DRINKGELAG IN DE GRIEKSE OUDHEID het symposion en zijn

DRINKGELAG IN DE GRIEKSE OUDHEID
het symposion en zijn betekenis
Herman Hindriks
In de antieke Griekse samenleving bestond de gewoonte voor mannen om in
een kleine groep in georganiseerde vorm wijn te drinken. Dit verschijnsel
dat met name in de archaïsche en klassieke tijd zeer veel voorkwam, werd
een symposion genoemd. In dit artikel wordt de precieze vorm van een
symposion beschreven: Wanneer een symposion plaatsvond, wie er aanwezig
waren, wat zij deden en dergelijke. Bovendien wordt nader ingegaan op
enkele sociale, politieke en religieuze achtergronden va~ dit weinig bestudeerde, maar toch interessante gebeuren.
In de literaire bronnen vinden we twee schrijvers die, zeer verschillend
van aard, het verloop van een symposion beschreven hebben: Xenophon en
Plato. De nogal filosofische discussie van Plato is bekender, maar Xenophons verhaal lijkt karakteristieker voor de hoogtijdagen van het symposion. Veel informatie is ook te vinden in de Deipnophistae van Athenaios. Deze heeft in de tweede eeuw na Christus alle gegevens uit de Griekse
oudheid over eten en drinken verzameld die hij kon vinden en in een
dialoogvorm tussen verschillende sofisten tijdens de deipnon (maaltijd)
gegoten. Hoewel soms ontsierd door ellenlange opsommingen, is het een
grote en waardevolle collectie fragmenten van lyrische en komische dichters, filosofen en historici. Tenslotte staan op de vele schalen, kruiken,
mengbekers en andere attributen van het drinken een groot aantal afbeeldingen van taferelen, die zich tijdens zo'n symposion afspeelden. Van
sommige zijn reprodukties afgedrukt.
Laten we nagaan wat het feitelijke verloop van een symposion was. Een
gelegenheid om samen te gaan drinken kon van alles zijn: Een verjaardag,
de terugkeer van iemand na langdurige afwezigheid of bijvoorbeeld de
overwinning van een bekende bij een wedstrijd. Het kon natuurlijk ook
zonder directe aanleiding. De gasten werden zeker niet lang van te voren
uitgenodigd, maar slechts een dag vooraf of zelfs op de dag zelf. In Xeno-
23
phons verhaal ontmoet Kallias Socrates met enkele van zijn kennissen op
straat. Kallias is juist met een gezelschap onderweg naar zijn villa om een
symposion aan te richten na de zege van de zoon van één van de gasten
in een bokswedstrijd. Na enig aandringen gaan Socrates en zijn vrienden in
op het verzoek om mee te gaan. Hoewel het symposion dikwijls aansloot op
een maaltijd is dit hier niet het geval, het was ook zeker geen vereiste.
Er was in het algemeen een strikte scheiding tussen eten en drinken in de
Griekse oudheid.
Het symposion werd in het huis van één van de deelnemers gehouden.
In een speciale kamer ( de andron-of mannen kamer) stonden tegen de muur
een aantal sofa's, waarop de gasten steunend op de linkerhand konden
liggen. 1 Bij een sofa werd een tafeltje met enkele hapjes geplaatst, dat
onder de sofa geschoven kon worden. Het aantal deelnemers was nooit
groot. Bij het symposion van Plato zijn zes en bij dat van Xenophon zijn
negen mannen aanwezig. Volgens de Romeinse auteur Varro moest het
aantal aanwezigen tussen dat van de gratiën en dat van de muzen liggen,
dus tussen de zes en de negen.
Aan het begin van een symposion moesten enkele handelingen worden
verricht. Zo moesten de handen gewassen worden, zalfden de mannen zich
gedeeltelijk in of parfumeerden zich en hingen een krans van klimoptakken
- één van de symbolen van Dionysios, de god van de wijn - om het hoofd.
Een symposiarch, een soort voorzitter, werd gekozen of door middel van
loting aangewezen. Dikwijls zal het de gastheer geweest zijn. Hij bepaalde
de verhouding waarin de wijn met water in een mengvat of kruik ( kratèr)
gedaan werd. Het drinken van ongemengde wijn werd als barbaars en
gevaarlijk beschouwd. Koning Cleomenes van Sparta was volgens Herodotes
als gevolg van het drinken ervan krankzinnig geworden. De gewoonte om
ongemengde wijn te drinken had hij overgenomen van Scythische gezanten.
De Scythen stonden samen met de Thraciërs dan ook bekend als drankzuchtige lieden.2
De meest gebruikelijke mengverhouding was één deel wijn op twee of
drie delen water. Soms ook al naar gelang de persoonlijke smaak werd het
geheel verwarmd of, indien voorhanden gekoeld met sneeuw.3 Uit een
kratèr - waarvan prachtige exemplaren bewaard zijn gebleven - werd de
wijn in de drinkschalen geschept. Vaak werden naarmate het symposion
vorderde de schalen groter. Uit de mengkruik werd een plengoffer door de
symposiarch gebracht. Hierbij werd door alle deelnemers het paian gezongen, een oude hymne ter ere van de goden.4 Ook het drinken van een slok
voordat de wijn gemengd was en het omhangen van een krans behoorden
tot deze rituele handelswijzen, die op het speciale karakter van het symposion en het bijbehorende wijndrinken duiden.
In wezen hebben de rituelen een dubbele betekenis, in de zin dat het
niet alleen een band schept met de godheid van de wijn, maar ook tussen
de deelnemers onderling. We moeten niet vergeten dat de Grieken geen
verklaring kenden voor het ontstaan van alcohol. Wijn was niet slechts de
24
Afbeelding 2 en 3
Afbeelding 4 en 5
gift van de godheid, in de werking van wijn werd de god zelf gezien. Door
wijn te drinken werd de mens een beetje god. Het woord enthousiasme, dat
samengevoegd is uit en ( betekent in) en theos ( wat god betekent) ontleent hieraan zijn betekenis. In het symposion nemen de mannen, door
samen de rituelen te volgen en de wijn te drinken deel aan een gemeenschapsfeest, dat een bijzondere betekenis heeft door de cultus met de
godheid. Het Grieks kent ook een woord voor diegenen die samen een
plengoffer gebracht hebben. Zij zijn homospendos. Vanzelfsprekend zijn de
Grieken zich niet in alle tijden bewust geweest van de betekenis van de
rituelen. Met name na de zesde eeuw voor Christus neemt dit af. Toch zijn
de rituele gebruiken blijven bestaan.
Nadat dus de gebruikelijke handelingen verricht waren en de wijn
gemengd was, kon het feest losbarsten. Poëzie, muziek, dans, spel en
discussie vormden naast de wijn de ingrediënten van een symposion. In
overeenstemming met de belangrijke plaats die poëzie in de Griekse samenleving innam, werden liederen of gedeelten tekst van de bekende lyrische
dichters in de archaïsche en klassieke tijd gedeclameerd of gezongen met
fluit- en/of lierbegleiding. Het vroegst overgeleverde drinklied is van
Alkaios van Lesbos, verder zijn er fragmenten of verzen van onder andere
Stesichoros, Simonides, Pindar en Theognis. Anakreon en ook Ion van
Chios componeerden en dichtten speciaal voor symposia. Daarnaast was er
een aparte vorm van symposionliederen, de skolia ( skolion betekent krom
vers). Deze anonieme, Atheense drinkliederen uit de laat zesde, vroeg
vijfde eeuw, die niet te lang waren en een gemakkelijk metrum hadden,
handelden naast vanzelfsprekend over drinken en liefde, dikwijls over
politieke kwesties. De bekendste en één van de weinigen waarin het woord
wijn niet voorkomt, is de Hannodion. Hierin worden de daden van de
aristocratische geliefden Harmodios en Aristogeiton bezongen, die een
aanslag op de tiran Hipparchos beraamden.
Een gast op een symposion werd geacht in staat te zijn zelf een stukje
te componeren of een passage van een bekend dichter of een skolion te
declameren. De symposiontraditie belemmerde in het geheel niet de introductie van nieuw materiaal. Bekend is dat in de vijfde eeuw passages van
Aeschylos en Euripides geschikt geacht werden om aangehaald te worden.
In de vierde eeuw krijgt het symposion een ander karakter met een meer
fIlosofische en intellectuele inhoud. Hoewel er altijd al op een semi-fIlosofische toon gediscussieerd werd zoals bij Xenophon, is dan een serieuze
conversatie zoals bij Plato in plaats van dansen, zingen en muziek het
belangrijkste bestanddeel.
Een vooral in Athene zeer populair spel was het kottabos-spel, dat
oorspronkelijk van Sicilië stamde, maar door de Romeinen al niet meer
gespeeld werd. Bij dit spel moest men door een snelle polsbeweging het
laatste beetje wijn uit een drinkschaal op een bepaald doel laten ketsen.
Meestal was dit een schijf, een plastinx op een staander. Soms waren de
doelen bordjes, die in een bekken met water dreven en die tot zinken
27
gebracht moesten worden (zie afbeelding 1 en 2). In tegenstelling tot onze
tijd werd geluk, in het bijzonder in dit spel, beschouwd als een gunstig
voorteken voor geluk in de liefde.
Op de vele afbeeldingen die bewaard gebleven zijn is duidelijk te zien
dat een goed gelag nauwelijks zonder muziek en dans kon (zie afbeeldingen
3, 4 en 6). Zo wordt bij het symposion van Xenophon het entertainment
verzorgd door twee meisjes en een jongen. Zij zijn de slaven van een
dansmeester (waarschijnlijk een vrijgelatene) die de Syracuser genoemd
wordt. Zij dansen, zingen, spelen lier en fluit en verrichten acrobatische
toeren. Aan het einde van het symposion voeren de jongen en één van de
meisjes een erotisch toneelstukje op waarin zij de geschiedenis van Dionysios en Ariadne uitbeelden. Deze groep was duidelijk van tevoren geëngageerd. Bij Plato echter wordt een fluitspeelster weggestuurd. Achtergrond
hiervoor is dat dit symposion, zoals eerder vermeld een meer serieuze,
filosofische aard had. Overigens kan het ook zijn dat de vrouw op de
bonnefooi langskwam in de hoop iets te verdienen.
De vrouwen bij een symposion waren nooit de echtgenotes van de
mannen, maar hetaeren. Deze, vaak slavinnen of vrijgelatenen kunnen niet
met hedendaagse prostituées vergeleken worden. Zij moesten muziek kunnen maken, goed kunnen dansen, poëzie kunnen declameren, acrobatische
toeren verrichten en in het algemeen op een redelijk intellectueel peil
staan. Kortom, zij moesten aan alle activiteiten van een symposion deel
kunnen nemen. Op afbeelding vijf beoefenen twee hetaeren het kottabosspel. Meestal waren zij schaars gekleed en op afbeelding zes is de hetaere
zelfs naakt. De mannen hebben zo te zien al een paar mengvaatjes geleegd.
Soms werd een symposiondeelnemer vrij intiem met een hetaere (zie afbeelding 1). Naast hun werk op de symposia speelden de hetaeren op de
vele vrouwen-festivals en zongen in religieuze koren.
De hetaeren vallen misschien nog het beste te vergelijken met Japanse
geisha's. Deze worden opgeleid in bepaalde vaardigheden zoals muziek, dans
en zang om de gasten zo goed mogelijk te vermaken. Ook sex kan een
onderdeel van dit vermaak zijn.
De aandacht van de deelnemers aan een symposion richtte zich niet
alleen op vrouwen. In de periode tot en met het eerste kwart van de
vijfde eeuw was mannelijke homosexualiteit een normaal verschijnsel, met
name in aristocratische kringen. In de beide beschrijvingen van een symposion wordt dit geillustreerd. In Xenophons verhaal wordt Kallias verliefd
op de zoon van één van de andere deelnemers. Bij Plato is het onderwerp
van gesprek de liefde, en hoewel in filosofische bewoordingen wordt hier
de homosexuele liefde bedoeld. Overigens was in die tijd de sexuele moraal
nog niet aangetast door het christelijke schuldgevoel. Sex met zowel
vrouwen als mannen werd als heel gewoon beschouwd en niet als vies of
immoreel. Homosexuele gevoelens richtten zich meestal van een oudere op
een jongere man en werden beschouwd als het toppunt van liefde.
Aan het begin van dit verhaal hebben we een stukje overgeslagen. Het
28
symposion kende haar hoogtepunt in de archaische en klassieke tijd, maar
kwam zeker niet uit de lucht vallen. In de tijd die Homeros in de Ilias en
Odyssee beschrijft, was er van een symposion nog geen sprake, maar had
feestvieren wel een grote betekenis. In deze vrij primitieve samenleving
poogde een edelman5 mensen aan zich te binden door hen van voedsel en
drank te voorzien in de megaron ( grote hal) van zijn huis. Zijn bedoeling
was om zoveel mogelijk steun te verwerven teneinde een zo groot mogelijke militaire macht te vormen. Deze diende enerzijds om de eigen landgoederen en de omringende gemeenschap te beschermen, anderzijds om op
rooftocht te land en ter zee te gaan. De opbrengsten van deze activiteiten
werden gebruikt om de basileus en zijn krijgers te onderhouden. Naast het
geven van geschenken was feestvieren van essentiële betekenis om het
systeem voort te laten bestaan. De vrouwen van de aristocraten genieten
in deze homerische tijd een tamelijk hoge sociale status. Zij waren verantwoordelijk voor een groot deel van de huiselijke en economische activiteiten. Soms namen ze dan ook deel aan de festiviteiten. 6
Met de opkomst van de hoplietenklasse en de polis in de laat achtste
eeuw, verloor de aristocratische klasse van krijgers langzamerhand aan
betekenis. Het feestvieren in de megaron ontwikkelde zich toen tot een
complex geheel van rituelen, gewoonten en praktijken, die de basis van het
symposion zouden vormen en waarin vermaak het centrale aspect werd.
Rond zeshonderd voor Christus zien we de eerste afbeeldingen van een
symposion, zoals in het voorafgaande beschreven, op drinkschalen verschijnen. Uit ongeveer dezelfde tijd dateren de eerste literaire verwijzingen
van Alkman, Alkaios en Xenophanes. In die tijd werden ook enige veranderingen doorgevoerd. Niet alleen werd het zitten op een hoge stoel vervangen door het liggen of leunen op een sofa, ook werd het aantal deelnemers beperkt en werden vrouwen buitengesloten. De militaire functie van
de aristocraat werd in het openbare leven langzamerhand vervangen door
een culturele functie, vooral in het organiseren van wedstrijden op sportgebied. In de mannelijke sfeer van het gymnasion (trainingscentrum) en het
symposion 's avonds, ligt de verklaring van de populariteit van mannelijke
homosexualiteit in aristocratische kringen. 7
Het is niet zo dat de aristocratische klasse geheel haar betekenis
verliest, maar in tegenstelling tot vroeger is zij niet de enige heersende
klasse meer, zij moet strijd om de macht leveren tegen de demos en tegen
tirannen. De speciale straffen voor misdaden begaan in dronkenschap,
ingesteld door Pittacos, de tiran van Mytilene, moeten gezien worden tegen
de achtergrond van een felle strijd, waarin een groep aristocraten na
symposia poogde de maatschappij te ontwrichten door de straat te terroriseren. De meeste skolia, zoals ook de Harmodion geven de meningen
weer van een aantal aanzienlijke families in Athene, in hun strijd om de
heerschappij. In het democratische Athene was de rechtsprocedure tegen
geweld begaan onder invloed van drank graphé en niet diké, dat wil zeggen dat door iedereen vervolging ingesteld kon worden en niet alleen door
29
Afbeelding 6 en 7
het slachtoffer. Het werd duS beschouwd als een openbaar misdrijf, waarbij
de boete aan de staat betaald moest worden.
In de lqop van de vijfde eeuw, wanneer de aristocraten hebben moeten
buigen voor de demos en hun waarden niet meer bepalend zijn voor de
cultuur, wijzigde ook het sexuele beeld zich. Op de vele afbeeldingen op
mengbekers en drinkschalen komen in plaats van ruiters en atleten meer
en meer vrouwen, alleen of in het gezelschap van mannen voor. 8 Ook in
de tragedies komen vrouwen meer in de belangstelling bijvoorbeeld in het
werk van Euripides na 445 voor Christus. En Aristophanes levert kritiek op
de verschuiving van de aandacht van mannen van atletiek naar sex en
vrouwen. 9
In de loop van de vijfde eeuw veranderde ook het symposion langzaam
van vorm en inhoud. In de vierde eeuw werd het een bijeenkomst van een
aantal geleerden dat met elkaar redetwistte in een soort literair dispuut.
Plato's beschrijving van het symposion is al in veel opzichten hiervan een
weerspiegeling: Er wordt matig gedronken, de fluitspeelster wordt weggestuurd en het debat staat op een hoog filosofisch niveau. In de huidige
opvatting van een symposium wordt er helemaal niet meer gedronken, maar
is het een gelegenheid voor de wetenschap om bepaalde vragen aan de orde
te stellen en zo mogelijk te beantwoorden.
Laten we ter afsluiting terugkeren tot de tijd dat een symposion nog
een vrolijk karakter had. Athenaios heeft een stuk van Eubolos overgenomen, waarin de laatste Dionysios aan het woord laat. lO Tijdens het
mengen van de wijn spreekt deze tot zijn toehoorders dat hij de eerste
drie kratèrs voor de gematigden mengt: De eerste voor de gezondheid, de
tweede voor liefde en plezier en de derde voor het slapen. Wijze gasten,
nog steeds in de woorden van Dionysios gaan dan naar huis, want de
vierde is van de hybris, de vijfde voor kabaal, de zesde voor dronken
gebras, de zevende voor blauwe ogen, bij de achtste komt de politie, bij
de negende heeft men last van de gal en bij de tiende treedt waanzin op
en wordt met het meubileur gesmeten. De jongeman op afbeelding acht die
net de negende kratèr geleegd heeft, zal niet meer zo'n zin in de tiende
gehad hebben.
Van deze laatste mengkruik verhaalt opnieuw Athenaios over het huis
van de triremen te Akragas. Daar werden een aantal jongemannen dusdanig
beneveld dat ze dachten in een schip op zee in zware storm te zitten. Om
overtollige ballast kwijt te raken, gooiden zij het meubilair het huis uit.
Toen de volgende dag magistraten langskwamen bleek de waanzin pas goed
toegeslagen te hebben. Nadat ze beloofd hadden nooit meer zo veel te
drinken, voegden ze er aan toe dat ze na deze afgrijselijke storm in een
haven zouden gaan aanleggen om altaren te gaan oprichten voor de zeegoden en voor de magistraten, omdat zij op een zo gelegen moment gekomen
waren om hen uit de storm te redden. Nog niet geheel nuchter dus, tengevolge van een behoorlijk ander symposion dan wij tegenwoordig kennen.
31
Noten
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Vickers, M., Greek symposia. (Londen, 1957), p. 5
Herodotes V, 84. Bij hem staat ook dat de Perzen stevig dronken als
ze beraadslaagden, maar pas de volgende dag een beslissing moesten
nemen.
Met name de Romeinen dronken warme wijn. Over het alcoholpercentage
valt moeilijk iets te zeggen, want wijn was er in alle soorten en maten.
von der Mühll, P.,"Das griechische Symposion." in: Ausgewählte kleine
Schriften. p. 488 oorspronkelijk ter ere van Apollo.
Deze werd in de regel basileus genoemd. Grootgrondbezitter of aristocraat is ook een goede vertaling.
Murray, 0., "The greek symposion in history." in: Tria Cordia: Scritti
in onore di Amaldo Momigliamo. Deel 1 (Como, 1983) p. 260
ibid. p. 264
Webster, T.B.L., Athenian culture and society. (Londen, 1973) p. 139 en
140
9.
10.
In 'Wolken'(nefelai in het Grieks) van 432 voor Christus.
Athenaios, 2, 36
Afbeelding 8