Plan voor een nieuw educatief cultuurhistorisch

Plan voor een nieuw
educatief cultuurhistorisch
landschapspark
Beth Haim
400 jaar begraafplaats van de
Portugees-Israëlietische gemeenschap
Beth Haim
Beth Haim, oftewel Huis des Levens, is de begraafplaats
van de Portugees-Israëlietische Gemeente in Ouderkerk
aan de Amstel. Het eerste gemeentelid werd hier in 1614
begraven Het is de oudste nog in functie zijnde
begraafplaats op het westelijke halfrond. Er zijn nu
28.000 graven op vier hectare land. Het is uniek dat
deze begraafplaats als kernfunctie binnen de Joodse
infrastructuur gedurende vier eeuwen actief in gebruik is
voor de begrafenis, bijbehorende religieuze handelingen
en het gedenken van overledenen. Vooral de graven van
een aantal vooraanstaande Portugese Joden maken de
dodenakker in Ouderkerk aan de Amstel zeldzaam en
internationaal beroemd. Nergens ter wereld zijn zoveel
fraai gebeeldhouwde figuratieve voorstellingen te vinden.
De begraafplaats is afgebeeld door beroemde kunstenaars
als Ruysdael, Romeijn de Hooghe, Blotelingh en Picart.
Beth Haim is een rijksmonument en staat op de ‘Watch
list’ van het World Monuments Fund.
Beth Haim
Begraafplaats van de Portugees-Israëlietische
Gemeente in Ouderkerk aan de Amstel
noord
4 ha
De begraafplaats is afgebeeld door beroemde kunstenaars
als Ruysdael, Romeijn de Hooghe, Blotelingh en Picart.
Beth Haim is een rijksmonument en staat op de ‘Watch
list’ van het World Monuments fund.
Plan voor een nieuw educatief
cultuurhistorisch landschapspark
Indachtig haar naam Huis des Levens wil Beth Haim
een levendige rol spelen in de Nederlandse samenleving,
en voor internationale bezoekers met interesse voor het
Joodse leven, sterven en gedenken. Beth Haim wil het
draagvlak voor de continuïteit van de Joodse
gemeenschap versterken door het interesseren van
kinderen, jongeren en groepen volwassenen voor de
bijzondere geschiedenis, cultuur en religie van de
Portugees-Joodse gemeenschap in Europa en met name
in Nederland. Deze Europees-Joodse geschiedenis en de
maatschappelijke bijdrage van deze groep aan Nederland
door de eeuwen heen kan zichtbaar worden gemaakt door
vanuit een nieuw te maken entreepaviljoen een aantal
thematische landschapsroutes over de begraafplaats te
realiseren, met rustplekken voor bezinning. Op de
thematische routes worden met behulp van innovatieve
technologie (apps) en educatieve pakketten voor het
onderwijs, cultuurhistorische en religieuze verhalen
gevisualiseerd over markante personen en de tijd waarin
zij leefden. Zoals de ouders van Spinoza, rabbijn Menasseh
ben Israel, dr. Eliahu Montalto (lijfarts van Maria de
Medici), arts en weldoener dr. Samuel Sarphati,
kunstenaar Joseph Mendes da Costa, de familie van
actrice Fien de la Mar, onroerend-goedmagnaat Maup
Caransa en het grafveldje voor Portugees-Joodse
kinderen, omgekomen in de Tweede Wereldoorlog.
Iedere route voert langs het Rodeamentoshuis, of terwijl
het Huis der Ommegangen uit 1705, waar de religieuze
gebruiken bij de begrafenis worden toegelicht.
1
2
3
1. Bankier Francisco Lopes Suasso
1660-1710
2. Baruch Spinoza 1632-1677
3. Rabbijn Menasseh Ben Israel
1604-1657
4. Dr. Samuel Sarphati 1813-1866
5. Maup Caransa 1916-2009
4
5
Met nadruk moet worden gesteld dat in dit plan het oorspronkelijke monumentale karakter van Beth Haim geheel
in tact blijft en haar kernfunctie als begraafplaats wordt
geborgd en verbeterd door het uitvoeren van een aantal
restauratieve en bodemverstevigende werkzaamheden.
Sterker nog: het cultuurhistorisch landschapspark voegt
een grote educatieve meerwaarde toe aan de samenleving.
Het draagt bij aan het ontsluiten van de betekenis van de
Joodse gemeenschap voor grote groepen mensen op een
locatie die bij uitstek uitnodigt tot reflectie en bezinning.
Het versterkt ook de identiteit van de gemeenschap door
het beschouwen van haar eigen cultuurhistorische rol en
kan zo aan het Joodse onderwijs een bijdrage leveren,
evenals dienen als natuurlijke plek voor laagdrempelige
ontmoetingen tussen generaties. Voor het vertellen van
het volledige verhaal vormt Beth Haim een waardevolle
toevoeging aan het Joods Historisch Museum, de
Portugese Synagoge en Hollandsche Schouwburg.
De ligging tussen A2 en A9 in de Amsterdamse regio,
vlakbij Schiphol, zorgt voor een uitstekende bereikbaarheid, voor de nationale en internationale (Joodse)
gemeenschap.
Ruimtelijke en functionele analyse
Door de verschillende bestaande (infra)structurele lagen op de
begraafplaats te verbeteren wordt de fysieke wandeling kwalitatief
beter en de beleving sterk vergroot.
Beheerkaart, maaibeheer
26 x/jr Graspaden
2 x/jr
Bloemrijkgrasland
0 x/jr
6 x/jr
1 x/jr
Rietvegetatie
26 x/jr Reisdoelen
Grasvelden
Zeggevegetatie
15 x/jr Zichtassen
1 x/jr Bos/weide
Randen
Het besloten karakter van de begraafplaats zal op een aantal plekken
nog verder worden versterkt doormiddel van groen.
Hoofdpaden
Het hoofdpadensysteem van Beth Haim bestaat uit een aantal kruisende
beukhagenlanen. Door nieuwe koppelingen toe te voegen wordt de ontsluiting
sterk verbeterd en kan de bezoeker gemakkelijker rondlopen.
Geënsceneerde blik
Lopend over het hoofdpadensysteem zullen op interessante plekken zichtlijnen worden
gecreëerd. Dit kan op eenvoudige wijze door in de beukhagen kleine ‘vensters’ te knippen.
zichtlijnen door ‘kleine vensters’ in de beukhaag te knippen
Informele routes
Beth Haim kent een informeel padensysteem dat ontstaat door paden in het hoogstaande
gras te maaien. Daar waar nodig zal dit graspadensysteem worden uitgebreid, waardoor
nog meer plekken en graven voor het publiek bereikbaar worden.
introductiepaviljoen
Reisdoelen
Door het ontbreken van een kaart of gids is het op dit moment voor de bezoeker niet
makkelijk om een vooropgezette route uit te stippelen. Door het definiëren van de
plekken die de moeite waard zijn om te bezoeken, ontstaan er als het ware wandelingen
met verschillende reisdoelen. Zo kunnen er vele verschillende (thematische) wandelingen
gemaakt worden. Als enige echte fysieke toevoeging aan de begraafplaats wordt gedacht
aan een museaal informatiepaviljoentje aan het begin van de begraafplaats.
Introductiepaviljoentje
Als enige echte fysieke toevoeging aan
de begraafplaats wordt gedacht aan een
museaal informatiepaviljoentje aan het
begin van de begraafplaats. Een klein
gebouwtje dat samen met de omsloten
binnenplaats de nieuwe entree moet
gaan vormen. Binnen kan de bezoeker
een (audiovisuele) introductie krijgen
alvorens de wandeling te beginnen.
Een grote vitrine scheidt binnen en buiten.
Aan de binnenzijde is een collectie
tentoongesteld. Aan de buitenkant geeft
deze vitrine ruimte voor Joodse gebruiken
als het wassen van de handen, het
opzetten van een keppeltje, het lezen
van de gebeden en de reglementen van
de begraafplaats.
Op de binnenplaats staat een prachtige
buitenmaquette die de bezoeker een goed
beeld geeft van het gehele terrein.
Programma van eisen
Programma van Eisen
verduisterd
omsloten
intro-film
40 m2
kraan
keppeltjes
+
gebeden
& reglementen
vitrine
40 m2
topstukken
app/kaartje
gebruiken
open maar formeel
entree
binnenplaats +
maquette
80 m2
tekst
mooi verwerende
maquette
uitzicht
aanraakbaar
centraal plein
De route
1. De bus parkeert op het centrale plein.
2. Het museumpaviljoen is meteen goed zichtbaar.
3. Een nieuw vormgegeven entree is onderdeel van het
paviljoen.
4. Men betreedt de binnenplaats. Hier staat een grote
maquette van de begraafplaats met een mooi uitzicht
over Beth Haim. De app wordt geactiveerd en aan de
hand van de maquette wordt de bezoeker verteld wat
er op de begraafplaats te zien is (evt. kan een audiotour/kaart worden gehaald bij de plaatselijke bakker).
5. H
et centrale element in het paviljoen is een grote
vitrine. Aan de tuinzijde van de vitrine is ruimte voor de
Joodse gebruiken: een kraan om de handen te wassen,
het opzetten van een keppeltje en het lezen van de
gebeden en de reglementen van de begraafplaats.
6. D
e bezoekers die nabestaanden komen bezoeken
betreden vervolgens de begraafplaats; zij die Beth
Haim komen bekijken, lopen eerst langs de bijzondere
objecten en topstukken die in de vitrine worden
tentoongesteld.
7. In dit overdekte deel van het paviljoen wordt het
verhaal van Beth Haim verder uitgelegd in een korte
introductiefilm, evt. met aanvullende panelen langs de
wanden.
8. De bezoekers betreden de begraafplaats.
9. V ia het lange pad tussen de heggen komt de bezoeker
terug bij het paviljoen.
parkeren
zichtbaar
sloot
vitrine
info-film
entree
gebruiken
bezinning
nieuw hek
maquette
heg
huis beheerder
begraafplaats
N
begraafplaats
huis beheerder
info-film
maquette
vitrine
gebruiken
tekst op muur
entree
info-film
vitrine
maquette
nieuwe entree
maquette
gebruiken
buitenvitrine
zitplekken
introductiefilm
Nieuwe reisdoelen
Op grote delen van de begraafplaats zijn
grafstenen overwoekerd door gras. Door deze
weer zichtbaar te maken ontstaan nieuwe
reisdoelen.
Rustplekken
Het aantal bankjes op begraafplaats zal worden uitgebreid waardoor
de bezoeker onderweg een aantal fijne en intieme rustpunten krijgt.
Verhalen
Een van de belangrijkste toevoegingen wordt het
ontsluiten van de vele verhalen die aan deze begraafplaats
verbonden zijn. Cultuurhistorische en religieuze verhalen
van bekende en onbekende personen die hier begraven
liggen. Via ‘kleine’ verhalen van persoonlijke levens
worden ook de grote verhalen verteld. Denk aan thema’s
als inquisitie, verdraagzaamheid, Nederland in de Gouden
eeuw, het Joodse leven in de 19e eeuw, maar ook het
Joodse leven nu, in de Tweede Wereldoorlog, en de vele
rituelen rondom de thema’s dood en leven. Deze bron
van verhalen is schier onuitputtelijk en ongelofelijk
interessant. Hiermee kunnen vele thematische
wandelingen worden uitgewerkt en kan elk bezoek aan
de begraafplaats weer een andere ervaring opleveren.
Beth Haim app
Voor het ontsluiten van deze verhalen wordt een speciale app ontwikkeld die de bezoeker
aan het begin van de wandeling kan downloaden op zijn mobiele telefoon. De verhalen
zullen niet alleen te horen zijn maar ook door middel van vele afbeeldingen, filmpjes,
geluiden en muziek worden verteld. Al wandelend kan de bezoeker bij een groot aantal
verschillende graven of plekken deze verhalen tot leven wekken. De app zal in een groot
aantal verschillende talen verkrijgbaar zijn. Gekozen wordt voor gps (global positioning
system) om de app per verhaal op de juiste momenten te kunnen activeren.
Virtualiteit &
werkelijkheid
De mobiele telefoon met de Beth Haim-app
zal gaan werken als een beeldscherm
waardoor verhalen tot leven komen.
Beth Haim kaart
Er zijn natuurlijk altijd mensen die geen gebruik willen maken van techniek en liever
analoge middelen willen gebruiken om hun weg te vinden. Hiervoor zal een speciale kaart
gemaakt worden waar de belangrijkste routes met een korte beschrijving op aangegeven
staan. Ook deze kaart zal in verschillende talen verkrijgbaar zijn.
Abraham Sagache 5445/1685 en zijn vrouw Sara 5431/1670
Abraham Sagache 5445/1685 en zijn vrouw
Sara 5431/1670
Vergankelijkheid
Vergankelijkheid is een belangrijk thema in de joodse religie en speelt ook letterlijk
een belangrijke rol op deze begraafplaats. Doordat de grafstenen in weer en wind staan,
verdwijnen langzaam alle opschriften, gebeeldhouwde ornamenten en afbeeldingen. Links
een steen recent gefotografeerd, rechts een foto van dezelfde steen uit 1975. Beschermen
van de stenen is cultureel, financieel en ook esthetisch geen optie. Het vastleggen van de
geschiedenissen van de belangrijkste graven wordt daarmee steeds urgenter.
Memento Mori
De modieus geklede man, begeleid door zijn zwarte dienaar staat in een landschap
van grafzerken kijkend naar een rottend, door insecten en vogels aangevreten lijk.
Deze tekening over de vergankelijkheid van het leven bevat Spaanse en Hebreeuwse
dichtregels over de dood. Zij werden geschreven door Moses ben Gideon Abudiente,
in opdracht van Isaac, zoon van Matatya Aboab. In de achtergrond is vermoedelijk
de Portugese begraafplaats te Ouderkerk aan de Amstel te zien. Dergelijke vanitasvoorstellingen waren in de 17e eeuw zeer geliefd en zijn voor ons een metafoor voor
het omgaan met Beth Haim: alles zal langzaam verdwijnen behalve de verhalen.
Productie, research en ontwikkeling
Voor het ontwikkelen van de vele verhalen zal een interdisciplinair team van specialisten
worden gevormd, dat moet zorg dragen voor de benodigde content, historisch juiste teksten
en het benodigde beeldmateriaal dat uit veel verschillende nationale archieven gehaald
moet worden. Daarna zullen de verhalen op een bijzonder manier moeten worden
vormgeven, zowel in beeld als geluid.
Educatieve programma’s
Naast de inhoudelijke ontwikkeling van de Beth Haim-app zullen er ook speciale
educatieve programma’s voor het onderwijs en specifiek groepsbezoek worden ontwikkeld.
Een aantal voorbeelden
Hoe de portugese
Joden in Nederland
terecht kwamen
Als gevolg van de Spaanse Inquisitie (1492) werd de
volledige Joodse bevolking van circa 200.000 man
verdreven. Dit werd gevolgd door verbanningen in
1493 in Sicilië, en Portugal in 1496. Een aantal van
de verdreven Spaanse Joden vluchtte naar Nederland.
Over de Esnoga
De Joden die aan het eind van de vijftiende Amsterdam. Er moest een synagoge worden
eeuw van het Iberisch schiereiland werden gebouwd en daarnaast moest er een plek
verdreven, kwamen rond 1600 aan in de
worden gevonden om de doden te begraven.
tolerante noordelijke Lage Landen.
Een grote groep vluchtelingen kwam naar
Een plek om de doden te begraven
Amsterdam weigerde herhaaldelijk
toestemming te geven voor de aanleg van
een Joodse begraafplaats. De Joden werden
gedwongen hun doden te begraven in Groet,
in de buurt van Alkmaar, op ongeveer 50
kilometer afstand van Amsterdam. In 1614
werd het eerste stuk grond van de huidige
begraafplaats in Ouderkerk aan de Amstel
aangekocht. Dit kreeg de naam Beth Haim,
Huis des Levens. Verdere grondaankopen
werden in 1690 en 1691 gedaan.
Over begrafenisrituelen
Bij de aanlegsteiger aan de Bullewijk staat achter de
houten poort het metaarhuis (reinigingshuis) uit 1705, het
zogeheten Rodeamentoshuis (Huis der Ommegang): hier
brengt men de overledene binnen en hier lopen de mannen
zevenmaal rond de kist van een mannelijke overledene.
Omdat de priesters, of kohaniem, niet in aanraking mogen
komen met de doden kregen zij een apart lokaal in het
metaarhuis, en op de begraafplaats zelfs speciale paden.
Biljet uit 1866 van de Portugees-Joods broederschap
Hesed Weemet, of terwijl Oprechte liefde en waarheid.
Wascollege dat overleden mannen waste en kistte.
Waarom de oude toegang van de
begraafplaats aan het water ligt
In 1614 wist de Portugees-Israëlietische Gemeente aan de
Amstel een lap grond te kopen van een van de schepenen
van Amsterdam. Die begraafplaats markeerde de eerste
formele erkenning van de Portugees-Joodse gemeenschap
in Amsterdam. Voorwaarde van de gemeente Amsterdam
was dat men de doden per schip (trekschuit) zou
vervoeren.
Over de Tweede Wereldoorlog
Veel gereserveerde graven bleven na de oorlog leeg. Gemeenteleden die familie
hebben verloren in de Sjoa hebben gedenktekens geplaatst, zodat ze kunnen rouwen
om degenen die zij verloren hebben.
Persoonlijke verhalen
Michael de Espinoza
5414/1654
de vader van Baruch Spinoza
De Portugees-Joodse koopman Michael de Spinoza en
diens vrouw Hanna Deborah d’Espinoza waren
afstammelingen van zogenaamde Marranen of schijnchristenen die begin 17e eeuw naar Amsterdam waren
getrokken om er openlijk tot het Jodendom te kunnen
terugkeren. Zij waren de ouders van Baruch Spinoza. In
Amsterdam was Spinoza’s grootvader, Emanuel Rodrigues
Spinoza, een koopmansbedrijf begonnen dat Michael in
1632 overnam.
Een verhaal over hun
beroemde zoon Baruch
Spinoza 1632- 1677
In veel verhalen kan heden en verleden op een
eenvoudige wijze aan elkaar worden gekoppeld.
Verzakkende grafstenen
In de 19de eeuw is de begraafplaats door David Henriques
de Castro, een vooraanstaand lid van de gemeente, in kaart
gebracht en deels gerestaureerd. Hij haalde de verzakte
grafstenen omhoog en stutte de belangrijkste en mooiste
stenen met bakstenen om verder wegzakken te voorkomen.
In totaal zijn door hem 6.000 grafstenen en tomben
opgegraven en in kaart gebracht. De Castro heeft veertien
jaar gewerkt aan de restauratie van deze grafstenen.
Samuel Sarphati
In 1866 heeft de arts en weldoener Samuel
Sarphati hier zijn laatste rustplaats gevonden.
Hij was een onvermoeibaar strijder tegen ziekte
en armoede. Zo nam hij het initiatief voor de
oprichting van de eerste broodfabriek in
Amsterdam die goedkoop en gezond brood voor
de armen bakte. De eerste woorden van het
boek Job sieren zijn graf: Hij was een man,
vroom en oprecht, godvrezend en wijkende van
het kwaad.
Het verhaal van Samuel Sarphati is goed
te koppelen aan plekken in Amsterdam:
het Sarphatipark en de Sarphatistraat
Maup Caransa 1916 - 2009 - ondernemer
De bekende ondernemer en onroerendgoedhandelaar
Caransa groeide op in het vooroorlogse Joods
Amsterdam. Zijn vader was kolenhandelaar.
Als tiener moest hij aan het werk en verkocht hij
olie, kolen en bloemen op straat. Aan het einde van
de jaren dertig werkte hij in de wasserette van de
Joodsche Invalide en was hij in dienst bij een
autosloperij. In de Tweede wereldoorlog was hij
korte tijd geïnterneerd in kamp Westerbork, maar
zijn huwelijk met de katholieke Rika Heijsteeg en
zijn niet-Joodse uiterlijk redden hem van deportatie.
Zowel zijn ouders als zijn drie broers zijn vermoord.
Caransa en zijn zus Femma waren de enigen van het
gezin die de oorlog overleefden. Na de oorlog startte
Caransa een handel in dumpgoederen en
tweedehands auto-onderdelen. Hij kocht diverse
panden en werd eigenaar van een groot aantal
Amsterdamse hotels en diverse uitgaansgelegenheden. In 1964 richtte Caransa zijn handelsonderneming M. Caransa bv op. Hij leidde het bedrijf tot
op hoge leeftijd en droeg het vervolgens aan zijn
twee kleinzonen over.
En dan... de vele verhalen op de grafstenen zelf
David Da Rocha 5469/1708
Een harp spelende David siert de zerk van David da Rocha, maar getuige het opschrift
moet deze David ook zelf muzikant zijn geweest: Na terra a gloria do canto - no ceo
o canto da gloria. Op aarde de roem van het lied - in de hemel het lied van de roem.
Ribca Levy Ximenes
5454/1694 en dochter
Esther Ximenes
Marques
In de steen van Rebekka Ribca is te zien hoe
een afbeelding van ‘Rebekka bij de bron’
is uitgehouwen.
Grafsteen uit de 18e eeuw, met familiehuis
en scheepjes aan de Boompjes in Rotterdam.
Het op veel graven voorkomende
vanitas-motief van een doodshoofd.
Waarmee de tijdelijkheid van het leven
gesymboliseerd wordt.
colofon
opdrachtgever: David Henriques de Castrofonds
comité van aanbeveling 400 jaar Beth Haim:
Haham dr. P. B. Toledano
Burgemeester Mieke Blankers(gemeente Ouder-Amstel)
Burgemeester Eberhard van der Laan (gemeente Amsterdam)
Burgemeester Jan van Zanen (gemeente Amstelveen)
Ernst Hirsch Ballin
Familie Caransa
Job Cohen
Jeroen Krabbé
Neelie Kroes
Peter Sieradzki
Tom de Swaan
Ed van Thijn
Max Vorst
concept en ontwerp: Kossmann.dejong
inhoudsontwikkeling: Edward van Voolen
schetsontwerp intropaviljoen: Jan Loerakker
publiciteit en fondsenwerving: Peter Rijntjes
Voor meer informatie: Géke Beek, David Henriques de Castrofonds
e-mailadres: [email protected]
website: www.bethhaim.nl
Postbus 160, 1190 AD Ouderkerk aan de Amstel