1 RUSLAND SINDS 800 - cursustekst - bronnen - handleiding
advertisement
1 SLO GESCHIEDENIS SEMINARIE HISTORISCH-DIDACTISCH ONDERZOEK 2016-17 RUSLAND SINDS 800: EEN BEWOGEN EN COMPLEXE GESCHIEDENIS LEERTEKST - BRONNEN EN VRAGEN LEERKRACHTENHANDLEIDING - - Samengesteld door - Tatjana De Loecker - Claudia Houben - Astrid Mattelaer - Laura Vermeiren 2 RUSLAND SINDS 800: EEN BEWOGEN EN COMPLEXE GESCHIEDENIS Inleiding: Rusland, een land met veel gezichten en een complexe geschiedenis Tot op de dag van vandaag duiken hardnekkige stereotiepe uitspraken over Rusland geregeld op. Zo leeft de idee dat het land tot op de dag van vandaag een zwakke legale cultuur heeft omdat het nooit in contact kwam met het Romeins recht, of dat het Russische volk een democratisch systeem niet aankan. Dit soort uitspraken komt voort uit onwetendheid over Russische geschiedenis, en uit de late ontwikkeling van geschiedschrijving in Rusland, die veel ruimte liet voor het ontstaan van (soms hardnekkige) mythes. Rusland en zijn geschiedenis zijn erg complex. Zo bestaan ‘de Russen’ eigenlijk niet, aangezien Rusland verschillende gebieden, namen en volkeren kende doorheen de tijd. Rusland was altijd een smeltkroes van verschillende etnische groeperingen, wat steeds weer moeilijkheden met zich meebracht inzake etnische identiteit en staatsidentiteit. De Russische historische ontwikkeling werd mee bepaald door de complexe geografie van het land. Klimaat en waterwegen [bron 1] speelden een belangrijke rol, net zoals het gebrek aan natuurlijke grenzen (zeker in het NO en ZW). De historische ontwikkeling van Rusland liep niet gelijk met die van West-Europa. Dat uitte zich ook in de historische tijdsindeling. Terwijl in West-Europese landen achtereenvolgens de Juliaanse en vanaf 1582 de Gregoriaanse kalenders werden gebruikt, kende Rusland een veelheid aan systemen [bron 2]. De kalender die gebruikt werd, hing af van de persoonlijke voorkeur van de contemporaine machthebber. Omwille van die complexiteit en eigenheid stellen historici zich al lang de vraag of Rusland tot Europa behoort, dan wel tot Azië, of gewoon een eigen wereld op zich vormt. In de hoofdstukken die volgen worden achtereenvolgens de periodes Kiev-Roes (9e- eind 13e eeuw), Moskovië (14e – 16e eeuw) en het tijdperk van de Romanovs (17e eeuw- 1917) besproken. Hierbij is er structurele aandacht voor de eigenheid van Rusland, maar ook voor de verhouding tot Europa. 1. Sporen van het oude Rusland (9e – eind 13e eeuw). Kiev-Rus’ en de Russische vorstendommen Het Oude Rusland, wiens geschiedenis start vanaf 800, kende enorme ruimtelijke veranderingen. Het oudste centrum, Kiev-Rus’, lag zelfs helemaal buiten het huidige Rusland. Het land breidde uit rond de as Novgorod-Kiev, verschoof en kreeg regelmatig een nieuwe hoofdstad [bron 3]. Tot op de dag van vandaag weten historici niet goed van welke afkomst de inwoners van dit Kiev-Rus’ waren. Dit is een gevolg van de schaarsheid aan bronnen. De Russische prehistorie – de periode zonder teruggevonden geschreven bronnen – liep tot het jaar 800. Uit de periode 800-1400 bleven slechts zo’n 500 documenten bewaard. Vanaf de zestiende eeuw schreven geestelijken kronieken, waarbij het echter moeilijk is om feit van fictie te onderscheiden. Wist je dat? Vanaf de 18e eeuw ontstond de Russische interesse voor de eigen geschiedenis. Voor het schrijven van de vroegste geschiedenis van Rusland konden historici zich louter op een klein aantal kronieken baseren. Ook voor de geschiedenis van Moskovië zijn bijna geen bronnen bewaard van vóór de 16e eeuw. Vanaf de 16e verschenen er meer kronieken en skazanija (voorbeelden van mensen/heiligen die een goed leven geleid hadden), geschreven door clerici. Er zijn zo goed als geen bronnen bewaard uit de periode van Moskovië die niet door clerici geschreven zijn. Dit kwam onder andere door het monopolie van de Kerk op de literatuur. Fantasie vulde zo vaak de vele lege plekken in de eerste grote geschiedenissen van het Russische Rijk geschreven in de 18e eeuw in. Toch gebruikten Russische scholen deze in hun geschiedenislessen tot diep in de 19e-eeuw prominent. Bovendien werd het verleden ten dienste van de Russische belangen in het heden geplaatst. 3 De maatschappij in Kiev-Rus’ was, in tegenstelling tot die van West-Europa, niet helemaal een standenmaatschappij. Clerus, adel, boeren en stedelingen waren immers niet als dusdanig juridisch gedefinieerd, en er bestond ook geen instituut waarin de standen waren vertegenwoordigd. Niettemin waren er ook heel wat gelijkenissen. Een wetboek uit 1497 maakte een onderscheid tussen ‘zij die dienen’ en ‘zij die niet dienen’, waartoe weer verschillende groepen behoorden: De boeren op privégronden waren aanvankelijk vrij en hadden dus het recht hun contract op te zeggen en te vertrekken wanneer ze dat wilden. Deze vrijheid werd echter steeds meer beperkt, zodat ze in de zeventiende eeuw lijfeigenen werden. Schulden tussen de verschillende groepen werden in het Oude Rusland afgelost via poruka, collectieve borgstelling. Dit betekende dat wanneer iemand schuldenaar was, de hele groep waartoe hij behoorde, moest opdraaien voor de aflossing ervan. Dit maakte bestuur en belastinginning makkelijker. Niet het individu, maar de groep werd immers aangesproken. Zo kwam de verantwoordelijkheid uiteindelijk bij groepsleiders te liggen en ontstond een grote sociale controle onder de groepsleden. Het centrum Kiev lag strategisch aan de rivier de Dnjepr op de grens van de steppe en het bosgebied. Het vormde een belangrijke schakel in de export van slaven, barnsteen en bosproducten als bont, bijenwas en honing. Voor verdere handels- en machtsuitbreiding wilden de Kiev-Rus’ zich associëren met het belangrijkste machtscentrum van de regio: Byzantium (Constantinopel). Daarom bekeerde de vorst Vladimir zich in 988 tot het christelijke geloof en trouwde hij met de zus van de Byzantijnse keizer. Verder mat Kiev-Rus’ zich imperiale allures aan en imiteerde het de Kerk. Zo bouwde het dezelfde Sophiakerken als in Byzantium, stelde het een Griekse bisschop aan, richtte het een metropoliet op en nam het de Griekse iconencultuur over. Toch heeft Kiev-Rus’ zeker niet slaafs alle elementen uit Byzantium overgenomen. Na twee generaties droegen de Sophiakerken duidelijk hun eigen accenten, met opvallend veel aandacht voor Maria. Bovendien kreeg de Kiev-Russische Kerk ook haar eigen heiligen: zowel Vladimir als zijn twee zonen werden in de dertiende eeuw heiligverklaard [Bron 4]. Tot slot had de bekering naar het christendom ook een impact op de taalontwikkeling. Er ontstond een schriftelijke cultuur en het standaard Russisch kwam op. Wist je dat? In de 18e eeuw vonden Russische historici de Russkaja Pravda terug. Zij zagen deze 11e eeuwse bron als het eerste Russische wetboek. Opgesteld door vorst Jaroslaw de Wijze, zou Rusland zo bij de eerste naties ter wereld zijn met een samenhangend rechtssysteem op basis van een wetboek. De Russkaja Pravda bleek uiteindelijk echter niet meer dan een losse verzameling van regels en gebruiken. Net zoals de rest van de wereld had dus ook het oude Rusland geen gelegitimeerd rechtssysteem. Dat was nochtans wat Russische historici wilden doen geloven om aan te tonen dat Rusland niet achterlijk was, en verder stond dan het Westen. 4 De mythische stichter van Rusland was Rjoerik [Bron 5]. Zijn dynastie heerste van 800 tot 1598. Aan het hoofd van de Rjoerikieden stond de grootvorst, omringd door clanoudsten. Hij woonde in het centrum, terwijl de clanoudsten aan het hoofd stonden van de overige vorstendommen van Kiev-Rus’ [bron 3]. Wanneer de grootvorst stierf, ging zijn macht niet naar zijn oudste zoon, maar naar één van deze clanoudsten, vaak een jongere broer (horizontale machtsoverdracht). Ook in Europa, onder meer bij de Vikingen en Germaanse stammen, was deze gewoonte wijd verspreid (zie de ‘Salische Wet’). Anders dan in West-Europa was macht in Kiev-Rus’ niet gebaseerd op grond. De opvolger van de overleden grootvorst moest namelijk naar het centrum Kiev verhuizen, terwijl zijn lege woonplaats telkens ingenomen werd door de volgende clanoudste in de rij. Dit rotatiesysteem zorgde ervoor dat alle adellijke groepen verhuisden en hun gronden achterlieten. Bovendien werden de gronden van de grootvorst bij zijn dood over alle erfgenamen verspreid. Dit werkte nogmaals versnippering, maar ook burgeroorlogen, in de hand. Naarmate het ledental van de Rjoerikieden groter werd, werden regionale interesses belangrijker dan het grotere rijk. In 1100 bestond het rijk uit twaalf deelvorstendommen met nauwelijks een centraal gezag. Daarbij zorgden de kruistochten ervoor dat verschillende handelswegen werden afgesneden. Dit versnelde de ondergang van Kiev-Rus’. In 1169 werd de stad Kiev geplunderd door rivaliserende Russische vorsten en hun leger, waardoor het volledig rijk voorgoed uiteenviel. Er ontstonden meerdere vorstendommen die werden geregeerd door telgen van de Rjoerikieden. Door de versnippering konden de binnenvallende Tataren in 1223 met weinig moeite de vorstendommen omverwerpen. Kiev werd met de grond gelijk gemaakt en zou nooit meer geheel herstellen van deze verwoesting. 2. Moskovië (14e – 16e eeuw) Het Russische vorstendom Moskovië kende zijn opgang op het moment dat Kiev-Rus’ onder invloed van de invallen van de Tataren in verval raakte. De vorsten in Moskou zagen al snel het nut in van samenwerking met de Tataren. Daarnaast gaven ze al sinds de 14e eeuw de macht verticaal (van vader op oudste zoon) door, wat veel conflicten vermeed. Daardoor groeide de macht van Moskou, inmiddels het nieuwe Grootvorstendom, zeer snel, en was het tegen het einde van de vijftiende eeuw sterk genoeg om de Tataren te verdrijven. De Tataren bleven wel tot 1783 voor problemen zorgen op het Russische grondgebied door frequente invallen. De Russisch-Orthodoxe Kerk had net als de Moskovieten snel begrepen dat samenwerken met de Tataren meer voordelen had dan verzet. In ruil voor belastingvrijstelling en godsdienstvrijheid baden de Afbeelding 1: Tekening (ca. 1830) van de clerici voor de Tataarse Khans, hun leiders. Bovendien waren de Kroon van Monomach. Dit was het symbool van de Byzantijnen bondgenoten met de Tataren en hing de Russische Kerk belangrijkste autocratische macht van de af van deze van Byzantium. Wanneer Moskou zich in de vijftiende grootvorsten, en later tsaren, van eeuw steeds onafhankelijker opstelde van de Tataren, ging de Kerk Moskovië en het Russische Imperium. zich steeds meer associëren met Moskou dan met Byzantium. Na de val Byzantium (1453) en het einde van het Mongools juk (1480) ging Moskou zich zelfs beschouwen als het nieuwe religieuze centrum: ‘Twee Romes zijn gevallen, het derde, Moskou, staat nog recht en een vierde zal er nooit zijn’. Met hulp van de Russische Kerk wierpen de grootvorsten in de loop van de 16e eeuw hun Tataarse vazallenstatus definitief af. Daarnaast begonnen ze zich ook te profileren als de opvolgers van de Byzantijnse keizers. De tsaar, zoals de grootvorst van Moskou zichzelf vanaf dan ging noemen, claimde dat hij zijn macht van God had verkregen en er geen andere vorst boven hem verheven was. Hij moest zich wel schikken naar de Wet van God, wat wil zeggen dat hij het beste moest voorhebben 5 met zijn onderdanen. Het was de rol van de Kerk om hierop toe te zien als vertegenwoordiger van God op aarde. In de praktijk bemoeiden beide partijen zich weinig met de andere om conflicten te vermijden. In de relatie vorst – onderdanen, bleef de poruka voortbestaan, wat de macht van de tsaar en het autocratisch systeem versterkte. Vooral in de 16e eeuw breidde Moskou zijn grondgebied enorm uit [bron 6]. De eerste veroveringen in de vijftiende eeuw waren eigenlijk niet meer dan het verslaan en innemen van Wist je dat? Hoewel de machtsafbakening van de tsaar vrij vaag was, hadden zij geen rivaliserende steden. Vanaf Ivan IV (1533-1584) echter onbegrensde macht. Toch spreekt de willekeur poogden de tsaren om het Balticum in handen te van sommigen onder hen tot de verbeelding. krijgen, wat evenwel pas zou lukken onder Peter I. Een gekend voorbeeld hiervan is Ivan IV die Deze pogingen tot gebiedsuitbreidingen zorgde gaandeweg een waar terreurbewind voerde ervoor dat er verschillende oorlogen uitbraken met [bron 7]. Hij is echter geen uitzondering in deze onder andere Polen en Zweden. Rusland werd een periode. Denk maar aan Hendrik VIII uit belangrijke speler in de Europese politiek. Engeland (die twee van zijn vrouwen liet Nog in de 16e eeuw richtte Rusland de blik ook onthoofden), aan het koloniale schrikbewind in naar het Oosten en werd een begin gemaakt met de de Nieuwe Wereld, en de vele verovering naar Siberië. In de veroverde gebieden godsdienstoorlogen in West-Europa. opereerden de tsaren voorzichtig. Anders dan de ZuidEuropese expansie die overzees gebeurde, betrof de Russische expansie één over land, met een andere verhouding kern (kolonisator) – periferie (gekoloniseerde). Om al teveel conflicten te vermijden betoonde de Russische kolonisator veelal respect voor lokale gebruiken. Ze paste, anders dan de Europeanen in de Nieuwe Wereld, veelal een strategie van geleidelijke assimilatie toe. Gaandeweg zou de territoriale expansie van het Russische rijk belangrijke gevolgen met zich meebrengen. De Russische tsaren zagen zich geconfronteerd met het vraagstuk van het beheersen van hun (uitgestrekte) grenzen. Autocratie en centralisme vormden hierop een antwoord. Ook ontstond in leidende Russische kringen een omsingelingscomplex. Het gevoel leefde dat het Russische rijk permanent bedreigd werd door de omringende buurlanden. Afbeelding 2: De Polen geven het Moskouse Kremlin over aan Prins Pozharsky in 1612. Schilderij door Ernest Lissner (1874-1941). Toen in 1589 de laatste der Rjoerikieden stierf in Moskou, brak de Tijd der Troebelen aan, met interne machtsstrijd en burgeroorlog, chaos, opeenvolgende misoogsten en hongersnoden, en buitenlandse interventies als ingrediënten. Pas in 1613 keerde enige stabiliteit terug, met de aanduiding van een nieuw tsaar, Michail Romanov. 6 3. De Romanovs: op de voorgrond van het Europees toneel, naar een tragedie in eigen land (17e eeuw – 1917) Na de Tijd der Troebelen bracht de dynastie van de Romanovs stabiliteit. Vooral de tsaren Peter I de Grote (1682/96-1725) en Catharina II de Grote (1762-1796) voerden een opmerkelijk beleid, waardoor ze een belangrijke plaats in de Russische geschiedenis innemen. Op vlak van buitenlandse politiek zorgde Peter de Grote voor een territoriale expansie. Hij investeerde aanzienlijk veel in zijn leger, wat loonde. Rusland behaalde onder andere een belangrijke overwinning op Zweden in de Grote Noordse oorlog (1700-1721). Hierdoor kreeg Peter de Grote controle over de Oostzee, verwierf Rusland een ijsvrije haven en trad het rijk prominenter op de voorgrond van het Europese toneel. Ook zette hij de expansie Oostwaarts (Siberië) voort. Catharina II de Grote breidde op het einde van de achttiende eeuw het Russische imperium nog verder uit. Zij veroverde de Krim, een belangrijk strategisch gebied [bron 8]. In eigen land zetten de twee eminente Romanovs de autocratische regeerwijze voort. Ze streefden verdere centralisatie na om hun steeds groter wordende rijk beter te kunnen besturen. Daarnaast richtte Peter de Grote zijn blik op het Westen – hij ondernam ook verschillende reizen naar Europa – en toonde hij zich hervormingsgezind. Hij inde veel belastingen om zijn leger te kunnen versterken, hij creëerde een dienstadel naast de erfadel, hij richtte Wist je dat? Verschillende wetenschappelijke instellingen op, maakte de Kerk ondergeschikt Russische termen in de aan de staat, hervormde landeigendom en onderwijs, en gaf scheepvaart gebaseerd zijn op opdracht tot grote infrastructuurwerken. Hij hervormde de Nederlandse woorden omdat belastinginning, en creëerde zo nog twee sociale groepen: de Peter de Grote deze termen zo boeren en de adel. Stedelingen en vrije beroepen vielen hier aanleerde tijdens zijn reizen in tussen in. De praktische verwestersing die Peter voorstond, drong Europa. gedeeltelijk door in het dagelijkse leven van de gewone Rus. Die matroos - "матрос" (matros) werd geconfronteerd met het verbod op het dragen van een baard, het verplicht dragen van West-Europese kledij en de invoering van een nieuwe kalender. Er ontstond een culturele en sociale kloof tussen een verwesterde elite en het traditioneel-orthodoxe Russische volk. Deze laatste groep bood weerstand tegen deze vernieuwingen, waardoor de verwestering – net zoals de modernisering – niet ten volle doordrong tot diep in de samenleving. Het Russische rijk bleef in essentie een standenmaatschappij met een machtige bovenlaag (adel), een rechteloze onderlaag (lijfeigenen) en een zeer kleine tussenlaag (stedelingen). Catharina II de Grote trok de lijn van verwestering door tijdens haar beleid, op cultureel vlak. Ze bewerkstelligde een culturele bloei. Ze staat nog steeds bekend als “de filosofe op de troon”, onder meer door haar correspondentie met de Franse Verlichte filosoof Voltaire [bron 9]. Als verlicht absolutistische tsarina voerde Catharina de Grote ook hervormingen door, en gaf ze de aanzet tot een Russische grondwet. Later in haar leven schroefde ze diverse hervormingen (zoals de vrijheid van drukpers) terug, en regeerde ze terug autocratischer. In de 19e eeuw breidde het Russische rijk nog verder uit naar de Kaukasus (eerste helft 19e eeuw) en Centraal-Azië (tweede helft 19e eeuw). Tegelijk bleef het een belangrijke Europese speler. In de ‘Vaderlandse Oorlog’ konden de Russen Napoleons inval in hun land stoppen waarna Rusland als één van de overwinnende mogendheden op het Congres van Wenen (1815) verscheen. Daar ‘kreeg’ Rusland een deel van Polen toegewezen. Tijdens de oorlog waren echter veel Russische burgerslachtoffers gevallen. Dat wakkerde bij de bevolking heel wat ongenoegen over de tsaar aan. Ten gevolgde van de belangrijke nederlaag van de Russen in de Krimoorlog (1853-1856) flakkerde de ontevredenheid onder de bevolking voort op. 7 Tsaar Alexander II (1855-1881) voerde in antwoord daarop enkele hervormingen door en schafte het lijfeigenschap in theorie af. De facto bleef de tsaar echter alle macht behouden. Dat zorgde ervoor dat de spanningen bleven oplopen. Dit uitte zich in een opstand in 1905 waarin Russen voor betere levensomstandigheden en inspraak ijverden. Door het bloedig neerslaan van deze opstand, en het niet tegemoetkomen aan de noden van de bevolking, duurde de sfeer van spanning en weerstand tegen de tsaar voort. Vele Russen Wist je dat? De eerste terroristsche aanslagen ooit leefden in armoede en verrichtten zwaar werk [bron 10]. Dit alles, door Russische intellectuelen op in combinatie met de prangende Eerste het einde van de 19de E werden Wereldoorlogsomstandigheden, zou uiteindelijk de neergang van gepleegd. Zo was er een aanslag het tsaristisch Rusland bewerkstelligen. op tsaar Alexander II. Besluit: Rusland en z’n erfenis van het verleden De uitdagingen waar Russische leiders in het verleden mee werden geconfronteerd, blijven ook vandaag bestaan. De beheersbaarheid van de grenzen, gekoppeld aan een omsingelingscomplex, blijft een heikel punt. De vraag of Rusland enkel bestuurd kan worden door een autocratisch, centralistisch regime, is belangrijk, ook in het huidige politieke klimaat. Ze kan bijvoorbeeld de legitimiteit van de huidige leider van Rusland, Poetin, onderbouwen of net bekritiseren. Het historische omsingelingscomplex verklaart mee de moeilijke actuele relatie van Rusland met onder meer de NAVO, de EU, de VS en Japan. De laatste volkstelling in Rusland van 2010 wees uit dat er zich meer dan 185 etnische groepen in het land bevinden. Dit zorgt voor een moeilijke omgang met deelrepublieken en minderheden (zoals Tsjetsjenië en Abchazië). Daar bovenop komt nog het vraagstuk over Russische minderheden in het buitenland. Miljoenen Russen trokken namelijk naar of bevonden zich plots in het buitenland na de val van de Sovjet-Unie in 1991. Zij situeren zich onder meer in het Balticum, Oekraïne, Belarus, Moldova en Centraal-Azië. De zorg voor etnische Russen in het buitenland vormt sinds 1991 een speerpunt in het Russisch buitenlands beleid, en verklaart mee de gespannen relatie met onder meer het Balticum. De rol die religie en orthodoxe Kerk spelen in Rusland, is tot slot ook een blijvende factor van groot belang. Zowel de Russische overheid als de Russisch-orthodoxe Kerk profileren zich als de verdediger van “traditionele waarden”, en zetten zich af tegen de seculiere EU-waarden van een Westen dat in hun ogen moreel failliet is. Ze profileren zich steeds meer als een conservatief alternatief. De houding tegenover homoseksuelen is hier exemplarisch. Gegeven deze Russische complexiteit, is het zeker moeilijk te antwoorden op de vraag in hoeverre Rusland een deel is van Europa of niet. Een eenduidig antwoord valt hier niet te geven. Zeker vanaf de 16e eeuw werd Rusland een belangrijke speler op het Europese schaakbord, en verstrengelden de Russische en Europese historische ontwikkelingen zich. Naast een gedeeld verleden en punten van overeenkomst bestaan er echter ook grote afstanden, en verschillen. Denken we maar aan diverse normen en waarden, de sociale stratificatie en het bestuur van het land. De vraag hoe anders Rusland was, blijft dus open. 8 BRONNEN MET BEVRAGING BRON 1: KLIMAAT EN WATERWEGEN VAN HECKE, E., VANDERHALLEN, D. en CALLEMEYN, J., Wolters’ Algemene Wereldatlas, Groningen, 2004, 70. Door Rusland stromen tal van rivieren. o Hoe lopen ze vooral? (formuleer in termen van windstreken) o Welke rol speelden ze doorheen de geschiedenis op territoriaal en economisch vlak? o Werkten ze handel met Europa in de hand of niet? Waarom (niet)? De paarse legende toont aan hoeveel dagen per jaar waterwegen onbruikbaar zijn door vorst. Welke gevolgen zou dit hebben gehad voor de historische ontwikkeling van het land? 9 BRON 2: KALENDER EN PERIODISERING RUSSISCHE GESCHIEDENIS COUDENYS, W., Het geheugen van Rusland. Een geschiedenis, Leuven, 2014, 29-30. Bij de Russische tijdslijn zie je de periodisering van de Russische auteurs Karamzin, Kjucevskij en Pokrovskij en daarnaast de klassieke Russische periodisering. Welke drie verschillende criteria werden gebruikt door de verschillende auteurs om tot een indeling te komen? BRON 3: KIEV-RUS’ (882 – 1240) 10 BRON 4: VLADIMIR DE HEILIGE Vladimir de Grote of Vladimir de Heilige, gravure door Ivan Mityshina, in het historische tijdschrift Russkaja Starina van amateurhistoricus Michail Semewski uit 1889 te Sint-Petersburg. Wie was Vladimir de Heilige? Een Rjoerikiedse vorst die zich in 988 tot het christendom bekeerde. Aan welke functie doet de kledij die Vladimir draagt je daarentegen denken? Geestelijke, paus Is dit een betrouwbare weergave van Vladimir? Neen, de gravure dateert van het jaar 1889, letterlijk 1000 jaar na zijn bestaan. Als wereldlijk leider was hij daarbij waarschijnlijk niet zo gekleed. Wat is het doel van de auteur om Vladimir in dergelijke kledij af te beelden? Hem inschrijven in de christelijke traditie. Hij wordt afgebeeld als heilige, als zedig, christelijk persoon, terwijl hij eigenlijk een vrij wrede vorst was die het christendom gebruikte om allianties met het Westen aan te gaan. Vladimir was grootvorst van Kiev, toch wordt hij zowel in 1889 als vandaag ingeschreven in de Russische geschiedenis. Zo is er in 2016 nog een torenhoog standbeeld van hem opgericht in Moskou. Waarom hecht Rusland zoveel belang aan de herinnering en verering van Vladimir? Rusland wil via het verleden aantonen dat het samen met Kiev, Oekraïne, een historische unie vormt, en bijgevolg aanspraak kan maken op het gebied. Hierbij houden we vooral het conflict in de Krim in het achterhoofd. Daarom zoekt de Russische overheid zoveel mogelijk gemeenschappelijke geschiedenis op en benadrukt het deze ook graag. 11 BRON 5: DE NESTORKRONIEK De Kroniek van de Tijden van Weleer of de Nestorkroniek werd in 1113 geschreven door de monnik Nestor uit Kiev. Het is de geschiedenis van het Oost-Slavische Kievse Rijk van het jaar 850 tot 1110. Nestor beschrijft de geschiedenis christelijk en schrijft het Kievse Rijk zo in bij de christelijke traditie. De originele kroniek is verloren geraakt, maar kopieën ervan niet. Zo schreef monnik Laurentius de oudst gedeeltelijk bewaarde kopie in 1377 in Nizjni Novgorod, waaruit volgend fragment: Hoewel er geen wetten vastgelegd waren, namen stammen [zoals de Tsjoeden, Slaven, Krivitsjen en de Ves’] het tegen elkaar op. Hierdoor ontstonden onenigheden en bijgevolg oorlogen. Daarom stelden deze stammen het volgende voor: “Laat ons een prins zoeken die over ons zal heersen en die ons zal berechten volgens de wet.” Daarom staken ze de zee over naar de Varjaagse Rus’: deze Varjagen waren dus bekend als Rus’, zoals andere Varjaagse groepen bekend stonden als Zweden, Noormannen, Engelsen en Gotlanders. De Tsjoeden, de Slaven, de Krivitsjen, en de Ves’ stelden het volgende aan de Rus’ voor: “Ons land is groot en rijk, maar er heerst chaos. Kom mee naar ons land om over ons te heersen en te regeren.” Zo kozen ze drie broers en hun verwanten uit, die samen met al de Rus’ migreerden. De oudste, Rjoerik, vestigde zich in Novgorod, de tweede oudste, Sineus, in Beloozero, en de derde oudste, Truvor, in Izborsk. Omwille van deze Varjagen werd de streek rond Novgorod bekend als het land van Rus’. De huidige inwoners van Novgorod zijn afstammelingen van het Varjaagse ras, hoewel ze voorheen Slaven waren. Wat ziet de auteur van het fragment als oorzaak van de oorlogen tussen de stammen? Hoe lossen ze dit op? Het ontbreken van wetten. Nodigen de Varjagen uit om orde op zaken te stellen. Van welke twee volkeren stammen de Russen volgens de schrijver van de kroniek daarom af? Van de Varjagen en de Slaven Het is zeer plausibel dat de Varjagen zich vestigden in Novgorod. Dit bewijzen onder meer archeologische vondsten. Daarbij werd ook West-Europa regelmatig binnengevallen door volkeren uit dezelfde gebieden. Wie waren dit? Vikingen/Noormannen Deze volkeren teisterden Europa van Normandië tot Sicilië. Toch werden ze volgens Nestor in het geval van Rusland uitgenodigd. Veel schrijvers van kronieken probeerden de vroege geschiedenis van hun vaderland te koppelen aan een dynastie met aanzien. Nestor heeft dit waarschijnlijk ook gedaan. Denk je echter dat de Varjagen werkelijk uitgenodigd zijn door de lokale stammen? Neen, waarschijnlijk voerden de Varjagen raids uit op het gebied en door de chaos tussen de verschillende stammen konden ze het gebied overnemen. In de 18e eeuw insinueerde de Duitse historicus Gerhard-Friedrich Müller bijgevolg dat Noormannen Rusland gesticht hadden. Hoe denk je dat nationalistische Russische schrijvers hierop reageerden? Negatief. Zij gaan niet akkoord met de stelling dat Rusland gesticht zou zijn door buitenlanders. Benader het fragment kritisch: 12 - Is de bron primair of secundair? Licht je antwoord toe. Secundair. De Laurentiuskroniek is een kopie uit 1377 van het origineel van 1113, maar zelfs het origineel verschilde 313 jaar met de kroning van Rjoerik. - Is de bron betrouwbaar of onbetrouwbaar voor het schrijven van een geschiedenis over het vroege Rusland? Licht je antwoord toe. Deze bron vrij onbetrouwbaar. Ze schrijft de geschiedenis ten eerste christelijk terwijl Vladimir de Heilige het land pas in 988 tot het christendom bekeerd. Ten tweede is ze zeer laat na de eerste feiten die ze beschrijft, geschreven. Ze zal dus gekoppeld moeten worden aan andere bronnen. Is de bron waardevol voor onderzoek naar het Oude Rusland? Licht je antwoord toe. Het feit dat Russische bronnen over/uit die periode zeer schaars zijn, maakt de bron zeer waardevol. Het is één van de weinige bronnen die historici hebben om tot kennis van die periode te komen. Toch zal ze door haar subjectiviteit bedachtzaam gebruikt moeten worden. 13 BRON 6: GEOGRAFISCHE EVOLUTIE RUSLAND 10e-16e EEUW Hieronder staan drie kaarten waarop de geografische evolutie van Rusland wordt verduidelijkt. Op de eerste kaart (KAART 4) staat de evolutie van Kiev-Rus’ van de tiende tot elfde eeuw. De tweede kaart (KAART 5) toont hoe Kiev-Rus’ in de daaropvolgende eeuw versnipperd raakte. De laatste kaart (KAART6) verduidelijkt de geografische evolutie van Moskovië tijdens de vijftiende en zestiende eeuw). Los de onderstaande vragen op aan de hand van deze kaarten. COUDENYS, W., Het geheugen van Rusland. Een geschiedenis, Leuven, 2014, 46. 14 Vergelijk de positie van Kiev en Moskou op de eerste en laatste kaart. Wat zegt dit over de evolutie van deze machtscentra? Op de eerste kaart wordt duidelijk hoe Kiev-Rus’ een groter gebied in handen kreeg, terwijl Moskou niet op de kaart staat. Op de laatste kaart wordt de groei van Moskovië geduid, die bovendien vrij groot is op korte tijd. Daarnaast valt ook op dat Kiev niet tot het gebied van Moskovië behoort. Het voormalige machtscentrum speelt dus geen rol in Moskovië. Leg uit aan de hand van de laatste kaart welke invloed de Tataarse invallen hadden op Moskovië. Op de laatste kaart zien we dat Moskovië enorm groeit op een korte tijd. In de leertekst staat dat Moskovië het recht kreeg om gebieden te annexeren. De kaart toont aan dat Moskovië van dat recht gebruik maakte. Vandaag behoort Kiev tot Oekraïne (wat letterlijk het ‘randgebied’ betekent) en heeft Rusland recent de Krim bezet. Kan je aan de hand van deze kaarten een legitimatie formuleren voor de claim van Rusland? Op de kaart wordt duidelijk dat Kiev niet tot Moskovië behoorde. De Russen beschouwen KievRus’ wel als het begin van hun rijk en zien de annexering dus eerder als een verovering van gebied dat hen ooit toebehoorde. 15 BRON 7: BEELD VAN IVAN IV DE VERSCHRIKKELIJKE IN ORJOL, OPGERICHT IN 2016 In 2016 werd in Orjol een standbeeld opgericht ter ere van Ivan IV, bij ons gekend als Ivan de Verschrikkelijke. Hieronder zie je een foto staan van dit beeld, waar je duidelijk kan zien dat Ivan een zwaard en een orthodox kruis vasthoudt. Rond de oprichting van dit beeld is lokaal veel protest gekomen omdat de inwoners, net als vele WestEuropeanen, Ivan IV als een verschrikkelijke tiran zien die zijn gelijke niet kent. Zo heeft Ivan onder meer zijn eigen zoon vermoord. Dit zou dan ook meteen de reden zijn van zijn bijnaam. In het Russisch is dit evenwel Groznij, wat de Ontzagwekkende betekent. Dit kan naast ‘vreselijk’ ook ‘geducht’, ‘groots’, ‘imponerend’ en ‘machtig’ betekenen. Ivan IV heeft ook veel hervormingen doorgevoerd waarmee vaak weinig tot geen rekening gehouden wordt. Wanneer je Ivan IV vergelijkt met de heersers in West-Europa in dezelfde periode (Filips II van de Nederlanden en Hendrik VIII van Engeland), kan je dan nog steeds stellen dat hij uitzonderlijk wreed was? Wanneer een vergelijking gemaakt wordt met vorsten uit West-Europa valt op dat ook zij heel wreed uit de hoek konden komen. Toch worden zij niet alleen om deze daden herdacht, terwijl dit bij Ivan IV wel zo is. Het kan zeker niet ontkend worden dat Ivan IV een wrede vorst was, maar de stelling dat hij uitzonderlijk wreed was en zijn gelijke niet kent, moet zeker genuanceerd worden als er gekeken wordt naar de wrede daden van andere vorsten in dezelfde periode. Als één van de redenen voor Ivan IV’s gedrag geven historici vaak aan dat hij godsdienstwaanzinnig was. Hij zag zichzelf dus als de uitvoerder van de goddelijke rechtvaardigheid in Rusland. Verschilde hij hierin van de West-Europese vorsten? Ivan IV zag zichzelf als de uitvoerder van de goddelijke macht op aarde, waardoor hij vond dat hij zijn rijk kon besturen zoals hij zelf wou. In West-Europa zijn er echter ook vorsten die zichzelf als uitvoerder van de goddelijk macht zagen. Denk maar aan Hendrik VIII die zichzelf uitriep als het hoofd van de Engelse Kerk. Waarom zo’n negatieve beeldvorming rond Ivan IV? 16 Het lijkt erop dat (West-Europese) historici bij Ivan IV alleen gekeken hebben naar alles wat hij slecht deed, terwijl ze bij West-Europese vorsten ook naar andere zaken keken. De oorzaak hiervan kan zijn dat historici Ivan IV aanhaalde als voorbeeld van hoe wreed de Russische tsaren wel niet zijn. Waarom zou het lokaal bestuur een beeld willen oprichten voor Ivan IV? In het hedendaagse Rusland bestaat veel aandacht voor grote centralistische leiders. Denken we maar aan Poetin, die een autocratisch beleid voert, of aan het gegeven dat Stalin ook opnieuw steeds meer gerepresenteerd wordt als een grote leider. BRON 8: RUSSISCHE EXPANSIE IN DE 18e EEUW COUDENYS, W., Het geheugen van Rusland. Een geschiedenis, Leuven, 2014, 74. 17 BRON 9: BRIEF VAN CATHARINA II DE GROTE AAN VOLTAIRE (28 juni/9 juli 1766) Hier is woord per woord wat ik tussen andere dingen over dit onderwerp in een instructie aan het comité, dat onze wetten verdedigt, heb laten weten: in een groot rijk dat zijn heerschappij over veel verschillende volkeren uitbreidt, zijn er verschillende geloofsopvattingen onder mensen, intolerantie tegenover deze verschillende religies zou de meest schadelijke vergissing zijn om de rust en verdraagzaamheid van deze burgers te verliezen. Er wordt zelfs ook geen wijs pact besloten door de orthodoxe religie en de politiek, die alle verloren schapen naar het juiste geloof kan brengen. De vervolging irriteert de geesten, de tolerantie maakt ze minder koppig en maakt ze minder opstandig, ze smoort de tegengestelde disputen in de kiem ten voordele van de rust van de staat en de unie van de burgers. VOLTAIRE, Lettres de l’imperatrice de Russie et de M. Voltaire, 1785, blz. 15. Wat was volgens Catharina II de Grote het juiste geloof? Mocht je in het keizerrijk van Catharina II de Grote je eigen geloof belijden en waarom was dat wel of niet zo? Met andere woorden wat was Catharina II de Grote’s strategie om haar steeds groter wordende rijk goed te kunnen besturen? Wat is het statuut van de bron (primair/secundair)? Wie is het doelpubliek van deze bron? Vergelijk Catharina’s politiek met de religieuze politiek van Lodewijk XIV in Frankrijk (begin 18e E). BRON 10: DE WOLGASLEPERS (REPIN) 1871 Ilja Repin (1844-1930) was een belangrijke Russische kunstschilder die bekend staat om zijn sociaalkritische schilderijen. Zijn schilderijen vertellen verhalen over het leven in Rusland en behoren tot de kunststroming van het Realisme. Dit is een van de bekendste Russische schilderijen. 18 Beschrijf de afgebeelde mensen, de compositie en de achtergrond van het schilderij. Wat is de boodschap die Repin met dit schilderij wil geven? Wat denk je dat het doel van Repin was met het maken van dit schilderij? Maakt deze vaststelling deze bron subjectief of objectief? BRON 11: STANDBEELD VAN VLADIMIR DE HEILIGE IN MOSKOU ‘Poetin wijdt bij Kremlin enorm beeld van Sint Vladimir in’, Katholiek Nieuwsblad (8 november 2016). In november 2016 werd op de feestdag van de Nationale Eenheid een standbeeld van Vladimir de Heilige onthuld in Moskou door de Russische president Poetin. Deze heilige heerste als prins van Kiev van 980 tot 1015 en bekeerde zich tot het christendom in 988. Waarom zou het Kremlin dit standbeeld hebben laten optrekken? Welke boodschap zou de Russische regering hiermee willen benadrukken? 19 LEERKRACHTENHANDLEIDING Bij de inleiding Bij de inleiding is het vooral van belang de leerlingen te laten nadenken over het beeld dat ze reeds hebben over Rusland en de Russische bevolking en om deze bestaande representaties te expliciteren – om ze vervolgens te deconstrueren. Mogelijk kan je een mindmap of een woordspin op het bord tekenen om alle associaties die de leerlingen met Rusland maken, op te sommen. Naast de bron die de kalender en tijdslijn van Rusland weergeeft en de bron die het klimaat van Rusland weergeeft, kunnen andere ook kaarten een zeer handig hulpmiddel zijn. Hieronder volgt een voorbeeld dat meer vertelt over de geografische bodem in Rusland. Deze bron kan worden gebruikt om de leerlingen duidelijk te maken hoe onderling verschillend de geografie van Rusland is (onder meer gebergte versus woestijn) en hoe de geografie een rol heeft gespeeld in de geschiedenis. Daarnaast is bijvoorbeeld een standaard staatkundige kaart erg handig om de enorm uitgestrekte grenzen met buurlanden aan te tonen. Bij Sporen van het oude Rusland Hoewel het bronnenbestand voor de periode van het Oude Rusland schaars is, hebben we toch gekozen om deze periode te bespreken. Het mag duidelijk zijn dat de bronnenschaarsheid fel benadrukt wordt en het is aangeraden om met de leerlingen stil te staan over de consequenties ervan. De geschiedschrijving van het Oude Rusland is slechts gebaseerd op enkele bronnen en werken. Vooral de Nestorkroniek is belangrijk. Aan de hand van het werken met een fragment uit de Nestorkroniek is het mogelijk de leerlingen duidelijk te maken dat deze bronnen eerder fictief van aard zijn. Vooral het kritisch denken en het redeneren over bronnen kan zo geoefend worden: 20 Hoewel de bronnen fictief van aard zijn, werden ze tot diep in de 19e eeuw grotendeels klakkeloos overgenomen, waarbij lege plekken zelfs met fantasie opgevuld werden. - De latere Russische historiografie gebruikte (misbruikte?) de bronnen om territoriale claims of ideologieën te ondersteunen. Zo wordt de oude geschiedenis benadrukt om aan te tonen dat Oekraïne historisch tot het huidige Rusland behoort. De vraag van de afkomst van de Russen is daarbij ook politiek geladen. Vele historici streden voor het chauvinistische idee dat Rusland enkel door Russen gesticht kon zijn en niet door Noormannen. Ten tweede proberen we van een West-Europees superioriteitsgevoel en het “anders-zijn” van Rusland af te stappen door overeenkomsten tussen de verschillende samenlevingen te benadrukken. Hedendaags onderzoek heeft aangetoond dat de Russische geschiedenis niet altijd zodanig verschilt van de Westerse en dat veel bestaande vooroordelen achterhaald zijn. Zowel het Oude Rusland als de Westerse vorstendommen trachtten hun macht te legitimeren op basis van zogenaamde banden met oudere, gezaghebbende regimes. Het Oude Rusland deed dit met Byzantium, Westerse vorstendommen met het oude Griekenland en Rome. Net zoals in het Westen had het Oude Rusland problemen met conflicten rond de troonopvolging. Het sterven van een vorst leidde zowel in het Westen als in Rusland vaak tot burgeroorlogen alsook tot versnippering van de macht over verschillende opvolgers. Met dezelfde trial en error evolueerden beide samenlevingen langzaamaan naar het eerstgeboorterecht. Hoewel de elfde-eeuwse Russkaja Pravda enkele gebruiksregels bevatte, liet een gelegitimeerd rechtssysteem ook in Rusland op zich wachten. Ten slotte kan de ontwikkeling van standaard Russisch vergeleken worden met de constructie van standaard Nederlands. Ook dit was een constructie die van bovenaf opgelegd werd in functie van eenheid en een makkelijker staatsbestel. Naast overeenkomsten wilden we ook enige Russische eigenheden beschrijven, zonder deze in een hiërarchie ten opzichte van het Westen te plaatsen. Voorbeelden hiervan zijn de poruka, het lijfeigenschap, het rotatiesysteem (rota) en het verdelen van de gronden over alle erfgenamen (apanage) bij het sterven van de grootvorst. Ten slotte legde Kiev-Rus’ duidelijk eigen accenten op hun christendom. Ten slotte hebben we gekozen deze vroege geschiedenis niet te politiek-militair te kleuren. De dynastieke wissels, veroveringen en oorlogen zouden onnodig uitgebreid zijn. We hebben echter gekozen de leerlingen een contextualiserend beeld te geven van het Oude Rusland door zowel haar politieke, als socio-economische, culturele en religieuze samenstelling bondig toe te lichten. - Extra bronnen ter illustratie - Kaart: De invallen van de Mongoolse Tataren 21 - Afbeelding van de Sofiakathedraal in Novgorod De Kiev-Russische architectuur heeft zeer veel elementen overgenomen van het Byzantijnse Rijk om zich zo goed mogelijk in te schrijven in het christendom, maar legde tegelijkertijd duidelijk haar eigen accenten. De Sophiakathedraal in Novgorod is hier een typisch voorbeeld van. De kathedraal werd gebouwd in de jaren 1045-1050 en is zo één van de oudste Russisch-orthodoxe kerken. Haar naam is letterlijk overgenomen van de Hagia Sophia in Constantinopel. Het was de eerste Slavische kerk waarin verschillen met Byzantium zo duidelijk werden gemaakt. Met haar sobere dikke muren, kleine, smalle ramen, heeft ze veel gemeen met de Romaanse architectuur in West-Europa, in plaats van de Griekse kerken die toen overal in Rusland nagebouwd werden. - Afbeelding: kattenbelletje gekrast op een berkenschors, gevonden in Novgorod Over een periode van 50 jaar groeven archeologen vondsten op rond Novogorod en vonden hierbij verschillende kattenbelletjes afstammend uit de tiende tot veertiende eeuw. Voor de Russen zijn deze vondsten van groot belang omdat ze aantonen dat ze niet analfabetisch waren. Het feit dat de bronnen seculier van aard zijn, bewijst ook dat het schrift verder verspreid was dan louter de kerkhoofden. - Krantenartikel: G. G. KOERKAMP, ‘Standbeeldwedloop om Vladimir de Heilige: Was hij Rus of Oekraïner?’, in Financieel Dagblad, 8 augustus 2015. https://fd.nl/economiepolitiek/1114145/standbeeldwedloop-om-vladimir-de-heilige-was-hij-rus-of-oekraiener 22 Bij Moskovië Deze leertekst focust op de groei van de macht van Moskou vanaf de veertiende eeuw, terwijl de Tataren het grondgebied bezet hadden. Hierbij kan er aandacht gegeven worden aan de representatie van deze periode in latere tijden. Veel historici verwijzen naar deze periode als het Tataarse Juk, een periode van onderdrukking en bezetting door de Tataren. Maar bronnen wijzen eigenlijk aan dat de Moskovieten samenwerkten met de Tataren en hierdoor machtiger werden. Het doel is hier dat de leerlingen weten dat de Tataren een grote rol hebben gespeeld in de groei van Moskovië. Afbeelding van de Kroon van Monomach: dit is een goed voorbeeld van hoe de Moskovische cultuur vermengd geraakte met deze van de Tataren. De kroon zou een geschenk geweest zijn van een Tataarse Khan aan de grootvorst van Mosksovië in de eerste helft van de veertiende eeuw. Er is echter een legende die de kroon toeschrijft aan Vladimir Monomach, de kleinzoon van keizer Constantijn Monomachus, die de stad Vladimir zou stichten. Daarnaast zou Vladimir ook de grondlegger zijn van de dynastie waartoe Ivan III behoorde. Op deze manier kon Ivan III zijn macht consolideren als rechtmatige erfgenaam van de Byzantijnse keizers. Dit past in het idee van Moskou als het derde Rome. Bij het deel over de Russisch-Orthodoxe Kerk kan verteld worden dat Byzantijnse denkbeelden via de Kerk Rusland binnenkwamen. Hiervan kwam het idee dat Kerk en Staat beter één geheel vormen (cesaropapisme) en niet met elkaar in concurrentie kunnen gaan. Daarnaast kan het ook interessant zijn erbij te vertellen dat de relatie tussen de Russische Kerk en de Byzantijnse Kerk in een neerwaartse spiraal terecht kwam in de vijftiende eeuw, waarbij de Russen uiteindelijk zelf een eigen metropoliet zouden aanduiden, in plaats van één die door Constantinopel zou worden aangeduid. In 1589 werd de Russische Kerk autocefaal verklaard, wat wilt zeggen dat de Kerk onafhankelijk werd van deze in Byzantium. Bij de interne kolonisatie/uitbreiding van Rusland kan een vergelijking gemaakt worden met hoe Europeanen omgingen met hun kolonies, naar bestuur, plaatselijke bevolking en hun culturele gewoonten, economische exploitatie, etc. Een voorbeeld hiervan kan Spanje zijn in Latijns-Amerika. Maak hier eventueel gebruik van een extra kaart waarop de gebiedsuitbreiding duidelijk wordt. Hierdoor kunnen de leerlingen visualiseren hoe Rusland groeide. 23 Bij de Tijd der Troebelen kan aangehaald worden dat de start niet altijd in 1598 gelegd wordt, maar soms ook in 1584 of 1603. 1584 omdat dan Fëdor op de troon kwam en het eigenlijk zijn schoonbroer Boris Godunov was die regeerde, waardoor het einde van de Rjoerikieden enkele jaren vroeger gesteld kan worden. Boris Godunov zal in 1598 bovendien als tsaar aangeduid worden na de dood van Fëdor en zorgt in het begin voor relatieve rust in het rijk. Om deze reden wordt soms 1603 aangeduid als het begin van de Troebelen, omdat het land dan leed onder misoogsten en hongersnoden, wat zorgde voor onvrede. Bovendien zou hij in dezelfde periode beticht worden van de moord op de zoon van Ivan IV, Dmitrij, waardoor hij eigenlijk geen moreel recht op de troon zou hebben. Schilderij van Ernest Lissner: Dit is een Russische kunstenaar die tijdens de periode van de SU actief deelnam aan het sociale en artistieke leven. Hij werd ook lid van één van de Sovjetse kunstenaarsverenigingen. Op dit schilderij is de overgave van de Polen te zien, die Moskou hadden ingenomen in de Tijd der Troebelen. De Polen hadden tijdens de Tijd der Troebelen hun kans gezien om verloren gebieden terug in te nemen en Rusland in te nemen. Door de verschillende facties en hun verschuivende belangen zou dit uiteindelijk mislukken. Dit kan gekoppeld worden aan de zwakte van het rijk tijdens de Tijd der Troebelen, maar eveneens aan de relatie tussen Rusland en zijn buren/Europa. Bij De Romanovs De nadruk in dit deel over het Russisch Imperium ligt vooral op het politieke domein. Het helpt de multi-etniciteit van Rusland te verklaren (door de territoriale expansie, maar ook verliezen), laat zien hoe de tsaar steeds meer en meer aan invloed op zijn volk verloor, en verklaart mee het ontstaan van de weerstand tegen de tsaar. Verder maakt het duidelijk dat in deze periode Rusland veel contacten met het westen had en een steeds belangrijker speler op het Europese toneel werd. Het laat leerlingen inzien dat het niet makkelijk is Rusland wel of niet bij Europa te laten horen. De denkoefening met de vergelijking tussen Catharina II de Grote en Lodewijk XIV laat inzien dat religieuze tolerantie in Frankrijk niet altijd vanzelfsprekend is geweest en ontkracht het stereotype dat dit in Rusland nooit aan de orde zou zijn geweest. Verder wordt ook gefocust op het culturele domein (religieuze tolerantie) en op de slechte levensomstandigheden van Russen (zeker in de tweede bron) om wederom de weerstand tegen de tsaar mee te verklaren. De leerlingen kunnen zo de link leggen hoe langzaam aan de ontevredenheid kon escaleren en bestuderen eigenlijk zo al enkele oorzaken van de Russische Revolutie. Indien men nog verder op het religieuze vlak wil inzoomen, kan ook volgend dagboekfragment van een priester gebruikt worden om het orthodoxe karakter van Rusland zowel te bevestigen als in vraag te stellen (1871). Het laat leerlingen zien dat het mogelijk was dat een priester toen aan zijn geloof twijfelde en zegt veel over de mentaliteit die toen heerste (hij durfde er met niemand over praten). Ook bronnenkritiek kan op dit dagboekfragment worden toegepast. 24 Om verder in te gaan op de armoede die heerste, kan ook een ander fragment van dezelfde priester gebruikt worden. Dit fragment sluit aan bij het schilderij van Repin dat de armoede en het zware werk wil aanklagen (een oorzaak Russische Revolutie). Je kan de leerlingen er op wijzen dat veel alcoholgebruik vaak wijst op slecht werkende regimes en armoede, zoals hier een voorbeeld van te vinden is. Ook hier kan bronnenkritiek toegepast worden. COLEMAN,H.J., Orthodox Christianity in imperial Russia. A source book on lived religion, Bloomington, 1968, blz. 85-94. Bij het besluit In het besluit wordt de situatie tussen Rusland versus het Westen kort aangehaald, maar tijdens de les kan je hier uitgebreid op ingaan a.d.h.v. de actualiteit door bijvoorbeeld vragen te stellen voer de relatie Poetin-Europa of Poetin-Trump. Ook de manier waarop de media deze zaken in beeld brengt, is een interessant onderzoeksdomein. Een voorbeeld van een goed filmpje dat hier kan worden getoond is: http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/programmas/terzake/2.45439?video=1.2707773 In dit filmpje word ingegaan op de moeilijke relatie tussen Rusland en de NAVO, die ook kort wordt aangehaald in het besluit. Het vertelt ook meer over hoe de media dit alles in beeld brengt (bv. vergelijking op Russische televisie tussen NAVO en nazi-Duitsland). Meer dan feitenkennis, wil dit besluit de leerlingen een aanzet geven tot historisch denken. Het bestrijdt mythevorming over Russische geschiedenis, gaat in op de complexe band verleden-heden, en moedigt reflectie aan over verschillende culturele normen- en waardenpatronen.