Als lemmingen - Eduard Bomhoff

Als lemmingen naar de afgrond
Zware bezuinigingen verkeerd recept
In 1982 bezuinigde Nederland ook - en toen met succes. Na de 'leuke dingen voor de mensen' van
Den Uyl en verdere verloedering van de openbare financiën tijdens het kabinet Van Agt-Wiegel,
bracht het kabinet Lubbers 1 discipline terug. Waarschijnlijk hopen VVD, CDA, Groen Links, D66 en
CU dat hun bezuinigingen opnieuw de dageraad aankondigen van een doorstart voor de economie.
Iedereen zal blij zijn als ze gelijk krijgen, maar er zijn wel drie grote verschillen tussen toen en nu die
de kans op zo'n goede afloop een stuk kleiner maken.
In 1982 was Nederland in crisis, maar om ons heen was er economische groei. Frankrijk en Duitsland
hadden een positief jaar; Engeland en de VS kwamen met kracht uit een recessie. Als de belangrijkste
handelspartners gezond zijn, kan een klein land omschakelen van binnenlandse bestedingen naar
meer export. Die conditie geldt nu niet. De eurozone is in een recessie, met dalende koopkracht voor
onze export; de economie in het VK krimpt ook en China heeft een slechter dan gemiddeld jaar en
kan onze problemen niet oplossen.
Wanneer in Latijns Amerika één land, bijvoorbeeld Argentinië, failliet gaat maar de buurlanden
groeien, aarzelt het Internationale Monetaire Fonds (IMF) niet om een recept aan te bevelen met
bezuinigingen, een devaluatie en meer export naar de regio. Maar als Brazilië en Mexico ook in crisis
raken, leert de ervaring dat omschakelen op export niet helpt. De laatste keer dat het IMF te veel
landen tegelijk opdroeg om te bezuinigen was het resultaat een 'lost decade' voor heel Latijns
Amerika. Die fout maakt het fonds dus niet meer. Nu in 2012 heel Europa er slecht voor staat,
adviseert de hoofdeconoom van het IMF dat de sterkere landen (en daar hoort Nederland bij) hun
binnenlandse bestedingen juist uitbreiden om te compenseren voor onvermijdelijke krimp in Spanje
en Italië.
Kort na de start van zijn kabinet vroeg premier Lubbers aan de Nederlandsche Bank (DNB) om nog
één keer de gulden te devalueren, als een extra hulp voor de export. In 2012 is dat onmogelijk. Een
klein land als IJsland is al weer uit de recessie omdat een devaluatie van de IJslandse kroon de export
hielp en toeristen aantrok. In de eurozone is het zelfs voor Ierland met een krachtige exportsector
haast ondoenbaar om minder binnenlandse groei te compenseren met meer export bij een
ongewijzigde wisselkoers.
Ten slotte is er nog een heel groot verschil tussen toen en nu. In 1982 was er brede
overeenstemming over de noodzaak van het bezuinigen. Dat is nu anders. Voor het eerst sinds de
oprichter Jan Tinbergen heeft het Centraal Planbureau (CPB) weer een directeur met een
internationale reputatie en die waarschuwt tegen het drukken van de Nederlandse bestedingen. De
Financial Times legt al heel lang uit dat de eurozone meer kans heeft om te overleven wanneer
Duitsland, Nederland en Finland hun bestedingen juist opvoeren - het omgekeerde recept van
minister De Jager en de vijf partijen die dit voorjaar de bezuinigingen goedkeurden. Een land als
Nederland moet nú extra investeren, schrijft de FT in een hoofdartikel. De Daily Telegraph in Londen
is het daar mee eens en legt uit dat de eurozone in een neerwaartse spiraal komt als de rijke landen
in Noord-West Europa niet tijdelijk hun tekorten vergroten in plaats van verkleinen.
Omdat wisselkoeren niet meer kunnen veranderen in de eurozone dringen CPB-directeur Teulings,
IMF-econoom Blanchard en de gezaghebbende Engelse kranten nu aan op het omgekeerde van wat
zij zouden aanbevelen in een situatie als in 1982. Maar in hun drift om slagkracht te tonen, hebben
D66, Groen Links en de Christen Unie niet geluisterd. De nieuwe PvdA leider luisterde wel, maar
alleen naar de vakbeweging die nog steeds boos is over verhoging van de AOW-leeftijd. Daarmee
koos Samsom precies de allerslechtste reden om af te haken over het financiële beleid.
Intussen gaat het bij DNB nog niet beter sinds het vertrek van Nout Wellink. Pensioenfondsen
moeten van DNB uitdragen dat volgend jaar de pensioenen misschien met een half procent worden
gekort, maar misschien ook niet. Miljoenen Nederlanders moeten wel concluderen dat dan de
pensioenen in 2014 dan mogelijk nog een keer omlaag gaan, en wie weet in 2015? Dan maar beter
sparen en een buffer opbouwen tegen zo veel onzekerheid. En dus dalen de bestedingen verder in
een jaar waarin de economie al scherp krimpt. Stommer had DNB niet kunnen opereren.
De combinatie van een hogere btw, onzekerheid over de pensioenen, dalende huizenprijzen en
toenemende werkloosheid is een ramp voor de bestedingen en komt op een heel verkeerd moment,
nu Italië, Spanje en straks Frankrijk worstelen met het behoud van hun geloofwaardigheid in de
financiële markten. Die landen hebben meer kans op herstel wanneer de rijkere partners in de
eurozone dit jaar en in 2013 en 2014 hun investeringen opvoeren en de bestedingen handhaven.
Dertig jaar geleden hield ik in crisisjaar 1982 mijn inaugurele rede aan de Erasmus Universiteit over
'De kunst van het bezuinigen'. PvdA-fractievoorzitter Thijs Woltgens wilde in plaats van bezuinigen de
nationale goudvoorraad verkopen; zijn financieel woordvoerder Hans Kombrink opperde dat de
werkloosheid voor mij 'kennelijk een rotzorg' was, maar voor het overige was er brede consensus in
binnen- en buitenland dat Nederland een draai moest maken. In 1982 was de Nederlandse overheid
veel groter als percentage van de economie dan gemiddeld in Europa; nu is Nederland al onder het
gemiddelde voor de eurozone als het gaat om de omvang en de druk van de overheid.
Serieuze commentatoren zijn in grote meerderheid overtuigd dat simultane zware bezuinigingen in
de rijke EU-staten niet behulpzaam zijn. Nederland zou beter doen voor eigen land én voor de
eurozone met een meer stabiele koers voor de middellange termijn.
Mijn suggesties zouden zijn: allereerst geen verhoging van de btw. Voor Nederlands
concurrentiepositie in de grensstreek met Duitsland is het veiliger om de btw te houden op het
niveau van Duitsland. Een hoger tarief leidt ook altijd tot meer fraude.
Verder geen dreigementen dat volgend jaar de pensioenen worden verlaagd. De recente uitspraak
van directeur Kellerman van DNB dat we allemaal meer moeten sparen komt op een conjunctureel
helemaal verkeerd moment. Ook DNB zal niet ontkennen dat het vermogenstekort bij de
pensioenfondsen vooral een gevolg is van de uitzonderlijk lage lange rente. Als we bezittingen en
verplichtingen contant maken met bij voorbeeld een gemiddelde rente over de afgelopen tien jaar,
ziet het beeld er al veel beter uit. En wanneer pensioenfondsen toch heel voorzichtig moeten zijn, is
het veel wijzer om een paar jaar de inflatie niet voor 100% te vergoeden. Dan hoeft bijna niemand
nog bang te zijn voor een nominale korting op het pensioen - de paar kleine pensioenfondsen die
echt onder water zijn zouden we als samenleving best kunnen helpen met een garantie van ten
minste de nominale uitkeringen.
Verder helpen we de nationale boekhouding door de AOW-leeftijd zo snel mogelijk naar 67 te
brengen en daarna automatisch te verhogen in lijn met de levensverwachting. Snelle verhoging van
de AOW-leeftijd is voor de bestedingen in 2012 en 2013 een veel veiliger maatregel dan bezuinigen
in een jaar dat de economie toch al krimpt.
Daarnaast zou ik ook voorstander zijn van aftrek van de hypotheekrente voor alle oude en nieuwe
hypotheken tegen ten hoogste het belastingtarief van 40% Met dat pakket zijn paniek-bezuinigingen
op onderwijs en zorg niet nodig en is er ook meer ruimte voor de volgende staatssecretaris voor
Cultuur om de schade van zijn voorganger te herstellen.
In een slecht jaar voor de economie en met alle onzekerheid over de euro, is het prudent om niet te
bezuinigen op de begroting voor 2013 maar met de hierboven genoemde veranderingen in AOWleeftijd en hyptheekrenteaftrek de cijfers voor de toekomst een stuk beter te maken. En DNB hoort
bij te dragen tot stabiliteit, niet tot slecht doordachte paniek over de pensioenen.
Eduard Bomhoff is hoogleraar economie aan Monash Malaysia en oud-minister van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport.