Plaats van herinnering in Mokum

Hollandsche Schouwburg Amsterdam
CULTUUR
Hollandsche Schouwburg Amsterdam
Plaats van herinnering
in Mokum
CULTUUR
De Hollandsche Schouwburg was een theater aan de Plantage Middenlaan in Amsterdam
dat tijdens de Sjoa (Holocaust) het centrum werd van de deportatie van de Joodse
bevolking van Amsterdam en omstreken. Later verscheen er een herdenkingsplek en
vervolgens een klein museum. Het Joods Historisch Museum heeft plannen om de plaats
nieuwe betekenis te geven. De Hollandsche Schouwburg zal ruimte bieden aan een
vernieuwde herdenkingsruimte en een Sjoa Museum, waarin het complete verhaal van de
Nederlandse Jodenvervolging wordt verteld.
Een jaar geleden ben ik als architectuurstudent aan de TU
Delft door mijn docent Hielkje Zijlstra benaderd met de vraag
van het Joods Historisch Museum naar een student die een
studieontwerp zou willen maken voor de vernieuwing van
de Hollandsche Schouwburg. Na een moment van twijfel
vanwege de gevoeligheid van de geschiedenis heb ik vanwege
de relevantie van de opdracht de uitdaging geaccepteerd. Wat
volgde was een nog lopend onderzoeksproces waarin conventies continu op de kop worden gezet door de confrontatie met
de verschrikking van de Jodenvervolging.
Leegte
Het type antwoorden dat architecten sinds de oorlog hebben geformuleerd op de precaire vraag hoe je vorm kunt
geven aan de herinnering van de Sjoa, zijn door toedoen van
een veranderende herinneringscultuur in de loop van de tijd
verschoven. In mijn onderzoek kwamen enkele van deze antwoorden als mogelijke invullingen voor de transformatie van
de Hollandsche Schouwburg in een versneld tempo aan mij
voorbij.
Ik heb overwogen of leegte (een void) een passende reactie is op
de afwezigheid van Joodse levens. Maar naarmate de gebeurtenissen zich terugtrekken in de tijd, zijn er explicietere bakens
nodig die een houvast vormen voor herinneringen en een gids
voor gedachten en verbeelding. Bovendien is de grootste kracht
van het Joods Historisch Museum mijns inziens dat er wordt
benadrukt dat de Joodse geschiedenis in Nederland vooral
een geschiedenis van leven is en dat dit leven niet afwezig is,
ook niet na de Sjoa. Aan de andere kant van het spectrum
kwam in de loop der jaren in boeken, films en musea over de
Jodenvervolging het gebruik van spectaculaire middelen te
staan. Zo wordt in het U.S. Holocaust Memorial Museum een
leergeur in een expositieruimte gespoten als verwijzing naar
de achtergelaten schoenen in Auschwitz, en in het museum in
Sachsenhausen loopt de bezoeker op de tast door een duistere
ruimte die met papier-maché oneffen is gemaakt om zo een
idee te geven van de desoriëntatie in het kamp. Ik vind de
40
PIP006_Hollandsche Schouwburg.indd 40
06-12-13 10:13
Maarten van Kesteren. Begeleiders: Hielkje Zijlstra,
Patrick Healy, Engbert van der Zaag
FOTOGRAFIE Maarten van Kesteren
CULTUUR
Hollandsche Schouwburg Amsterdam
TEKST
gedachte dat dergelijke representaties, of alle andere die in de
buurt komen van de onvoorstelbare Jodenvervolging, afleidend
en ben verder op zoek gegaan naar constructievere middelen
die een waardige plaats van reflectie opleveren. Daartoe heb
ik een beeldtaal bestaand uit zware, hoekige representaties
in harde materialen overwogen. Samen met de voids is deze
beeldtaal een terugkerend onderdeel geworden van de architectuur die is gebouwd ter herinnering aan de Jodenvervolging.
Ik heb moeite binnen een dergelijke architectuur persoonlijk
te worden betrokken bij de emotie van de herinnering. En ik
vraag me bovenal af of hiermee niet de nadruk te veel wordt
gelegd op het moment van vernietiging, in plaats van een
breder verhaal over de Sjoa als de vernietiging van eeuwenlang
Joods leven, waarbij ook de viering van dat leven belangrijk is.
Verzamelpunt
Hoe kan architectuur dan een waardig instrument zijn om in
de Hollandsche Schouwburg de herinneringen en geschiedenis
van Jodenvervolging over te dragen? Ik denk dat bijvoorbeeld
het jonge initiatief Open Joodse Huizen (een programma van
kleinschalige bijeenkomsten van herinneren en herdenken rond
4 en 5 mei, waarin het Joodse oorlogs- en bevrijdingsverhaal
FOTO LINKS
Huidige binnenplaats van de
Hollandsche Schouwburg, met de
gestileerde ruïne van de toneeltoren.
LINKSBOVEN
Belangrijke sporen en herdenkingsplekken van het Joodse leven in
Amsterdam.
FOTO RECHTSBOVEN
Groepsfoto genomen voor de Hollandsche Schouwburg ter gelegenheid van
het huwelijk tussen Deborah de Lange
en Alexander Romijn.
(Foto: A. Stein, juli 1942. Collectie Joods
Historisch Museum)
LINKSONDER
Belangrijke sporen en herdenkingsplekken van het Joodse leven in de
Plantage. Nummer 11 is de Hollandsche
Schouwburg.
DECEMBER 2013 - JANUARI 2014 | # 6 | JAARGANG 24
PIP006_Hollandsche Schouwburg.indd 41
41
06-12-13 10:14
Hollandsche Schouwburg Amsterdam
CULTUUR
centraal staat) een stap is in een positieve richting. Er ontstaat
een verwevenheid tussen een plaats, het leven dat zich op deze
plaats voltrokken heeft in het verleden, en het huidige leven.
Een dergelijke verwevenheid is diep geworteld in de plaats
aan de Plantage Middenlaan in Amsterdam. De stad werd door
Joden Mokum genoemd, afgeleid van het Hebreeuwse woord
voor plaats.Vluchtend voor de inquisitie en pogroms vonden
Joden in Amsterdam een veilige en vrije haven, het was de
plaats. Nabij het centrum van Mokum, in de Plantagebuurt,
bevond zich twee eeuwen een pleziertuin. Hier opende in
1892 de Hollandsche Schouwburg zijn deuren. Een groot deel
van de bewoners van de buurt en bezoekers van het theater
was Joods. Na bijna vijftig jaar de rol van een theater voor een
gevarieerd publiek te hebben vervuld, veranderden de nazi’s
de naam naar Joodsche Schouwburg en werd het een spil in
het beleid de Joden te isoleren. In 1942 werd het gebouw
het centrale verzamelpunt voor transporten van Joden vanuit
Amsterdam. Tienduizenden mensen wachtten hier in onzekerheid in overvolle ruimten, de plaats van vermaak werd een
podium voor onvoorstelbare taferelen.Van de 80.000 Joden
in Amsterdam voor de oorlog – een op de tien inwoners –
overleefde een kwart de Sjoa.Vanaf de jaren zestig werd de
Hollandsche Schouwburg een sobere herdenkingsplaats van
nationale betekenis, specifiek gericht op Joodse slachtoffers.
Ik stel mijzelf ten doel een herinneringsomgeving te ontwerpen als een gevoelig instrument dat een resonantie aangaat
met deze plaats en het Joodse leven dat daarmee intrinsiek
is verbonden. Mijn focus daarbij op de plaats zelf, resulteert
uit de gedachte dat de herinnering die ligt opgeslagen in de
sprakeloze aarde en muren, de kracht van de Hollandsche
Schouwburg als plaats van herinnering bepaalt. In de Joodse
traditie staat echter niet plaats, maar tijd centraal als medium
van herinnering. Het cyclisch terugkeren van verhalen en
rituelen leidt tot een steeds vernieuwend, levendig beeld van
het verleden. De Hollandsche Schouwburg in Mokum, de
plaats, is, meen ik, een uitgelezen plek om beide paradigma’s
samen te laten komen. Gezamenlijk met functionele eisen is
zonlicht daarom de belangrijkste vormgever van mijn ontwerp.
Dit licht markeert zowel de plaats als het verstrijken van de tijd.
Op het vroegere podium is in mijn ontwerp bijvoorbeeld een
transparante wand aanwezig waarin de namen van slachtoffers
zijn geëtst. De wand volgt de baan van de zon waardoor elke
naam op een ander moment van de dag wordt belicht en een
slagschaduw werpt op de aarde. Het eeuwige licht dat in deze
chapelle ardente brandt, krijgt daarmee nieuwe betekenis.
BOVEN
Tekening aan de hand van
het ontwerp van Leupen
uit 1962 waarin de toen
gesloopte ruimtes zijn
gearceerd.
FOTO ONDER
Foto van een model van
de binnenplaats na de
voorgestelde sloop.
42
PIP006_Hollandsche Schouwburg.indd 42
06-12-13 10:14
Hollandsche Schouwburg Amsterdam
CULTUUR
FOTO BOVEN
Model van de
voorgevel vanaf
de Plantage
Middenlaan.
FOTO ONDER
Eerste schetsbeeld van de
voorgestelde
namenwand.
Kop van Medusa
Ik denk dat in plaats van herinneringen te fixeren in monumentale vormen die een zware stempel drukken op de plek
en de mensen, het levendig houden ervan centraal moet staan.
Zo bevinden zich in mijn ontwerp tuinen als een cyclisch
veranderende omgeving voor het verhaal. Er gaat extra
aandacht uit naar plekken voor intieme bijeenkomsten en
tijdelijke exposities. Zachte, warme materialen die nieuwe
sporen van leven elegant opnemen, omhullen de mensen
die het gebouw betreden. En de enige nieuwe architectonische elementen die wel zwaar zijn en zo één worden
met de schaduw van de aarde en de bestaande bebouwing,
dragen niet alleen het gebouw, maar ook persoonlijke
objecten: herinneringen aan het leven.
De schrijver W.G. Sebald vergelijkt de verschrikking van
de Jodenvervolging met de kop van Medusa – bij een
directe confrontatie versteent men. Dit kan ik beamen
als ik terugkijk op beelden en verhalen die ik tegen ben
gekomen tijdens mijn onderzoek. Het heeft geen nut om
dat wat al verschrikkelijk is verder te overdrijven. Sebald
biedt een alternatief aan waar ik met mijn voorstel voor
de vernieuwing van de Hollandsche Schouwburg op aan
tracht te sluiten. De enige manier om een beeld van de
verschrikkingen te krijgen, is om te worden herinnerd aan
het ook mooie leven (van de slachtoffers) en van daaruit te
extrapoleren.
Mijn onderzoek is inmiddels afgerond en leidt tot een
ontwerp dat ik dit voorjaar presenteer en waarover te zijner
tijd een artikel verschijnt in Pi.
Met dank aan Ties van Dijk van VOLA Nederland.
www.jhm.nl
DECEMBER 2013 - JANUARI 2014 | # 6 | JAARGANG 24
PIP006_Hollandsche Schouwburg.indd 43
43
06-12-13 16:25