Introductie - Philharmonie Zuidnederland

Een kasteel aan de rivier
Inhoud
Voorwoord
pag. 3
Les 1 De muziek van een orkest
pag. 4
Les 2 Wat we horen kunnen we maken
pag. 7
Les 3 Het concert
pag. 8
Bijlage 1
Bijlage 2
Bijlage 3
Bijlage 4
Werkblad 1
Werkblad 2
De Moldau
pag. 9
Het orkest
pag. 10
Tekst Kasteellied
pag. 12
Kaartjes verdeling klassen
pag. 13
pag. 16
pag. 17
2
Voorwoord
Voor u ligt de lesbrief die de leerlingen voorbereidt op het concert van het
Maranti Trio met het theatraal concert Een Kasteel aan de rivier.
Met het project Een Kasteel aan de rivier maken de leerlingen kennis met enkele
basisbegrippen van het symfonieorkest, ze leren de klank kennen en de
instrumenten. Hoogtepunt van het project is het concert gegeven door het
Maranti Trio bestaande uit drie leden van Het Brabants Orkest.
Het project bestaat uit
 drie voorbereidende lessen, waarin de leerlingen o.a. het Kasteellied
aanleren
 bezoek aan het concert van het Maranti Trio
 een nabespreking met de musici, de klas is daarvoor in drie groepen
opgedeeld
Het Brabants Orkest is een professioneel symfonieorkest in de provincie NoordBrabant. Het orkest geeft abonnementsconcerten in de concertzalen van
Eindhoven, Tilburg,
’s-Hertogenbosch en Breda. Maar ook buiten deze zalen en buiten de provincie is
het orkest regelmatig te horen. Voor meer informatie kunt u kijken op
www.brabantsorkest.nl. Voor meer informatie over het symfonieorkest kunt u de
site www.orkestkidsite.nl raadplegen. Hiernaar zal ook in de lesbrief worden
verwezen.
De leden van het Maranti Trio maken deel uit van het orkest. In de tijd die zij
buiten het orkest beschikbaar hebben treden zij vaak als trio op. Voor meer
informatie over het trio zie www.myspace.com/marantitrio.
Centraal in deze lesbrief staat de compositie De Moldau van de Tsjechische
componist Bedrich Smetana. Het stuk beschrijft deze rivier vanaf zijn ontstaan
tot aan de brede watervlakte die Praag doorstroomt. Het is zeer beeldende
muziek, waaraan de leerlingen ook hun eigen fantasiebeelden kunnen koppelen.
In bijlage 1 is De Moldau uitgebreid beschreven. Bij de muziekvoorbeelden op de
website is ook de integrale uitvoering opgenomen (luistervoorbeeld 13).
Mocht u de leerlingen in de klas iets over muziek willen laten lezen, dan kunnen
wij u het volgende boek aanraden:
Mimi het wonderkind
door Christel van Bourgondië, Uitgeverij Zwijsen, AVI
4-5.
Tom wordt drummer
Moniek van de Zanden AVI 4-5
De piano-oppas
Saskia van de Wiel vanaf 7 jaar
Voor de muziek uit
Martine Letterie
3
4
Les 1 – De muziek van een orkest
doel: de leerlingen kennen de opzet van het project Een Kasteel aan de Rivier, de
leerlingen kennen het begrip orkest/musici/concert/dirigent/componist, kennen
Het Brabants Orkest en hebben enig begrip van de instrumenten die in het
orkest zitten
vorm: kringgesprek en bekijken filmfragment
benodigdheden: bijlage 2 over het orkest, bijlage 3 tekst van het Kasteellied,
filmfragment op de site http://www.brabantsorkest.nl/maak-kennis-met-hetorkest/educatie/componeren-in-de-klas.aspx,
Luistervoorbeeld 1, 2 en 3 op de site http://www.brabantsorkest.nl/maak-kennismet-het-orkest/educatie/een-kasteel-aan-de-rivier.aspx Muziek bij Een Kasteel
aan de Rivier
Leg de leerlingen de opzet van het project uit:
De leerlingen gaan kennismaken met muziek gespeeld door een heel
symfonieorkest en met drie leden uit Het Brabants Orkest. Het Brabants Orkest
is het symfonieorkest van de provincie Brabant. Er zijn drie lessen, er is een
concert en een nabespreking met een van de musici. Voor de nabespreking wordt
de klas in drie groepen verdeeld.
Bespreek de volgende begrippen:
Wat is een orkest? Een orkest bestaat uit zo’n tachtig mensen die allemaal heel
goed een instrument kunnen bespelen. Muziek is hun beroep. Toch moeten ze
thuis oefenen om hun partij te leren. Daarna gaan de muzikanten de
muziekstukken met zijn allen spelen. Soms noem je een orkest een
symfonieorkest, dat betekent dat er strijkinstrumenten en blaasinstrumenten in
meespelen.
Wat is een musicus? Een musicus is iemand die muziek maakt. Heb je het over
meer mensen die muziek maken dan heb je het over musici.
Wat is een concert? Als een orkest goed geoefend heeft dan gaan ze optreden, zo’n
optreden heet een concert.
Wat is een dirigent? Met tachtig mensen mooi en gelijk spelen is heel moeilijk.
Daarom is er een iemand die aangeeft hoe dat allemaal moet gebeuren. Dat is de
dirigent.
Inventariseer met de leerlingen de kennis over instrumenten (zie bijlage 2)
Wie weet er een naam van een instrumenten, wie kent iemand die een
instrument bespeelt. Hoe gaat dat dan. Kun je dat voordoen? Heb je het wel eens
gehoord? Hoe klonk de muziek die je toen hoorde. Speelde die persoon alleen of
met meer mensen? Leg uit dat niet alle instrumenten standaard in een
symfonieorkest zitten. Gitaar, saxofoon, keyboard en piano zie je niet vaak in een
symfonieorkest, maar wel violen, cello’s, fluiten, klarinetten en nog veel meer.
Laat een kort fragment zien over het orkest
Bekijk het filmfragment op bovengenoemde gedeelte van de website van Het
5
Brabants Orkest.
Introduceer De Moldau
Vertel de leerlingen dat er in de geschiedenis heel veel mooie muziek voor orkest
is geschreven. Iemand die muziek schrijft of componeert heet een componist. Er
was eens een componist die een muziekstuk schreef over een rivier.
Bespreek het verloop van een rivier van bron, of twee bronnen, tot grote brede
rivier, hiervoor kunnen de teksten van bijlage 1 als inspiratiebron dienen. Leg uit
dat de componist het verloop van de rievier heeft laten horen in de muziek, en
nog veel meer van wat er allemaal gebeurt langs die rivier.
Beluister met de leerlingen fragmenten uit De Moldau en laat werkblad 1
invullen
De muziek die klinkt wordt gespeeld door Het Brabants Orkest en wordt
gedirigeerd door een dirigent.
Laat de leerlingen drie fragmenten horen (Luistervoorbeeld 1, 2 en 3 op de site,
zie de link hierboven).
Vraag de leerlingen met een cijfer in te vullen welk plaatje het beste past bij het
eerste, tweede en derde muziekfragment.
Laat nog een keer de fragmenten horen en dan de cijfers invullen
Luistervoorbeeld 1 (brede rivier)
Luistervoorbeeld 2 (begin)
Luistervoorbeeld 3 (stroomversnelling)
Bespreek de uitkomsten. Heeft iedereen hetzelfde of zijn er verschillen, bespreek
de verschillen en geef aan dat alles kan, het is maar wat je er in hoort. Hoe klinkt
de muziek? Waar spelen veel instrumenten (luistervoorbeeld 1) en waar weinig
(luistervoorbeeld 2)?
Uitleg over het mysterieuze kasteel
Aan die rivier ligt een mysterieus kasteel. Het concert van het Maranti trio gaat
over het kasteel. Maar bij dat concert moeten de leerlingen wel een beetje
meewerken, want Tine, Marleen en Anneloes konden maar met z'n drieën komen
terwijl ze gewend zijn met het hele orkest te spelen. Daarom moeten de
leerlingen een stuk meezingen.
Leer de leerlingen het kasteellied aan
De tekst van het lied staat in bijlage 3, het wordt gezongen op de melodie Sur le
pont d’Avignon. U kunt de leerlingen de melodie laten horen met het
muziekvoorbeeld om de website van Het Brabants Orkest,
www.brabantsorkest.nl/maak-kennis-met-het-orkest/educatie/een-kasteel-aan derivier.aspx . Gebruik luistervoorbeeld 4 om het stuk aan te leren,
Luistervoorbeeld 5 om het samen met de instrumenten te zingen. Lukt het nu
ook zonder koor met luistervoorbeeld 6?
Het kasteellied wordt gezongen door leden van het Eindhoven Jeugdkoor (zie ook
www.eindhovensjeugdkoor.nl)
6
noot: het is verleidelijk om de leerlingen ook het stukje film vast te laten zien,
maar dan gaat de verrassing van het optreden natuurlijk erg verloren.
7
Les 2 – Wat we horen kunnen we maken
doel: de leerlingen kunnen de beelden die de muziek bij hen oproept vertalen in
een beeld
vorm: creatieve werkles
benodigdheden: knutselspullen, werkblad 2
Luistervoorbeelden op de site http://www.brabantsorkest.nl/maak-kennis-met-
het-orkest/educatie/een-kasteel-aan-de-rivier.aspx
Knutselopdracht
De opdracht van deze les is om samen de rivier te maken die de componist heeft
gecomponeerd. Richt hiervoor een deel van de klas in en maak een rivier van de
bron (eventueel twee bronnen als u de muziek letterlijk volgt) tot een brede
stroom, bijvoorbeeld van crêpepapier. De knutselopdracht kunt u naar eigen
inzicht invulling geven. De bedoeling is dat de leerlingen in groepjes knutsels
maken om de rivier heen. De knutsels zijn geïnspireerd zijn op de muziek. Dat
kunnen elementen zijn die de componist zelf aangaf maar natuurlijk ook eigen
fantasieën van de leerlingen. Alles is goed.
Een andere vorm om de muziek uit te beelden is een reeks tekeningen laten
maken die in de volgorde van de muziek in het lokaal kunnen worden
opgehangen.
Leg de leerlingen de werkvorm uit waar u voor gekozen heeft uit.
Beluisteren van fragmenten (werkblad 2)
Leg uit dat de leerlingen nog eens naar het symfonieorkest gaan luisteren en
naar het stuk over de rivier. De opdracht is iets uitgebreider dan de vorige keer
want de muziek gaat nu niet alleen over hoe de rivier stroomt, maar ook over wat
er allemaal langs de rivier te zien is.
Laat eerst (een gedeelte) de volgende fragmenten horen:
Luistervoorbeeld 7 (boerenbruiloft)
Luistervoorbeeld 8 (bron)
Luistervoorbeeld 9 (feeëndans)
Luistervoorbeeld 10 (watervallen)
Luistervoorbeeld 11 (brede rivier met kasteel)
Luistervoorbeeld 12 (jachtpartij)
Pak werkblad 2, laat de fragmenten nogmaals horen en laat de leerlingen
aangeven welk plaatje bij welk fragment hoort. Natuurlijk is hierin niets echt
fout, iedereen kan het anders horen. Ga daar eventueel kort met de leerlingen op
in.
Aan het werk
Deel de klas op in zes groepen en laat de leerlingen aan de slag gaan met de
knutselopdracht geïnspireerd op de zes bovenstaande fragmenten. Zet
ondertussen de muziek van De Moldau op (luistervoorbeeld 13 op de site).
Wie weet kunnen de leerlingen in de loop van de week elementen uit de natuur
8
meenemen om de tafel nog mooier te maken.
Het kasteellied
Oefen nogmaals het kasteellied
9
Les 3 – Het Concert
doel: de leerlingen bereiden zich voor op het concert van het Maranti Trio en het
bezoek van de trioleden in de klas
vorm: klassikale les
benodigdheden: computer met internetverbinding, digitaal schoolbord/beamer
Uitleg over het Maranti Trio
Het Maranti Trio bestaat uit drie musici uit Het Brabants Orkest, het orkest van
de hele provincie Brabant. Het orkest geeft concerten in bijvoorbeeld het
Muziekgebouw Frits Philips in Eindhoven.
Marleen de Bruin speelt viool, Tine Janssens speelt altviool en Anneloes de
Hooge speelt cello. Natuurlijk allemaal instrumenten die ook in het orkest zitten.
Op de website van het orkest zijn de musici terug te vinden: zie
http://www.brabantsorkest.nl/maak-kennis-met-het-orkest/musici/strijkers.aspx.
Marleen is te vinden bij de tweede violen, Tine bij de altviolen, Anneloes bij de
celli.
Viool, altviool, cello
Bespreek kort de familie van de strijkinstrumenten en zoek de instrumenten via
de site
http://www.digischool.nl/mu/leerlingen/mt/instrumenten/instrum1.htm
Een leuk filmpje over vioolbouw is te vinden op
www.kinderpleinen.nlvioolfilmpjebeeldbank TV
Voorbereiden van vragen
Vertel de leerlingen dat ze de musici na het concert nog in een kleinere groep
ontmoeten om vragen van de leerlingen te beantwoorden. Bereid eventueel een
paar vragen met de leerlingen voor, maar geen de vragen niet mee op papier.
Concertetiquette
Leg uit dat het concert straks gaat plaatsvinden in de speelzaal. Leg de regels
van het concertbezoek uit. Dat je stil moet luisteren, anders hoor je het niet goed,
en als je niet stil bent stoor je de musici. Als je het heel mooi gevonden hebt mag
je na afloop klappen.
De leerlingen zullen tijdens het concert hun lied een aantal keren zingen. De
musici geven aan wanneer dat moet gebeuren.
Kasteellied
Oefen tot slot nog een keer het kasteellied, want het heel belangrijk dat de
leerlingen dit goed kunnen zingen.
Indelen groepen voor de nabespreking
Verdeel de klas in drie groepen: de viool-groep, de altvioolgroep en cellogroep.
Verwerking
Na het concert zullen de musici de leerlingen nog eens ontmoeten om het concert
10
na te bespreken.
Zij zullen de leerlingen vragen wat ze van het concert gevonden hebben.
Zij zullen de vragen van de leerlingen beantwoorden die tijdens het concert zijn
gerezen.
Zij zullen de leerlingen de gelegenheid geven kort een van de strijkinstrumenten
uit te proberen.
Bijlage 1
Bedrich Smetana (1824-1884) – Moldau
Het symfonisch gedicht De Moldau is ongetwijfeld de bekendste compositie van
de Tsjechische componist Bedrich Smetana. De Moldau is één van de zes
symfonische gedichten die gezamenlijk de cyclus Mijn Vaderland vormen. Hierin
laat Smetana elementen uit zijn vaderland in muziek horen bijvoorbeeld
sprookjes, oude literatuur, geschiedenis en het Boheemse landschap. In De
Moldau verheerlijkt Smetana de gelijknamige rivier die vanuit de bergen van het
Boheemse woud dwars door Tsjechië en door de hoofdstad Praag stroomt en
uiteindelijk uitmondt in de rivier de Elbe.
Van bron tot brede watervlakte
De compositie begint met een motief in de fluiten dat Smetana zelf aanduidde
met de woorden ‘de eerste bron van de Moldau’. Al gauw sluiten de klarinetten
(0:25) zich hierbij aan. Dat stelt de ‘tweede bron van de Moldau’ voor. Deze
kabbelende noten leiden naar de inzet van het orkest (1:01) met het zangerige
hoofdthema dat het stromen van de rivier de Moldau weergeeft. Na enige tijd
wordt dit thema onderbroken door een hoornfanfare (2:52) die een nieuwe episode
inleidt: een woud waarin gejaagd wordt. Na dit jachttafereel volgt een vrolijke
dans die een boerenbruiloft (3:52) voorstelt. Hierna volgt een mysterieuzere
episode (5:23). Smetana noemde het ‘Maneschijn, dans van de feeën’. De Moldau
stroomt verder (7:56) en bereikt de kolkende watervallen van St. Johannes (8:51).
Na deze onstuimige watervallen vervolgt de rivier zijn loop en wordt heel breed
(10:02). Het hoofdmotief klinkt feestelijk en groots. De rivier bereikt het kasteel
Vyšrad dat vlak voor Praag ligt en Smetana laat deze burcht door grootse
klanken tot de verbeelding spreken. Hierna stroomt de rivier verder totdat deze
aan de horizon verdwijnt. De muziek sterft uit.
11
Bijlage 2
Het symfonieorkest
Het symfonieorkest bestaat uit verschillende soorten instrumenten:
strijkinstrumenten, houtblazers, koperblazers en slagwerk. Dat is dus anders
dan bijv een harmonieorkest waarin alleen hout- en koperblazers en slagwerk
zitten.
Al die instrumenten uit het symfonieorkest klinken anders omdat op een andere
manier de toon op het instrument wordt gemaakt. Zo klinkt een toon die wordt
gespeeld op een fluit heel anders dan een toon van dezelfde toonhoogte gespeeld op
bijvoorbeeld een viool of een hobo. Behalve een eigen klankkleur heeft een
instrument ook een eigen toonbereik. Sommige instrumenten spelen alleen hoge
tonen, andere juist lage, weer andere zitten daar tussenin. Toonbereik en toonkleur
zijn bepalend geweest voor de ontwikkeling van het orkest. Er was immers behoefte
aan zoveel mogelijk kleuren en toonhoogten. Geleidelijk aan kwam in de
geschiedenis een combinatie tot stand van drie groepen: strijkinstrumenten,
blaasinstrumenten en slaginstrumenten. Deze instrumenten vormden het
symfonieorkest.
Strijkinstrumenten worden aangestreken met een strijkstok. Door dat strijken
worden de snaren in trilling gebracht. Hoe dunner en strakker de snaar en hoe
kleiner de klankkast van het instrument, des te hoger de toon.
Er bestaat er een hele familie van strijkinstrumenten: de viool, de altviool, de cello
en de contrabas. De viool is het hoogste, de contrabas de laagste.
Blaasinstrumenten bestaan uit een buis met daarin een luchtkolom. Sommige
blaasinstrumenten zijn van hout en andere van koper. De houten
blaasinstrumenten zijn de fluit, hobo, klarinet en fagot.
De koperen blaasinstrumenten bestaan uit een opgerolde metalen buis die uitloopt
in een wijde beker. Met ventielen of verschuifbare buizen kan de luchtkolom korter
of langer worden gemaakt, waardoor de toonhoogte verandert. Tot deze groep
behoren de hoorn, trompet, trombone en tuba. De laatste groep, de slaginstrumenten, zorgen voornamelijk voor het ritme in de muziek, als ook voor de versterking van andere instrumenten. Onder deze groep nemen de pauken de voornaamste plaats in.
snaarinstrumenten
houten
blaasinstrumenten
viool altviool cello
contrabas
fluit hobo klarinet
fagot
koperen
blaasinstrumenten
slaginstrumenten
hoorn trompet
trombone tuba
pauken kleine trom
grote trom bekkens
12
13
Bijlage 3
Tekst Kasteellied
Zie je haar, zie je hem?
Het prinsesje en de koning
Zie je haar, zie je hem?
Het prinsesje zoekt een man.
Een man om mee te trouwen
En altijd van te houden
Zie je haar, zie je hem?
Het prinsesje en de koning
Zie je haar, zie je hem?
Het prinsesje zoekt een man.
14
werkblad 1
15
werkblad 2
16
17