Doc. Vermoeden seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel

Notitie
Vermoeden seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik
Inhoud
1.
2.
3.
4.
5.
Definitie van vermoeden seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik
Seksueel misbruik: achtergrondinformatie
Signalen van seksueel misbruik
Voorbeelden van ongewenste intimiteiten
Houding en handelen bij een vermoeden van seksueel misbruik
Bijlage 1 Protocol: Bij vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik
A: Tussen cliënt en medewerker of derde persoon.
B: Tussen cliënt en als vermoedelijke dader ook een cliënt van De Lichtenvoorde is.
C: Op heterdaad betrapt.
Bijlage 2 Indicatoren volgens de hermeneutische cirkel van Erik Bosch en Ellen
Suykerbuyk.
Inleiding
Met deze notitie 'Bij vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel
misbruik' willen we een handvat bieden in geval er sprake is van ongewenste intimiteit. Deze
notitie is één van de drie notities die betrekking hebben op onder andere het thema seksualiteit.
1. In deze notitie ‘Bij vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel
misbruik’ staat omschreven hoe om te gaan met ongewenste intimiteiten en hoe je moet handelen
2. In de notitie ‘Op een respectvolle wijze’ is de visie en missie van De Lichtenvoorde ten aanzien
van seksualiteit omschreven. Deze notitie biedt handvatten voor de begeleiding en informatie voor
ouders en verwanten over hoe De Lichtenvoorde omgaat met het thema intimiteit en seksualiteit.
3. In de notitie ‘Gedragscode’ is omschreven wat De Lichtenvoorde in algemene zin van de
medewerkers verwacht. Wat De Lichtenvoorde verstaat onder ongewenst gedrag en wat
grensoverschrijdend is en hoe te handelen als je als medewerker hiermee geconfronteerd wordt.
Voor De Lichtenvoorde is signalering van een vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag
of seksueel misbruik een belangrijke schakel naar het voorkomen van seksueel misbruik, vandaar
dat deze notitie geschreven is. Het doel van deze notitie is de medewerker een leidraad te geven hoe
te handelen in gevallen van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik.
De notitie geeft achtergrond informatie en een toelichting bij het stappenplan als het gaat om een
vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of vermoeden seksueel misbruik waarbij de cliënt het
slachtoffer is. Het is de taak van elke medewerker van De Lichtenvoorde om een vermoeden van seksueel
grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik van een cliënt te melden.
De vermoedelijke daders kunnen zijn:



Medewerkers of andere hulpverleners van De Lichtenvoorde;
Iemand anders: zoals bijvoorbeeld de chauffeur, familie of trainer van de club;
Een (mede)cliënt die ook door De Lichtenvoorde begeleid wordt.
We spreken van vermoeden omdat onderzoek eerst moet uitwijzen of het vermoeden waarheid wordt.
Waarheidsvinding gebeurt altijd door de politie. We hebben gekozen voor de term vermoeden van seksueel
grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik om aan te geven dat we seksueel misbruik breed
opvatten. In de volgende paragraaf geven we hiervoor een nadere omschrijving. Wij gebruiken beide termen
in deze notitie.
In de praktijk blijkt dat slachtoffers vaker van het vrouwelijke geslacht zijn en de daders vaker van het
mannelijke geslacht. Om deze reden hebben we ervoor gekozen om in het geval van de slachtoffers de
verwijzing ‘zij’ te gebruiken en bij daders ‘hij’ te gebruiken. We vragen de lezer echter zich bewust te zijn van
het feit dat het andersom ook mogelijk is.
Werkgroep Preventie Seksueel Misbruik De Lichtenvoorde, oktober 2014
Doel
Handvat bieden in geval er sprake is van een vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of
seksueel misbruik
1. Definitie van een vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag
of seksueel misbruik
Een vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik verwijst naar alle seksueel
getinte contacten, handelingen of opmerkingen van familieleden, hulpverleners, mede-cliënten of anderen
die tegen de zin van het slachtoffer plaatsvinden of zonder dat zij het gevoel heeft gehad deze intimiteiten te
kunnen weigeren.
Omdat seksueel misbruik meestal niet geïsoleerd plaatsvindt maar opgebouwd wordt via seksueel getinte
opmerkingen of aanrakingen hebben we ervoor gekozen om de term vermoeden van seksueel
grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik breed te definiëren.
Het is vaak lastig om duidelijk te definiëren wat onder seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel
misbruik valt. Het eigen gevoel checken bij een collega of bij de teammanager is zeer gewenst. We streven
naar een open cultuur in deze. Het is wenselijk dat het onderwerp seksueel grensoverschrijdend gedrag of
vermoeden seksueel misbruik regelmatig op de teamagenda staat. Seksueel grensoverschrijdend gedrag of
vermoeden seksueel misbruik kan per cliënt verschillend beleefd worden. Een aanraking kan in het ene
geval seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik zijn en in het andere geval helemaal niet.
Door hierover met elkaar te praten voorkom je seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik
en houd je elkaar scherp bij de eventuele signalering ervan. Het bespreken van situaties volgens de
methode van het vlaggensysteem kan hierin ondersteunend zijn.
2. Seksueel misbruik: Achtergrondinformatie
Seksueel misbruik kan overal voorkomen, in alle sociale klassen, in gezinnen met diverse culturele en
religieuze achtergronden, binnen alle soorten woonsituaties, in inrichtingen, kortom overal waar mensen met
elkaar omgaan. Ook binnen de Gehandicaptenzorg wordt steeds meer duidelijk dat daar seksueel misbruik
voorkomt.
In het geval van seksueel misbruik maakt de pleger misbruik van de macht die hij heeft over het
slachtoffer. Het verkrijgen van deze macht kan op zeer uiteenlopende wijze tot stand komen:
fysiek en/of geestelijk overwicht, waarbij het slachtoffer vaak afhankelijk is van de zorg of
aandacht van de dader. Bijvoorbeeld in de volgende situaties.



Volwassene - kind: afhankelijkheid.
Hulpverlener - cliënt: afhankelijkheid.
Cliënt - cliënt: manipulatie, afhankelijkheid van vriendschap of aandacht.
Het vlaggensysteem hanteert de volgende criteria om te bepalen of er sprake is van
grensoverschrijdend gedrag, indien één van deze criteria in het geding is kun je spreken van
grensoverschrijdend gedrag.






Wederzijdse toestemming: beide partijen moeten met volle bewustzijn instemmen
Vrijwilligheid: geen sprake van drang of dwang
Gelijkwaardigheid: zeker evenwicht tussen beide partijen op onder meer leeftijd, kennis,
intelligentie, rijpheid, status
Leeftijdsadequaat: gedrag kan bij de leeftijd en ontwikkeling verwacht worden
Contactadequaat: regels volgen die in de context gelden
Zelfrespect: zichzelf geen schade berokkenen
Werkgroep Preventie Seksueel Misbruik De Lichtenvoorde, oktober 2014
Een cliënt met een verstandelijke beperking loopt een groter risico om slachtoffer te worden van
seksueel misbruik doordat zij minder cognitieve vermogens heeft om zich te verweren en ook
vaak in een afhankelijke positie verkeert. Afhankelijk van anderen voor de dagelijkse zorg, maar
ook voor de sociaal-emotionele ontwikkeling is die afhankelijkheid er.
In elke hulpverleningsrelatie bestaat er een zekere intimiteit en vertrouwelijkheid. Het is de taak
van de hulpverlener om hier heel bewust mee om te gaan en elke erotische getinte opmerking of
aanraking te vermijden. De cliënt is namelijk door haar afhankelijkheid in veel gevallen niet goed
in staat om hier assertief mee om te gaan.
Het komt ook voor dat een cliënt vanuit die intimiteit en vertrouwelijkheid zelf seksueel geaard
contact zoekt met een hulpverlener. De hulpverlener zal hierover in het team en met zijn
leidinggevende moeten communiceren en ook naar de cliënt duidelijk aangeven dat dit niet kan.
Een waarschuwing hierbij is dat we in het oog moeten houden dat er een groep cliënten is die
handtastelijk is, zonder daar een seksuele bedoeling mee te hebben. Voor deze groep is goede
voorlichting over sociaal geaccepteerd gedrag nodig.
3. Signalen van seksueel misbruik
Slachtoffers van seksueel misbruik zoeken vaak naar indirecte uitingen om hun frustraties of onprettig
voelen duidelijk te maken (bijvoorbeeld bedplassen, angsten, probleemgedrag, agressie of claimend
gedrag). In geval van plotselinge veranderingen van gedrag is het de taak van begeleiders om de cliënten
goed te observeren en signalen te noteren en zo seksueel misbruik niet uit te sluiten.
Deze (plotselinge) uitingen hoeven niet altijd een signaal voor seksueel misbruik te zijn, maar
zouden wel samen met andere signalen aanleiding moeten zijn voor verder onderzoek.
Bosch en Suykerbuyk geven in hun boek: “Begeleiding van seksueel misbruikte mensen met een
verstandelijke beperking” aan dat de hermeneutische cirkel een goed hulpmiddel is om de cliënt te begrijpen
in al de facetten van zijn leven. Het gebruik van deze hermeneutische cirkel met indicatoren kan een
aanwijzing geven voor seksueel misbruik. Daarbij is het van belang om het stressniveau te bepalen. Dit om
dagelijkse stress te kunnen onderscheiden van een hoge mate van stress. Bij een hoge stressscore of bij
een groot aantal indicatoren is het aan te raden om een behandelaar/seksuoloog in te schakelen voor
verdere diagnose. Bij veel cliënten is namelijk het seksueel misbruik reeds in een vroeg stadium van hun
leven opgetreden en heeft de cliënt daar nu nog steeds last van.
Bijlage 2 geeft een overzicht van de indicatoren die Bosch en Suykerbuyk gebruiken in de hermeneutische
cirkel.
4. Voorbeelden van ongewenste intimiteit of seksueel grensoverschrijdend
gedrag
Seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik is zoals de definitie in paragraaf 1 laat zien zeer
breed gedefinieerd. Niet elke ongewenste intimiteit of seksueel grensoverschrijdend gedrag is strafbaar. De
Lichtenvoorde wil echter dat deze wel gemeld wordt om een mogelijke noodzaak tot preventief handelen te
onderkennen.
Voorbeelden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik kunnen zijn:




Omarmen;
Seksueel getinte opmerkingen;
Op de mond zoenen;
Een cliënt op de foto zetten tegen haar wil.
In al deze voorbeelden is het belangrijk dat het slachtoffer het ervaart als ongewenst. Er zijn vele situaties
denkbaar dat bovengenoemde handelingen zeer gewenst zijn.
Wel strafbaar zijn ontuchtige handelingen met minderjarigen of personen die aan jouw zorg zijn
toevertrouwd.
Werkgroep Preventie Seksueel Misbruik De Lichtenvoorde, oktober 2014
Ontuchtige handelingen zijn gericht op seksueel contact.
Voorbeelden hiervan:
 Masturberen in het bijzijn van een ander of deze ander dwingen tot masturbatie;
 Een seksueel/erotisch geladen sfeer scheppen of het doen aannemen van een seksueel getinte
houding;
 Ongewenste aanraking (zoals het betasten van geslachtsorganen): zich tegen een ander
aandrukken of andere vormen van aanranding;
 Verkrachting: seksueel binnen dringen van het lichaam, ook tongzoenen valt hieronder;
 Het nemen van naaktfoto’s van minderjarigen of mensen met een (verstandelijke) beperking met
als doel deze als (kinder) porno te verspreiden.
5. Houding en handelingen bij een vermoeden van seksueel misbruik
Als je vermoedt dat een cliënt seksueel misbruikt is door een collega of iemand anders dan volg
je het protocol Vermoeden seksueel grensoverschrijdend gedrag of vermoeden seksueel
misbruik (Bijlage 1). Je mag als medewerker zelf geen onderzoek doen. Na de melding stelt de
teammanager in overleg met de gedragsdeskundige een plan van aanpak op over de te volgen
stappen in de casus. De begeleiders nemen geen initiatief om over het seksuele misbruik met de
cliënt te praten om het gevaar van beïnvloeding van de cliënt te voorkomen. Als de cliënt er zelf
over begint dan luistert de begeleider uiteraard. Stel geen ‘waarom’ vragen. Voorkom vragen of
commentaar ‘wie is de schuldige’, ‘wie is de dader’ en ga het niet uitgebreid hebben over de
mogelijke schuldige. (Het is de kunst de cliënt het gevoel te geven met zijn/haar verhaal terecht
te kunnen bij iemand die door hem/haar vertrouwd wordt).
Mensen die meteen goed worden opgevangen en op een directe en gevoelsmatige manier zijn benaderd,
blijken relatief gezien en kijkend naar de ervaringen op de langere termijn, minder te lijden te hebben van
het seksuele misbruik.
Houd de uitgangspunten van een professionele beroepshouding voor ogen bij de opvang van mogelijke
slachtoffers:
Geef de cliënt de verzekering dat je haar serieus neemt, dat je het erg vervelend vindt wat er
gebeurd is en dat je hem of haar zult helpen.
Cliënten, die het slachtoffer zijn geworden van seksueel misbruik, kunnen ten prooi vallen aan
een scala van gevoelens, zoals verdriet, boosheid, angst, agressie, neerslachtigheid enzovoort.
Bevestig deze gevoelens en ga een cliënt niet vertellen hoe zij zich zou moeten voelen.
Probeer zo min mogelijk oordelend en normerend te zijn, ga een cliënt niet aanpraten dat zij wel
een erg nare en pijnlijke ervaring moet hebben meegemaakt. Blijf zo neutraal mogelijk en houdt
de sfeer prettig. Veronderstel niet bij voorbaat schuldgevoelens of boosheid, misschien zijn die er
niet eens. Projecteer geen eigen emoties op de cliënt.
Beloof de cliënt nooit dat je het aan niemand zult vertellen. Leg uit dat je andere mensen nodig
hebt voor het verlenen van goede hulp.
Verzeker de cliënt dat jij haar of hem zult blijven steunen en dat je verdere stappen steeds zult
overleggen met haar of hem.
Duurzame emotionele schade als gevolg van seksueel misbruik kan worden beperkt wanneer de personen
in de directe omgeving van de cliënt steun blijven bieden.
Neem in het zorgplan nieuwe afspraken op die voortvloeien uit het verwerken van het seksueel misbruik.
Overleg met een gespecialiseerde behandelaar is hiervoor noodzakelijk. Denk hierbij aan omgaan met de
plaats van delict, omgaan met de dader indien de mogelijkheid aanwezig is dat ze elkaar tegenkomen,
weerbaarheidstraining.
Bij een vermoeden of signaal van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik wordt
altijd het protocol gevolgd en een MIC-melding gedaan.
Werkgroep Preventie Seksueel Misbruik De Lichtenvoorde, oktober 2014
Bijlage(n)
Bijlage 1 klik hier voor Protocol Vermoeden seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik
A: Tussen cliënt en medewerker of derde persoon.
B: Tussen cliënt en als vermoedelijke dader ook een cliënt van De Lichtenvoorde is.
C: Op heterdaad betrapt.
Bijlage 2 klik hier voor Indicatoren volgens de hermeneutische cirkel van Erik Bosch en Ellen Suykerbuyk.
Werkgroep Preventie Seksueel Misbruik De Lichtenvoorde, oktober 2014