STERRENSTOF THALES ZWOLLE

STERRENSTOF
Mei 2016
Jaargang 19 – 2
COLOFON
Sterrenstof is een uitgave van de Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde Thales en verschijnt 3
maal per jaar.
De vereniging heeft als doel het beoefenen en verbreiden van de weer- en sterrenkunde in
populair wetenschappelijke zin. Zij is opgericht op 10 oktober 1996 en ingeschreven bij de
Kamer van Koophandel te Zwolle onder nummer V62697. De vereniging is tevens een erkende
afdeling van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde.
Het lidmaatschap kan schriftelijk worden aangemeld bij het secretariaat.
De contributie bedraagt € 25,-* per jaar, gezinsleden € 20,-, jeugdleden tot 15 jr. € 10,-.
Het bedrag kan worden overgemaakt op girorekening NL45INGB0000947676 t.n.v. V.W.S.
Thales met vermelding van ‘Contributie 20xx” (jaartal s.v.p. vermelden).
*Voor betalingen na 1 maart bedraagt de contributie € 30,00, voor gezinsleden € 24,00; voor
jeugdleden € 12,-.
Redactie Sterrenstof:
Hoofdredacteur Harry van der Werf,
Spui 13, 8032 VK, Zwolle
tel. 038-4541466,
email: harryvanderwerf@ hotmail.com
Redactielid
Frans Dijk,
Brahmsstraat 6, 8031 DB, Zwolle
tel. 038-4540202,
email [email protected]
Redactielid
Peter Simmering,
Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle
tel. 038-4526628,
email: [email protected]
THALES
ZWOLLE
Vereniging voor weer- en
sterrenkunde
Home-page: http://www.VWS-Thales.nl
01
Bestuur Thales:
Voorzitter
Gert Schooten,
Holtmate 14, 8014 HA, Zwolle
tel. 038-4652159
email: [email protected]
Secretaris
Francien Bunge,
Hoefblad 28, 8265 GM, Kampen
tel. 038-3318963
email: [email protected]
Penningmeester Theo van Deursen, Tolgaarderstraat 66, 8043 CJ Zwolle
tel. 06-22814271
email: [email protected]
Bestuurslid
Peter Simmering,
Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle
tel. 038-4526628,
email: [email protected]
Bestuurslid Harry van der Werf,
Spui 13, 8032 VK, Zwolle
tel. 038-4541466,
email: [email protected]
Bestuurslid
Wim de Ruiter
Zwin 9, 8032 EL, Zwolle
tel. 038-4541311
email: [email protected]
INHOUDSOPGAVE
Colofon
Van de voorzitter
Mercuriusovergang op 9 mei 2016
Agenda zomer 2016
Thales Weerkundecursus
Nieuwe secretaris VWS – Thales Zwolle
Het oneindige Wereldruim in
Toch een negende planeet in ons zonnestelsel
Boekbespreking
Terug naar school
Maan rond de dwergplaneet Makemake
ATT in Essen
Wat is er te zien aan de hemel
Buitenspeeldag in de Nooterhof
Van de voorzitter
Een mooie zomer gewenst!
Gert Schooten
02
01
02
03 + 04
04
05 + 06
06
07+08+09
10
11
12 + 13
14
15
15
16
Beste leden,
Met het tweede nummer van dit kalenderjaar zijn we al weer aan het eind van dit seizoen gekomen.
Afgelopen week was de laatste lezing, verzorgd door niemand minder dan Emiel Veldhuis. Een specialist
op het gebied van zonnefotografie. Er resteren nog een paar lessen en dan wordt de cursus weerkunde
onder leiding van Jan Kerkhof en Wim de Ruiter afgerond. Begin mei, verzorgen Mirjam Smit en Wim
Verdoold nog een jeugdmiddag op Doepark Nooterhof. En daarmee kunnen we terugkijken op een
succesvol winterseizoen!
Ondertussen zijn er gelukkig ook weer nieuwe ontwikkelingen te melden. Harry van der Werf heeft een
maandelijkse rubriek in De Swollenaer gekregen. Hij mag de lezers attent maken op de hemelverschijnselen voor de komende maand. Een mooie manier om de zichtbaarheid van Thales in de stad te
vergroten.
Die zichtbaarheid hopen we trouwens ook te vergroten met het mooie initiatief van Mike Wassenaar: een
facebookpagina Sterrenwacht Zwolle. Neem er rustig een kijkje en even “liken”. Hij zal nauw
samenwerken
met
Danny
Tjemmes-Aalders,
die
de
website
van
Thales
beheert.
En we zijn blij dat Francien Bunge op de ALV/Jaarvergadering gekozen is tot secretaris van de vereniging.
Ze heeft al een bestuursvergadering achter de rug en pakt het voortvarend op. Alle heren en dame succes
gewenst!
Kortom, volop activiteit in onze vereniging! Mocht u nog een goed idee hebben voor onze club, dan hopen
we dat u dat aan ons doorgeeft. Het kan natuurlijk een totaal nieuwe activiteit zijn. Maar een verzoek om
lezingen over een bepaald thema is ook een optie of een cursus over een specifiek onderwerp. Laat het
weten aan het bestuur. Wie weet kunnen we er het komend winterseizoen al iets mee.
Mercuriusovergang
op 9 mei 2016
De overgang is zeldzaam en dat
heeft
te
maken
met
de
positionering van de baan van
Mercurius ten opzichte van het
baanvlak van de Aarde om de Zon.
De baanvlakken van de Aarde om
de Zon (eclipticavlak) en Mercurius
om de Zon maken een hoek met
elkaar (ongeveer 7) en daardoor
zien wij niet bij elke omloop van de
planeet een Mercuriusovergang.
Gert Schooten
Peter Simmering
Mercurius
Op 9 mei vindt er een overgang van
Mercurius over de Zon plaats. De kleine
planeet zal dan tussen 13.12 uur en 20.41
uur voor de Zon langs trekken. Een
zeldzame gebeurtenis, zeker als je bedenkt
dat het nu helemaal overdag plaatsvindt en
bij helder weer, goed waar te nemen is.
Bronnen:
hemel.waarnemen.com
nl.wikipedia.org
Vervolg op blad 04
03
In tegenstelling tot een Venusovergang, is de Mercuriusovergang niet met het blote oog waar
te nemen. De planeet is hiervoor te klein: de hoekdiameter van Mercurius bedraagt ongeveer
12’’, die van de Zon ongeveer 0,53 en dat maakt dat hij zo’n 159 keer kleiner is. Daarom zijn
we aangewezen op hulpmiddelen. Met bijv. een eclips-brilletje!
Een overgang treedt alleen op als
de beide planeten gelijktijdig in de
buurt van de snijlijn of knoop van
deze baanvlakken staan. Pas dan
staan de Aarde, Mercurius en de Zon precies op één lijn en is er sprake van een overgang.
Verder zijn natuurlijk de omlooptijden van beide planeten van belang. Mercurius doet er 88
dagen over en de Aarde zoals bekend 365,25 dagen. Beide eigenschappen zorgen ervoor dat
zich per eeuw 13 of 14 Mercuriusovergangen zijn, telkens in mei of november. Alleen in die
maanden bevindt de Aarde zich in de knoop van het baanvlak van Mercurius. De perioden
tussen de overgangen in november duren 7, 13 of 33 jaar en overgangen in mei 13 of 33 jaar.
Dit is een leuk klusje om uit te rekenen… (Het principe van niet samenvallende baanvlakken
speelt ook bij zons- en maansverduisteringen.)
Op maandag 11 november 2019 treedt weer een Mercuriusovergang op. We krijgen die niet
volledig te zien, want tijdens de overgang gaat de zon onder. Daarna moeten we tot zaterdag
13 november 2032 wachten voor de eerstvolgende.
Hopelijk is het maandag 9 mei goed weer. Mocht u in de gelegenheid zijn, kom dan vanaf
13.12u. tot +18.00u. naar het centrum van Zwolle op de Grote Markt. Daar zijn een aantal
leden van de waarneemgroep van Thales. O.a. Wim Verdoold en Emiel Veldhuis van Solarlive.
Zij willen dit hemelverschijnsel met een aantal speciaal beschermde telescopen aan het
publiek laten zien en beleven. Men kan de Mercuriusovergang door kijkers volgen, maar ook
d.m.v. projectie. De waarneemgroep nodigt alle leden uit voor een bezoekje op de Grote
Markt. Een planeetovergang voor de zon langs is een verschijnsel dat zich niet vaak voor
doet. Pak deze kans.
Vervolg van blad 03
Mercuriusovergang
op 9 mei 2016
Gert Schooten
Peter Simmering
Het is onmogelijk om een zonsovergang met het blote oog te bekijken. Daarvoor hebben we
eclipsbrilletjes. Maar de planeet is erg klein en bovendien staat hij op grote afstand van de
Aarde. Daarom is enige vergroting met een kijker nodig. Met een flinke verrekijker of telescoop
die speciaal geprepareerd is kan het zonlicht veilig bekeken worden en dus ook deze
Mercuriusovergang.
Zelf kijken? Gebruik je een gewone verrekijker voor
de zon? Doe dat nooit zonder de speciale folie. Het
kan fataal zijn voor je ogen. Men kan blind worden.
Daarom is er een speciale filterfolie in de handel dat
je kunt gebruiken om je telescoop of verrekijker te
prepareren. Baader Astrosolar zonnefilterfolie (b.v.
te koop bij Robtics)
Heb je geen filterfolie dan is het wel mogelijk de
overgang te zien en te volgen met je kijker d.m.v.
projectie op een vel papier. Zie de tekening.
Een voordeel hierbij is dat je met meerdere mensen tegelijk kunt kijken.
Thales Zomeragenda 2016
9 mei
Mercurius overgang
Vanaf 13.12u. tot +18.00u. in het centrum van Zwolle op de Grote Markt.
Opstelling van enkele telescopen met beschermende folie en filters om de overgang te
kunnen volgen. Zie het artikel hier boven op blad 03 en 04
19 mei Triangulum Apeldoorn
Lezing: Dolende geografische polen. In ’t Kristal te Apeldoorn
21 mei ATT Essen Astro Beurs
Zie het artikel op blad 15 van deze Sterrenstof
1 ste week september
De nieuwe Sterrenstof
Zie de website
Het bestuur van VWS-Thales en de redactie van Sterrenstof wenst iedereen
een goede vakantieperiode. Geniet van nieuwe horizonnen, mooie
wolkenpartijen en pikdonkere nachtelijke hemels. Kortom geniet van de
natuur rondom ons heen.
04
Thales
weerkundecursus
Uit ons weerkundehok
Cursusleiders:
Jan Kerkhof en Wim de Ruiter
Gastdocenten:
Gert Schooten, Freerk Dijkstra,
Ton Ten Hove
Sinds 22 maart zijn 20 cursisten
met
duidelijk
groot
enthousiasme
elke
dinsdagavond bezig zich in
steeds weer nieuwe weerfenomenen te verdiepen.
De wet van Buys Ballot: de wind
buigt op het noordelijk halfrond
af naar rechts. Ja ja, het zal
best. Maar onze docent wil dat we het niet alleen maar gewoon geloven, maar ook met onze eigen
ogen zien gebeuren. En zie daar, dan blijkt een paraplu uitstekend geschikt om de bovenste
(desnoods onderste) helft van de aarde voor te stellen. De Noordkaap op de paraplu: de wind
waait naar het noorden. Naar de Noordpool dus, denken wij dan. Thalesleden toch! U snapt als
geen ander dat die lucht zich in de ruimte met eenparige snelheid in dezelfde richting wil blijven
bewegen? Dus richting Noordpool is in werkelijkheid bijvoorbeeld richting Castor en Pollux. En
als die paraplu dan zijn rondje gaat draaien is 6 uur later de richting nog steeds C&P, maar niet
meer de NP! Probeer het maar! Kijk, waar zie je dat nu op internet?
Jan Kerkhof als docent
Het Föhneffect in de bergen, om maar wat te noemen. Lucht van 20 graden wordt vanuit de Povlakte de Alpen over gestuwd en dan wordt het aan de noordzijde lekker veel warmer. Gelooft u
wel, het staat in de reader, toch? Socrates zei altijd: als ik u de juiste vragen stel, heeft u na afloop
de stelling van Pythagoras bewezen.
En verroest, 20 plaatjes met vragen, onderling te bedenken antwoorden, zelf te raadplegen
grafieken in onze reader en enige AHA momenten verder hebben we het zelf aangetoond. 10
graden heter, relatieve vochtigheid van 51 naar 7%, keiharde wind aan de noordzijde. “Kijk”, zou
heer Bommel zeggen, “ik wist niet dat ik het in mij had”. En als kers op de taart zien we dan op zelf
geschoten filmpjes hoe die wolken inderdaad over de noordrand van de bergen stromen en voor
onze ogen oplossen. Handig, zo’n alpinist voor de klas.
05
Vervolg op blad 06
Enthousiast delen we op dinsdagavond mee dat we afgelopen zondag van die schitterende
Cumulonimbus wolken hebben gezien, met hun harige pruiken. De verschillende soorten Cumulus
kunnen we al piekfijn uit elkaar houden, heel handig om te weten of je beter wel of beter niet kunt
gaan wandelen zo meteen. De overige wolkengeslachten zijn nog best lastig, maar we zijn ook
pas op de helft. Dus dat gaat lukken.
Vervolg van blad 05
Thales
weerkundecursus
Weerman Ton ten Hove
Nieuwe secretaris
NVWS – Thales Zwolle
Francien Bunge – van Lent
06
Weerkaarten met onmogelijk weer
Berekeningen van +10 naar +30 graden Celsius?
En af en toe een fysicus voor de groep voor de echt moeilijke vragen. Of onze Overijsselse
weerman voor de bui die de IJssel niet over wil, ja waar vind je dit nog anders dan bij:
Thales weerkundecursus. Jan Kerkhof
Ruim 15 jaar geleden las ik de plaatselijke krant dat er een basiscursus sterrenkunde gegeven
werd in Zwolle. Ik vond dat een leuke cursus, waarin voor mij veel nieuws te horen was. Ik ben
meteen lid geworden van Thales. Daarna heb ik nog deelgenomen aan de weercursus, de
vervolgcursus sterrenkunde en de cursus over de "astrodeeltjesfysica". Deze laatste was een
pittige cursus die ik wel kon volgen, maar zeker niet kan navertellen. Mijn belangstelling gaat
vooral uit naar de lezingen.
Toen Gert na een lezing in februari de aanwezigen wees op de komende ALV en zei nog op zoek
te zijn naar een secretaris, dacht ik in eerste instantie: dat is niets voor mij. Maar later in de auto
naar huis dacht ik: waarom ook eigenlijk niet. Ik ben met pensioen en heb er de tijd voor. Op
deze manier kan ik iets terugdoen voor de club.
Op de middelbare school vond ik kosmologie al een leuk vak; helaas was dat maar één uur in de
week. Ik woon al heel lang in Kampen, ben getrouwd (ook al heel lang), heb 3 volwassen
kinderen en 3 kleinkinderen. Ook hebben we twee honden. Tijdens mijn werkzame periode was
in consultatiebureauarts. Mijn verdere hobby`s zijn wandelen, zeilen en lezen.
Het oneindige
Wereldruim in
Frans Dijk
Momenteel bevinden zich vier ruimtevaartuigen ver buiten ons zonnestelsel, in de
Kuipergordel en de Oortwolk. Zij hebben ook
het gebied dat door de zonnewind wordt
beïnvloed, de zogenaamde Heliosfeer,
verlaten.
Het betreft:
Pioneer 10 en 11 en Voyager 1 en 2.
Met de beide Pioneers is geen radiocontact
meer mogelijk. Zij zijn aan zichzelf
overgelaten. Met de Voyagers is nog wel
radiocontact. Zo nu en dan leveren zij nog
gegevens over hun omgeving.
Op 3 maart 1972 werd vanaf Cape Canaveral de Pioneer 10 gelanceerd. Hij weegt 258 kg en zijn
doel was onderzoek van de planeet Jupiter. Op 4 december 1974 vloog hij op een afstand van
200.000 km langs de planeet. Hij bleef twee maanden in de buurt van de planeet. Voorzien was
dat de missie tot 7 februari 2003 zou duren.
Deze verkenner voerde veertien wetenschappelijke experimenten uit. De metingen vonden
voortdurend plaats, tenzij een instrument stuk ging of na verloop van tijd het opgewekte
vermogen dusdanig zakte dat de vluchtleiding bij toerbeurt de instrumenten inschakelde om
stroom te besparen.
In december 1973 stopte de meteorietendetector er als eerste mee. Het een na het andere
instrument viel vervolgens uit. De generatoren wekten, na bijna een kwart eeuw dienst te hebben
gedaan, te weinig stroom op. Vanaf augustus 2000 functioneerde nog slechts de
Geigertelescoop.
Deze verkenner zond ruim 300 opnames van Jupiter naar de Aarde. Bovendien werd veel
informatie verzameld:
De planeet Jupiter heeft mogelijk geen vaste kern.
Op Jupiter komt bliksem voor.
Een aantal nieuwe maantjes werden ontdekt.
De grotere manen hebben een verschillende oppervlaktestructuur.
De Pioneer 10 heeft een gouden
plaquette aan boord die informatie geeft
over de plaats van herkomst. Deze
plaquette is bestemd voor eventuele
vinders van het ruimtevaartuig.
Vanaf februari 1995 schakelde men het
besturingssysteem
slechts
tijdens
manoeuvres in. Op 31 maart 1997 stopte
NASA met het routinematig volgen van
het vaartuig. De reden was geldgebrek.
Pioneer 10 bij Jupiter
Vervolg op blad 08
07
Op 27 april 2004 stuurde de satelliet nog
nuttige gegevens naar de Aarde. Dat was
het einde.
De Pioneer 10 is nu op reis naar
Aldebaran.
Vervolg van blad 07
Het oneindige
Wereldruim in
Frans Dijk
Pioneer 11 bij Saturnus
Vervolg op blad 09
08
Pioneer 11
Een jaar later dan Pioneer 10 werd de Pioneer 11 op 6 april 1973 gelanceerd. Hij heeft
een gewicht van 259 kg. Hoofddoel was het onderzoek van Saturnus. Het vaartuig
passeerde Jupiter op een afstand van slechts 43.000 km en verkreeg gedetailleerde
opnames van de Rode Vlek en de eerste scherpe beelden van de polen. Hij passeerde
Saturnus op 3 december 1974 op een afstand van 21.000 km.
Het magnetisch veld van Saturnus werd onderzocht en de atmosfeer van de planeet.
Tevens werd de zonnewind bestudeerd en de uitwerking die deze heeft op Saturnus.
Ook was het nu mogelijk de massa nauwkeuriger te bepalen. Verder werd informatie
verzameld over een groot aantal manen van Saturnus. Totaal waren er twaalf apparaten
aan boord voor de verschillende wetenschappelijke waarnemingen.
Deze fase van de vlucht werd beëindigd op 5 oktober 1979. Daarna werd de productie
van de generator steeds minder. De baan van Pluto werd gepasseerd in 1990.
Op 30 september 1995 werd het dagelijkse routinematige contact gestopt. De Pioneer
11 bevond zich toen op 6,5 miljard km van de Aarde. Het laatste signaal werd ontvangen
op 30 november 1995.
Sinds die tijd verwijdert de Pioneer 11 zich steeds verder van ons zonnestelsel.
Deze Pioneer 11 heeft ook een gouden plaquette aan boord met informatie over ons
zonnestelsel, vergelijkbaar met die van zijn voorganger de Pioneer 10.
Voyager 1
Op 5 september 1977 vond de lancering plaats van de Voyager 1. Met een afstand tot de
Zon van 125 AE (een astronomische eenheid
is gelijk aan de afstand Aarde – Zon) heeft hij
in augustus 2013 het zonnestelsel verlaten. In
maart 2016 bevond de Voyager 1 zich op een
afstand van 20 miljard km van de Aarde.
Het communicatiesysteem van de Voyager 1 is
ontworpen om tot buiten het Zonnestelsel te
worden gebruikt. Het systeem bestaat uit een
schotelantenne met een diameter van 3,7
meter. Via de antenne kunnen radiosignalen
worden ontvangen en verstuurd van en naar
de drie Deep Space Network stations op
Aarde. In 2013 doet een signaal van Voyager 1 er 17 uur over om de Aarde te bereiken.
Vervolg van blad 08
Het oneindige
wereldruim in
Frans Dijk
Voyager 1
heeft een gouden grammofoonplaat bij zich,
de Voyager Golden Record. Bedoelt als
boodschap aan buitenaardse beschavingen.
Hierop staan een tekening en geluiden
afkomstig van de Aarde. Verder bevat de
plaat symbolen die dienen als handleiding
om hem te kunnen afspelen. De inhoud van
deze plaat is samengesteld door een
commissie onder leiding van Carl Sagan.
Voyager 2
De ruimtesonde Voyager 2 werd op 20
augustus 1977 gelanceerd. Het doel van
Vogager 1 en 2 was het van dichtbij
onderzoeken van Jupiter, Saturnus, de ringen
van Saturnus en de grootste manen van beide
planeten. Indien mogelijk zou de Voyager 2
echter ook Uranus en Neptunus aandoen.
Achtereenvolgens passeerde de Voyager 2
Jupiter (9 juli 1979), Saturnus (25 augustus
1981), Uranus (24 januari 1986) en Neptunus
(25 augustus 1989).
De snelheid waarmee Voyager2 door de ruimte
voortraast bedraagt 3,3 AE per jaar (ongeveer
56.500 km/h. Met deze snelheid duurt het
ongeveer 40.000 jaar voordat een afstand gelijk
aan de afstand naar de dichtstbijzijnde ster
(Proxima Centauri) is afgelegd.
Voyager 2 bij Neptunes
Aan de Voyager 2 is net als bij de
Voyager 1 een “gouden“ plaat
bevestigd. Deze plaat is van
verguld koper en is gevat in een
beschermhoes
van
verguld
aluminium. Als de plaat wordt
afgespeeld overeenkomstig de
meegestuurde
instructies
en
apparatuur, zullen de luisteraars
worden begroet in 55 talen en
geluiden horen van de natuur op
Aarde.
In november 2015 bevond de
Voyager 2 zich op een afstand van
16,38 miljard km van de Aarde.
De NASA hoopt in ieder geval tot en met 2025 met de Voyager 1 en 2 in contact te blijven. Het
duurt nog 30.000 jaar totdat Voyager 1 en 2 de Oortwolk zijn gepasseerd en in de interstellaire
ruimte terecht komen.
09
Toch een negende
planeet in ons
Zonnestelsel?
Frans Dijk
Sinds 2006 telt ons zonnestelsel
acht planeten. In dat jaar besloot
de Internationale Astronomische
Unie dat Pluto geen planeet
meer was. Pluto voldeed niet aan
de voorwaarden die de IAU had
opgesteld.
Pluto is weliswaar bolvormig,
maar zijn baan om de Zon ligt
voor een deel binnen die van
Neptunus. Ons Zonnestelsel had
dus, volgens deze definitie van
een planeet, niet meer negen,
maar slechts acht leden.
Maar daar lijkt nu verandering in te komen. Astronomen van het California Institute of
Technology in Pasadena hebben misschien een nog onbekende planeet ontdekt.
De feiten zijn als volgt. Bij een groep van transneptunus objecten zijn er zaken in de
omloopbanen die opvallen. Het gaat om objecten met een baan van een halve grote as van
meer dan 250 astronomische eenheden. Tot voor kort waren slechts zes van zulke objecten
bekend. Eén daarvan was Sedna. Nu lijkt het er op, volgens de astronomen Batygin en Brown
van het instituut in Pasadena, dat Sedna en objecten daar dichtbij het bestaan van een andere
planeet verraden. Bij het onderzoek van de omloopbanen van deze objecten aan de andere
kant van Neptunus bleek dat de banen in dezelfde richting wezen. Hun perihelium, het punt
van de baan dat het dichtst bij de Zon is, ligt in het vlak van de ecliptica. Verder kruisen deze
objecten alle ecliptica van het zuiden naar het noorden.
Mike Brown (l) en Konstantin Batygin (r)
Bekijk de link met de filmpjes:
http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/wetensc
hap/1.2551905
De onderzoekers hebben geprobeerd uit te vinden wat de oorzaak hiervan kan zijn. Volgens
hen moet er nog een extra planeet in het spel zijn. Volgens hun computersimulaties moet dat
een vrij grote planeet zijn, twee- tot viermaal zo groot als de Aarde en tienmaal zo zwaar.
Deze planeet zou voor zijn baan om de Zon 10.000 tot 20.000 jaar nodig hebben. Deze planeet
heeft geen invloed op de andere planeten in ons zonnestelsel. Over de baan van deze
hypothetische planeet is niet zoveel bekend. Alleen dat het punt dat het dichtst bij de Zon is,
nog altijd 250 astronomische eenheden daar vandaan ligt en de excentriciteit van de baan is
0,6.
Men probeert nu deze planeet met een kijker te zien, maar dat zal niet meevallen. Hij is ver
van de Zon verwijderd en weerkaatst dus weinig licht.
10
Boekbespreking
door Frans Dijk
Gianfranco Bertone is universitair hoofddocent natuurkunde en kosmologie aan de
Universiteit van Amsterdam. Hij studeerde in Oxford en werkte aan de universiteiten van
onder meer Padua, Zürich en Parijs. Hij heeft een boek geschreven over de ontdekking van
het Higgsdeeltje en over de donkere materie. Het grootste deel van het boek is gewijd aan het
onderzoek naar de donkere materie.
Aan het eind van de twintigste eeuw werd de wetenschap overrompeld door de conclusie dat
ons heelal gevuld moet zijn met een onbekende substantie: donkere materie. Het lijkt er
steeds meer op dat ons heelal voor maar liefst 85 procent uit de ongrijpbare materie moet
bestaan die onze sterrenstelsels en clusters van sterrenstelsel in bedwang houdt, maar tot op
heden heeft nog niemand er daadwerkelijk directe sporen van kunnen waarnemen.
De donkere materie vormt een van de belangrijkste uitdagingen voor de moderne
natuurwetenschap. We weten niet van welke aard de donkere materie is, maar waarschijnlijk
moet de donkere materie opgebouwd zijn uit tot nu toe onbekende deeltjes.
In dit boek wordt beschreven welke strategieën door de wetenschappers worden voorgesteld
om achter de schermen van het heelal te kijken.
Het boek is buitengewoon helder geschreven en ruim geïllustreerd met duidelijke tekeningen.
Gianfranco Bertone
Achter de schermen van het heelal
van Higgsdeeltje tot donkere materie.
In 2014 uitgegeven door Prometheus* Bert Bakker Amsterdam.
Prijs € 19,95 ISBN 9789035142022
Van dezelfde schrijver is ook verschenen:
Particle Dark Matter
Te koop in de boekhandel en Bol.com
11
Observations, Models and Searches
Terug naar School
Wim Verdoold
Al enkele jaren houd ik me nu bezig met
“Sidewalk Astronomy”. Ik sta op straat met
een telescoop of in een park of op een dijk.
Ik laat het publiek kijken naar de zon, de
maan of de Sterrenhemel.
Vaak interessante gesprekken met mooie
zonsondergangen
of
overdag
zonnevlekken. Als ik op straat sta nodig ik
altijd mensen uit door te zeggen: “Als u
wilt, mag u ook wel even kijken hoor” en ik
geef ze een visitekaartje.
Vervolg op blad 13
12
Schooljeugd en sterrenkunde
Zo ook op de avond van 16 februari 201. Het was hoog
water, de IJssel had de uiterwaarden overstroomd en
het liep tegen zonsondergang met een prachtige rode
lucht. Ik stond op mijn vaste stekje op de dijk in Zwolle
Zuid, klaar om naar de Maan te kijken. Wandelaars
genoeg op zo’n avond, het was eindelijk weer eens
goed weer en de Maan was half vol. Prachtig om naar
te kijken.
Een groepje van drie wilde wel even kijken. Ik liet ze
zien hoe je een foto kunt maken door de telescoop
(door je camera tegen de achterkant van de telescoop
te houden). Dat kiekje van de Maan lukte goed. Ik gaf
mij visitekaartje, dat doe ik meestal na een gesprekje.
Ik vertelde wat over de Maan. De mensen gingen
verder. En ik dacht er verder niet meer over na.
De volgende ochtend rond half tien kreeg ik een
telefoontje. “Met de Stentor”. Ik dacht direct:
“Die willen mij een abonnement verkopen.” Maar ik
hield me in. De stem aan de telefoon vertelde mij, dat
hij mijn webpage of weblog over astronomie had gelezen en dat hij me wilde interviewen. Ik
vroeg de journalist of hij naar de IJsseldijk wilde komen, dan kon ik met mijn telescoop hem
laten zien wat ik doe. Bijvoorbeeld ’s middags naar de zon kijken.
Zo gezegd zo gedaan. Ik vertelde hem mijn verhaal over “Sidewalk Astronomy”. Na afloop van
het interview vroeg hij of ik ’s avonds nog even terug wilde komen voor de fotograaf. Ik wilde
toch al naar de dijk gaan, dus prima hoor. En zo kwam ik met de avondhemel op de foto. Erg
leuk. Het interview stond die vrijdag er na in de Stentor. So far so good.
Later bleek dat mijn verhaal ook op een webpage stond. Een site van de mensen die ik de
vorige avond ontmoet had. Zij hadden hun belevenis op een weblog gezet: www.focusnl.nl.
En nu stond er dus iets in de krant. Niet lang daarna kreeg ik een mailtje van een school KBS
de Vlieger Stadshagen in Zwolle, met het verzoek om iets komen te vertellen over
sterrenkunde. Eén van de moeders had in de krant gelezen …..
Vervolg van blad 12
Terug naar School
Wim Verdoold
Het jaar er voor was ik al eens op in een basisschool geweest. Mijn dochter Merel liep daar
stage. CBS de Bron in Wezep. Of ik iets aan de kinderen kon vertellen over de ruimte, het was
namelijk Boekenweek. De ruimte was het thema, raketten in de zandbak etc.. En Merel wist
wel iemand die daarover iets kon vertellen. De telescoop mee en ik heb met de kinderen
gekeken naar een foto van de maan die ik had opgehangen in het fietsenhok.
Ondertussen hield Merel de kinderen in de gaten.
En dan nu een aanvraag van KBS De Vlieger Stadshagen.
Wat laat je overdag zien aan een kleuterklas over de Sterrenkunde? De telescoop en de
spullen in de fietskar en op de brommer naar Stadshagen. De telescoop in de klas opgezet
met een 10 cm refractor en de telescoop uitgericht op de letters boven op het dak van het
winkelcentrum van Stadshagen. Voordat we door de telescoop gingen kijken heb ik op een
scherm wat plaatjes van de Maan laten zien. Ik had de Aarde en de Maan meegenomen, in de
vorm van een gele tennisbal en een blauwe voetbal.
De omtrek van de Aarde is 40.000 km, de afstand naar de Maan ongeveer 400.000 km. De
Maan is ongeveer zo groot als een tennisbal, als de aarde een voetbal is. Kinderen spelen met
lego blokjes om huizen en autootjes te maken en kunnen goed omgaan met verhoudingen en
een model. Ook als ze 5 of 6 zijn, zoals deze klas. Ze kunnen al tot tien tellen. Ik had een
touwtje bij me, wond dat tien maal om de voetbal. Ik wees een meisje aan, gaf haar de
tennisbal. De voetbal aan een jongentje. Het ene kind houdt het begin van het touwtje vast,
het andere kind het eind, (we have lift off!), Je laat het touw afrollen dat om de aarde gerold is
en dat is nog een heel eind. Gelukkig was de klas groot genoeg. Zover staat de Maan van de
Aarde!
Daarna mochten ze allemaal door de telescoop kijken en even door een verrekijker.
Ik vertel altijd dat je met een verrekijker best veel kunt zien en het veel makkelijker is om iets
te vinden aan de hemel dan met een telescoop. Geef vooral kinderen geen wiebeltelescoop,
maar eerst een verrekijker.
Daarna mochten ze vragen stellen. En die zijn toch echt anders dan bij volwassenen.
Kijk ook bij:
http://www.focusnl.nl/perfect-weer-om-demaan-te-bekijken-op-de-ijsseldijk-zwolle/
http://members.home.nl/wkv/the_sky.html
13
Hoe gaan astronauten naar de WC? Wat gebeurt er als je dood gaat op de Maan? Word je dan
op de Maan begraven? En er was natuurlijk ook het jongetje met een brilletje op, die iets
vroeg over zwarte gaten en astrofysica.
Kortom, bijzonder leuk om te doen. De juffen hielden de kinderen in toom, ik hoefde verder
alleen mijn verhaaltje maar te vertellen.
Ik ben benieuwd wat het volgende avontuur wordt.
Maan rond
de dwergplaneet
Makemake
Astronomen vinden een maan rond
Makemake, die zich verborgen hield
in de data van Hubble
Peter Simmering
In 2005 ontdekten de astronomen Mike Brown en Chad Trujillo van Caltech de dwergplaneet
Makemake. Op dat moment geloofden de astronomen dat deze planeet daar helemaal alleen
was in zijn eenzame baan rond de zon. Doordat er meer data van de Hubbletelescoop binnen
kwam, blijkt er nu een maan bij de dwergplaneet te zijn. Ook is er enig inzicht gekomen waar
deze maan zich verborgen heeft gehouden. Nu denkt men dat Makemake na Pluto en Eris het
op twee na grootste object in de Kuipergordel is.
“De satelliet die we vonden was niet zo lichtzwak en ook niet op korte afstand van
Makemake,” zegt Alex Parker, de leider van het onderzoeksteam. “Het sprong er echt uit in de
gegevens. “
Het nieuw gevonden object, voorlopig MK2 genoemd, draait rond Makemake in een baan die
we bijna recht op de kant zien. Dat betekent dat het maantje voor het grootste deel van de tijd
wordt overstraald door de relatief heldere dwergplaneet. Makemake is 1434 km in doorsnee,
terwijl het nieuwe object maar 100 km is. Verder blijkt uit de huidige scenario’s dat deze
maan, vergeleken met Makemake, een erg donker oppervlak heeft. Het albedo, de reflectie, is
maar 4% van het opvallende licht.
Er zijn twee redenen waarom een heldere dwergplaneet zo’n donkere maan zou kunnen
hebben. In het ene scenario is het een Kuipergordelobject dat door diverse omstandigheden
in een baan rond Makemake is terecht gekomen. In een ander scenario kan het zijn ontstaan
door een botsing ongeveer op de manier als in het maansysteem van Pluto zich moet hebben
voorgedaan.
Follow-up waarnemingen zullen helpen om de baan van MK2 nader te bepalen, Dat zal nog
wel lastig zijn, omdat we de baan van het maantje van bijna recht opzij zien. Dit zou
onderzoekers ook een kans geven om een studie te kunnen maken van de grote van MK2 en
ook om de massa van Makemake te bepalen. Vooral indien men de intervallen kunnen
bepalen, waarin MK2 zichtbaar wordt.
Intussen heeft Makemake zich toegevoegd aan de korte lijst van Kuipergordelobjecten die
manen hebben. Waaronder Pluto, Eris, Quaoar en Haumea.
Bron: NASA
14
ATT in Essen
Peter Simmering
Ook dit jaar gaat een aantal leden van VWS-Thales Zwolle op 21 mei weer gezamenlijk naar
het Duitse Essen. In een groot schoolgebouw wordt daar weer de jaarlijkse ATT
georganiseerd.
De ATT is een in heel Europa bekende beurs voor amateurastronomen die hier hun
apparatuur kunnen aanvullen of verkopen. Er zijn allemaal stands voor tweedehands
astronomische spullen. Maar er zij ook handelaren die nieuwe artikelen aan de man willen
brengen en die op veel belangstelling kunnen rekenen. De mooiste nieuwe apparatuur kun je
daar vinden. Van een kleine kijker tot een complete sterrenwachtinventaris, inclusief een
koepel. Er is daar voor elk wat wils.
Tip! Vaak wordt aan het eind van de dag ook apparatuur voor lagere prijzen aangeboden dan
eerder op de dag. Men wil niet alles mee terug nemen.
Wij vertrekken op 21 mei ’s morgens om 08.00 uur vanaf de parkeerplaats bij de koepel van
de Nooterhof.
Wil je mee? Neem dan ruim van te voren contact op met Peter Simmering. We kunnen dan
bekijken of voor jou nog een plek is in de auto.
Peter Simmering Tel. 038-4526628
Wat is er te zien
aan de hemel
Waarnemen met Harry
15
Email: [email protected]
In de vorige Sterrenstof van januari 2016 stond al vermeld dat de rubriek met de sterren- of
hemelkalender is komen te vervallen. Er werd verder naar onze eigen website en enkele
andere websites verwezen om daar een kalender te raadplegen. Wel is er een hemelkalender
in een andere vorm voor teruggekomen.
Zoals Gert in zijn voorwoord al vermelde staat er nu maandelijks een Thales hemelkalender in
De Swollenaer. Met de uitgever van De Swollenaer, BrugMedia, zijn wij tot een goede
overeenkomst gekomen. Zij stellen deze ruimte in de huis-aan-huiskrant beschikbaar en de
redactie van Sterrenstof zorgt voor de nodige kopij.
De kalender verschijnt maandelijks in de krant, maar wel met wat verschuivingen in de
weken. Daarom hierbij de data voor heel 2016:
2 mei,13 juni, 11 juli, 8 augustus, 5 september, 3 oktober, 31 oktober, 28 november en 5
december. Op maandag 2 mei stond in de Swollenaer ook een kalender, met de aanhef:
“Waarnemen met Harry”. Deze titel is bewust gekozen om wat persoonlijker op de lezers over
te komen. Wij hopen door deze vaste rubriek meer bekendheid aan de sterrenkunde in het
algemeen te geven en naamsbekendheid voor onze vereniging Thales. Je kunt de krant ook
lezen met deze link: http://deswollenaer.nl/krant-online. Kies daarna de juiste datum.
Thales bij
Buitenspeeldag in de
Nooterhof
Maandag 2 mei 2016
Mirjam Smit
Zon en 220 kinderen die mee komen doen met de eerste buitenspeeldag in de Nooterhof.
Thales is er ook bij. Wim Verdoold met de zonnetelescoop. Kinderen komen enthousiast
aangerend om door te telescoop te kunnen kijken. Wim vertelt over de zon. Laat volwassenen
en kinderen kijken door de telescoop en geeft een eclipsbril en beantwoordt vragen.
Mirjam heeft assistentie van Tristan, Evan en Steijn. De kinderen konden meedoen met een
doe-tocht die begon met jeu-de-komeet. Met een komeet werpen van planeet naar planeet,
uiteraard in volgorde vanaf de zon en in afstand op schaal. Onderweg moesten de kinderen
vragen beantwoorden. Daarna was de opdracht om door de telescoop kijken en de
zonnevlekken tellen. En een proefje op de aarde om te kijken hoe het eigenlijk zit met de
zwaartekracht. Bron: http://www.ruimtevaartindeklas.nl/lespakketten/voel-de-zwaartekracht.
Na het invullen van alle vragen werden de kinderen beloond met een aarde mars. En er was
nog een planeet-erger-je-niet spel met vragen waar ook volwassenen een beurt moesten
overslaan of in een zwart gat belanden. Al met al een hele leuke geslaagde middag. Veel
enthousiaste kinderen en zoals bedoeld werd het een leerzame middag.
Mirjam en Wim, maar ook de assistenten Tristan, Steijn en Evan, bedankt voor het verzorgen
van deze mooie middag. (Red. HvdW)
Wim en de zonnetelescoop
16
De assistenten Tristan, Steijn en Evan
Jeu-de-komeet