eet ze
al minder vlees dus het verbaasde
haar ook dat de milieubelasting laag
is.
Zelf eet ze al minder vlees. Ze denkt
dat het een alternatief is en zeker
omdat we straks niet meer genoeg
vlees kunnen produceren.
Nog niet, ze is bang om raar
aangekeken te worden. Ze denkt dat
het met de jaren moet komen.
Ze raad nu wel eiwitpreparaten aan
en denkt dat het best een optie is om
insecten daarin te verwerken. In hip
Amsterdam zou een restaurant
geopend moeten worden wat deels
sushi is en deels insecten. Zo heb je
al een concept dat heel goed loopt en
kunnen de mensen die wat anders
willen het ook proberen. Zelf zou ze
het ook geen probleem vinden om te
eten als ze het niet kan zien.
Ja, ze was verbaasd dat ze het niet
proefde. Het zit toch echt tussen je
oren dat insecten vies en smerig zijn.
Ze vond de manier van kweken heel
erg interessant. Omdat ze het wel een
raar idee vond dat je het best met darm
en al op eet. Ze zat er zelfs aan te
denken om ze dan maar zelf te
kweken.
Ze was verbaasd dat zoveel mensen
het al eten en dat ze minder ziektes
kunnen overdragen. Ook had ze er
nooit over nagedacht dat het een stuk
beter voor het milieu is.
Ze vond het interessant hoe veel
efficiënter de omzetten is van kilo
insecten vlees naar kilo vlees uit vee
doordat insecten koudbloedig zijn.
Zeker weten, het is een goede
eiwitbron.
Ze denkt dat het een goed alternatief
is als je de mensen ook recepten
aanbiedt en duidelijkheid over hoe je
het moet bereiden.
Ja, zeker omdat mijn doelgroep best
alternatief is.
Ja zeker, als dat mogelijk is en het
ziet er aantrekkelijk uit.
Ze denkt dat je het moet aanbieden
aan mensen uit de alternatieve sector.
Ook moeten diëtisten beter
geïnformeerd worden zodat zij hun
cliënten weer kunnen informeren. Het
is een proces dat vanuit verschillende
hoeken aangeboden moet worden.
Misschien zal het meer aanslaan bij
jongeren mensen. Het zal zeker 20
jaar gaan duren voordat het echt
normaal kan worden. Misschien
producten ook een mooie naam
geven.
Ja, ze vond het prima te eten.
Nee, ze is erg kieskeurig met eten
en moet er niet aan denken.
Alternatief voor vlees
ja/nee
Adviseren ja/nee
Ideeën implementatie
entomofagie
Gegeten ja/nee
Ze zou het best aanraden, het is
gewoon een eiwitbron dus waarom
niet?
Ze vind dat mensen meer informatie
moeten krijgen over wat ze eten. Ze
vind dat mensen normaler moeten
gaan doen als het gaat om eten. Ze
moeten niet naar chips en patat kijken
alsof het goed is en naar krekels alsof
dat het meest verschrikkelijke is wat je
kunt eten. Het lijkt haar handig om de
insecten te vermalen tot meel en er dan
producten van te maken.
Ja, ze vond het alleen jammer dat de
insecten zelf zo weinig smaak hadden.
39
Nee, nu nog niet.
Bijlage VI. Uitwerking interviews consumenten
Consument 1
Consument 2
Consument 3
Consument 4
Mening
Ze zou best een keer insecten
willen proberen. Het lijkt haar een
kwestie van gewenning. Ook moet
het er lekker uitzien en niet vies
ruiken.
Een beetje vies idee. Hij voelt zich er
niet enthousiast over. In een restaurant
zou hij dit nooit bestellen.
Het lijkt haar vies. Insecten leven in de
modder en dat wil zij niet op eten. Ze
durft insecten geen eens vast te
houden.
Voorkennis
Ze weet weinig over het eten van
insecten.
Weet dat er bladluizen zijn verwerkt in
rode kleurstof van snoep.
Documentaire gezien over het eten
van spinnen.
Ze weet dat veel mensen over de hele
wereld al insecten eten. Ze weet dat je
het in sommige restaurants in
Nederland kan bestellen.
Hij ziet zichzelf absoluut geen
insecten eten. Het lijkt hem smerig.
Hij kan zich niet voorstellen dat hij
dit aan zijn dagelijkse eten zal
toevoegen. Hij is bang voor
insecten, maar misschien zal hij
overwegen om bepaalde soorten
wel te proberen.
Weet dat het eten van insecten in
Aziatische landen normaal is.
Verder weet hij er weinig over.
Gegeten ja/nee
Nee. Ze heeft wel eens
sprinkhanen aangeboden
gekregen maar niet gegeten, want
ze vond het er niet smakelijk
uitzien.
Zei s verbaast dat 80% van de
wereld al insecten eet en vraagt
zich af waarom wij dat dan niet
doen.
Nee, misschien als kind een insect in
mijn mond gestopt.
Nee
Nee
Ziet nu in dat als de wereldbevolking
blijft groeien er toch echt een
alternatief moet (bijkomen) voor het
eten van vlees.
Dat de wereldbevolking snel groeit
en dat daardoor de vraag naar
vlees zo ontzettend aan het stijgen
is.
Ja wel een alternatief, maar
mensen moeten geïnformeerd
worden dat het een optie is. Dan
hebben ze kennis over hoe ze het
moeten bereiden en wat het
precies is.
Mensen moeten geïnformeerd
worden dat het een optie is. Dan
hebben ze kennis over hoe ze het
moeten bereiden en wat het
precies is. Hiermee kan je mensen
hun gedachtes misschien
veranderen. De insecten moeten
verwerkt zijn zodat het niet
afschrikt. Dit kan een tussenstap
zijn om hele insecten te eten.
Ja, ze vond het best lekker en kon
de insecten niet terug proeven.
Ik zou het zelf niet vervangen voor
vlees maar ik zou het misschien wel
eens proberen. Ik zie het nu nog niet
als alternatief voor vlees
Ze denkt nu een stuk positiever over
het eten van insecten. Als er meer
vraag komt naar voedsel lijkt het haar
wel een logisch stap om hier op over te
gaan.
Ja absoluut, als het makkelijk te
kweken is kan het best.
Je eet dingen omdat ze lekker zijn, dus
mensen moeten het wel eerst proberen
en lekker vinden. Dus de bereiding en
hoe het eruit ziet is heel belangrijk. Dit
moet stap voor stap gaan. Ik zou het
ook niet kopen in de supermarkt omdat
hij niet weet wat ik er mee zou moeten
doen. Hier moet informatie over
komen.
Het lijkt haar meer iets voor de
volgende generatie. Als die het
langzaam normaal gaan vinden nemen
ze dat van elkaar over. Het zou
aantrekkelijker zijn als je ze eerst
verwerkt eet en daarna misschien in
z’n geheel.
Nee, heeft huisstofmijt allergie en is
bang voor een reactie.
Ja, ze vond het gewoon naar cake
smaken.
Zal in het westen heel lang duren
voordat het populair wordt. Meer
campagnes over de consequenties
van vlees eten. Informatie geven
over het eten van insecten. Eten
doe je ook voor je genot, mensen
moeten het lekker gaan vinden om
ze te eten. In verwerkte producten
zou hij het wel eten. Zolang je het
maar niet ziet.
Ja, hij vond het nog steeds geen
lekker idee. Hij vond de smaak niet
overheersen.
Nieuwe argumenten
Alternatief voor vlees
ja/nee
Ideeën implementatie
entomofagie
Gegeten ja/nee
40
Nee. Het is met de milieubelasting
in zijn hoofd, eerder een optie om 1
of 2 dagen geen vlees te eten dan
om insecten te eten.
Consument 5
Consument 6
Consument 7
Consument 8
Mening
Vond het eten van insecten een
smerig idee. Heeft tijdens het
reizen er meer over gezien en
durfde toen wel insecten te eten.
Zal nooit insecten eten. Het is een vies
idee. Insecten hebben rare kriebel
pootjes.
Staat best open voor het eten van
insecten, maar vind het wel een
vreemd idee.
Is enthousiast over het eten van
insecten en vind het eigenlijk wel
hip. Is tijdens het reizen mensen
tegen gekomen die insecten eten.
Voorkennis
Weet dat sommige mensen in het
buitenland insecten eten.
Weet dat insecten worden gebruikt als
rode kleurstof op voedingsmiddelen.
Dit heeft hij wel eens gegeten.
Heeft wel eens een programma over
het eten van insecten op tv gezien.
Weet er voor de rest vrij weinig over.
Weet dat het door sommige
mensen gegeten word.
Gegeten ja/nee
Ja, meerdere soorten tijdens het
reizen. Soort couscous met
insecten erdoor, dit hoorde ze pas
achteraf. Ze vond het best lekker.
Wist niet dat de druk voor een
alternatief voor vlees zo hoog ligt.
Nee, misschien onbewust wel eens
een spin in zijn slaap.
Nee
Ja, tijdens het reizen maar ze weet
niet meer precies wat dit voor
insect was.
Het verbaast hem dat insecten schoon
genoeg kunnen zijn om te eten.
Ziet in dat het misschien i.v.m.
milieubelasting een goed alternatief
kan zijn van vlees.
Erg verbaast over hoeveel mensen
er in de wereld al insecten eten.
Dat het een gezonde voedingsbron
kan zijn.
Alternatief voor vlees
ja/nee
Ja, maar het zal wel even duren
voordat mensen dit vaak gaan
eten.
Nee, op dit moment niet.
Ja, maar twijfelt erg of westerse landen
hier wel voor open staan.
Ideeën implementatie
entomofagie
Kennis moet verbeterd worden.
Mensen weten niet dat je dit ook
kan eten. Bijvoorbeeld voorbeeld
filmpjes waarin je ziet hoe de
insecten leven zodat je weet dat ze
schoon zijn en dat je er niet ziek
van wordt. In een burger verwerken
zodat mensen niet zien wat het is.
Misschien door op tv te laten zien dat
je het best kan eten. Als mensen
herhaaldelijk de informatie krijgen dat
het echt geen kwaad kan en gezond is
zal dit op een gegeven moment wel
aanslaan.
Gegeten ja/nee
Ja, beetje droog.
Hij denkt dat het erg moeilijk is om
insecten op de markt te zetten. Alle
uitsteeksels van insecten moeten
verwijderd worden. Als het verwerkt
zou zijn zou hij het misschien wel eten.
Zo eet hij ook geen hele garnalen maar
eet hij wel kroepoek. Het staat hem
tegen hoe het eruit ziet. Als het
verwerkt is, zullen mensen het
misschien eerst gaan eten. Wel met
eerlijke informatie over wat er in zit.
Dan proberen ze vervolgens misschien
makkelijker een heel insect.
Nee
Ja, maar vraagt zich af of je in
Nederland wel goede insecten heb
om te eten i.v.m. het klimaat. Als
het gekweekt kan worden prima,
waarom niet. Ook vraagt ze zich af
of het niet erg duur is en waar je
het kan kopen.
Het moet er smakelijk uit zien. Ze
zou het eerder kopen in de winkel
als er een recept idee bij zou
staan. Anders weet je niet wat je er
mee moet doen. Ze zou insecten
zowel verwerkt als in zijn geheel
proberen. Als een beroemde kok
op tv het eten van insecten zou
promoten, zouden meer mensen
het trendy vinden.
Nieuwe argumenten
41
Ja, vond het goed te eten.
Ja, prima te eten.