Arbowijzer 21 - lijmen en kitten

FNV BOUW
BESTAAT UIT
FNV BOUW & INFRA, FNV AFBOUW
EN
ONDERHOUD, FNV MEUBEL & HOUT
EN
FNV WOONDIENSTEN
ARBOWIJZER 21
Werken met
lijmen en kitten
Lijmen en kitten hebben voor een
deel schroeven, spijkers, stopverf en
isolatietape verdrongen. Mede
daardoor zijn bouw- en
timmerplaatsen tegenwoordig kleine
chemische fabriekjes. Hoe schadelijk
zijn die producten nou eigenlijk? Een
boekje open over de risico's van het
werken met lijmen en kitten. En tips
& trucs om er zo veilig en gezond
mogelijk mee om te gaan.
Plakken en hechten
Kleven en dichten
Lijmen zijn stoffen die twee delen permanent aan elkaar bevestigen.
Kitten zijn dikvloeibare materialen die vooral worden gebruikt voor
afdichtingen, maar ook wel voor verlijming.
Uit de beschrijvingen blijkt al dat er geen scherpe grens is tussen lijmen en
kitten. Een ‘montagekit’ bijvoorbeeld is eigenlijk een lijm, omdat het twee
oppervlakken permanent aan elkaar bevestigt.
Herziene 2e uitgave,
mei 2010
Inhoudsopgave
>
Plakken en hechten ........................... 1
>
Soorten lijmen en kitten .................. 2
>
Gehecht aan je lijf .............................. 3
>
Oplosmiddelen ...................................... 5
>
Productinformatie ................................ 7
>
Wat zegt de wet? ................................ 9
>
Tips & trucs voor
gezonder lijmen en kitten ............ 10
>
Meer weten? ....................................... 13
>
Nuttige adressen .............................. 14
>
Bijlage: gedetailleerde
informatie over lijm en
kit per productgroep ....................... 15
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-1
10106
Zonder lijm en kit zou de halve wereld in elkaar zakken, zou het
tochten en lekken. Tientallen soorten kitten en lijmen houden huizen en meubels bij elkaar. In plaats van oppervlakken aan elkaar
te verbinden met nieten, schroeven, stiksels en lassen worden
steeds vaker lijmen en kitten ingezet. In de loop der jaren zijn veel
natuurlijke lijmen als stijfsel, rubberlijm en vislijm vervangen door
synthetische lijmen. Daardoor is het aantal chemische stoffen
waarmee je in aanraking kunt komen toegenomen. Vloerenleggers,
tegelzetters, tapijtlijmers, houtbewerkers en werknemers in de
afbouw- en afwerksector en de hout- en meubelindustrie maken
bijna dagelijks gebruik van lijmen en kitten. Maar is dat nou wel zo
gezond? Een complexe vraag waarop niet één antwoord te geven
is. Om welke stoffen gaat het, wat zijn de risico's en hoe kun je
die aanpakken? Daarover gaat deze Arbowijzer.
Soorten lijmen en kitten
Lijmen en kitten worden op allerlei verschillende manieren
ingedeeld. Indelingen die elkaar vaak overlappen, en nog wel eens
verwarring geven. Leveranciers delen lijmen vaak in op basis van
het type bindmiddel, b.v. polyurethaan, epoxy, acrylaat, zetmeel
(stijfsel), bitumen, chloropreen, PVC en cement. Verder zijn er
indelingen op basis van:
de gebruikers: bouwlijmen, doe-het-zelf lijmen, industriële lijmen
het materiaal dat gelijmd wordt: hout, behang, PVC, beton etc.
Voor de risico’s van lijmen en kitten is een indeling op grond van
het oplosmiddel of het soort droging handig: watergedragen lijmen
(dispersielijmen), oplosmiddel-lijmen, smeltlijmen (hotmelts),
oplosmiddelvrije lijmen, reactieve lijmen. Reactieve lijmen zijn vaak
oplosmiddelvrij, maar niet altijd.
Tenslotte kun je nog allerlei ‘huis-tuin-en-keuken namen’ voor
lijmen tegenkomen, zoals contactlijm (oplosmiddelrijk, bindmiddel
polychloropreen), secondelijm (oplosmiddelvrij, bindmiddel
cyanoacrylaat) en houtlijm (watergedragen dispersielijm, bindmiddel polyvinylacetaat).
Leeswijzer
Deze Arbowijzer is een naslagwerk.
Na een introductie met algemene
informatie over gezondheidsrisico’s
van lijmen en kitten treft u in de
bijlage specifieke informatie per
productgroep, op basis van het type
bindmiddel. Het type bindmiddel van
de lijm of kit waarmee u werkt kunt u
vinden in de technische documentatie bij het product (de gebruiksaanwijzing) of in het Veiligheidsinformatieblad. Een leesadvies voor
deze bijlage: zoek het product van
uw interesse en verlies u niet in de
uitgebreide overige feiten.
Er zijn talloze soorten lijmen en
kitten. Binnen het bestek van een
Arbowijzer zijn ze niet allemaal
uitputtend te behandelen. Toch biedt
de Arbowijzer een uitgebreid en vrij
compleet overzicht met vrij specifieke
informatie over soorten producten en
hun risico’s.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-2
Gehecht aan je lijf
Lijmen en kitten zijn vergelijkbare producten. Het grootste verschil
is de vloeibaarheid en vluchtigheid. Kitten hebben een hoger
gehalte vulstof en vaak een lager gehalte oplosmiddel.
Of lijm en kit schadelijk zijn voor de gezondheid hangt af van de
samenstelling en in welke mate en hoe vaak je er mee in contact
komt. De belangrijkste manieren van blootstelling zijn inademing
van de dampen en huidcontact met de lijm of de kit. Die blootstelling kan zowel kort- als langdurig zijn. De eventuele gezondheidsklachten zijn acuut of chronisch.
Blootstelling
Bij kortdurende blootstelling kom je gedurende korte tijd met
schadelijke stoffen in aanraking. Zeker als de blootstelling hoog is,
kun je daar acuut klachten van krijgen. Meestal verdwijnen die
klachten weer snel.
Maar als je jaar in jaar uit lijmlucht inademt of lijm op je huid
krijgt, dringt er steeds een kleine hoeveelheid ongezonde stoffen
het lichaam binnen. De kortdurende effecten verdwijnen dan niet
maar gaan sluipenderwijs over in chronische klachten. De effecten
zijn niet altijd direct merkbaar, maar kunnen op lange termijn flinke
problemen veroorzaken.
1-component of 2-component?
Met 2-component lijmen of kitten
moet je vaak extra uitkijken. Het zijn
producten die uitharden door een
chemische reactie met een
verharder, die je moet mengen met
de lijm of kit. De verharders zijn vaak
schadelijk. Sommigen kunnen
allergieën veroorzaken, zoals de
isocyanaten bij polyurethaanlijm,
amines bij epoxylijm en peroxiden bij
polyesterlijm. Maar let op: sommige
één-component lijmen of kitten
kunnen ook stoffen bevatten die een
allergie kunnen veroorzaken, zoals
1-K polyurethaan,
Gezondheidsschade
Schadelijke stoffen kunnen effect hebben op de plaats waar het
contact met het lichaam plaatsvindt: dat heet lokaal effect. Een
voorbeeld hiervan is dat sommige mensen bij huidcontact met
schadelijke stoffen huidallergie of eczeem krijgen. In andere
gevallen weet de stof zich door het lichaam te verspreiden om op
verschillende plekken schade aan te richten. Via de ademhalingswegen, het bloed of het lymfevocht kunnen stoffen door het
lichaam worden getransporteerd. In zo'n geval is sprake van een
‘systemisch’ effect: de stof heeft niet op één, maar op diverse
plaatsen in het lichaam effect. Zo kunnen de hersenen beschadigd
raken door langdurig en regelmatig oplosmiddelen in te ademen.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-3
Let op je lijf
Bestanddelen uit lijm kunnen op verschillende manieren in contact
komen met het lichaam of het zelfs binnendringen. Op het moment
dat je lijmlucht ruikt, bevinden vluchtige stoffen zich al in de ademhalingswegen. Maar ook via de huid kunnen chemische stoffen
zich door het lichaam verspreiden. Vooral als de huid droog, ruw of
beschadigd is (kloofjes, wondjes) kunnen schadelijke stoffen er
makkelijk doorheen dringen. Niet alleen bij het lijmen zelf komen
vaak schadelijke stoffen vrij. Ook bij het schuren, slijpen of zagen
van gelijmd materiaal kun je in aanraking komen met ongezonde
bestanddelen van lijm. En vooral ook bij het doseren en mengen
van 2-component producten. Let op: bij het gebruik van spuitlijm
kun je al snel teveel vluchtige stoffen en irriterende deeltjes inademen!
Opname
Verspreiding
Risico
- inademen
- systemisch (b.v. OPS, leveraandoening)
- inslikken
- huid
- vluchtige stoffen: luchtwegen,
bloed, zenuwstelsel
- deeltjes: vastzetten van deeltjes
in de longen
- via speeksel en keelslijmvlies
- doordringen van opperhuid
- ogen
- via bloedvaatjes oog in bloed
- lokaal (b.v. aantasting longweefsel)
- systemisch (b.v. leveraandoening)
- lokaal (b.v.contactdermatitis = eczeem,
allergische reacties)
- lokaal (aantasting gezichtsvermogen)
Eczeem en Allergisch eczeem
Eczeem is een ontsteking van de huid, die meestal gepaard gaat met een droge
huid, jeuk, roodheid, en bultjes, blaasjes en/of kloofjes. Eczeem is niet
besmettelijk, maar kan zich wel uitbreiden over de huid.
Eczeem ontstaat vaak door irritatie van de huid: een opeenstapeling van kleine
beschadigingen van de huid kan leiden tot eczeem, als de huid niet voldoende
tijd krijgt om zich te herstellen.
Bekende oorzaken van ‘irritatie-eczeem’ zijn ‘nat werk’, schoonmaakmiddelen en
oplosmiddelen. Als je je handen vaak met terpentine reinigt is de kans op
eczeem groot. Ook irriterende bestanddelen in lijmen kunnen eczeem opleveren.
Allergisch eczeem ontstaat als je afweersysteem tegen ziekten op hol slaat, en te
sterk reageert op één bepaalde chemische stof. In dat geval is de schilder
allergisch voor die stof. Lijmen en kitten die allergieën kunnen geven, zijn
vooral epoxylijmen, polyurethaanlijmen, zgn. ‘oximhardende’ siliconenkitten en
2-K acrylaten.
Irritatie-eczeem verdwijnt als de huid tijd krijgt om te herstellen. Een allergie is
blijvend: elke keer als de schilder in contact komt met de stof waarvoor hij
allergisch is, ontstaat het eczeem direct opnieuw.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-4
Oplosmiddelen
Door de oplosmiddelvervangingsplicht (zie de paragraaf ‘Oplosmiddelverbod’) mogen woningstoffeerders en parketleggers
binnenshuis niet meer met oplosmiddelrijke lijmen en kitten werken.
Er zijn echter nog steeds oplosmiddelrijke lijmen in gebruik. Ook primers voor lijmen of kitten bevatten vaak veel oplosmiddel, en bij het
reinigen van kitpistolen wordt vaak een oplosmiddel gebruikt.
Om zeker te weten dat er geen oplosmiddel in een lijm of kit zit, is
werken met producten op waterbasis of oplosmiddelvrije producten
(hotmelts of reactieve lijmen) aan te bevelen. Oplosmiddelen zijn
immers gezondheidsschadelijke stoffen. Reactieve lijmen zijn vaak
wel schadelijk voor de huid.
Oplosmiddelhoudende lijmen bestaan soms wel tot 80 à 95 procent
uit oplosmiddel (b.v. contactlijm en PVC-lijm). Dat verdampt allemaal.
Lijmen met oplosmiddelen worden als vloeistof aangebracht, waarna ze drogen en uitharden. Dit gebeurt doordat het oplosmiddel
verdampt en in de lucht komt. Op die manier kun je in contact
komen met de vluchtige oplosmiddelen.
Huid. Organische oplosmiddelen drogen de huid uit en kunnen
vaak door de huid heen in het lichaam terechtkomen. Tegelijkertijd
maken ze ook voor andere gevaarlijke stoffen de weg vrij om door
de huid te dringen. Bij langdurig huidcontact kunnen eczeem of
allergisch eczeem optreden (zie kader).
Inademen. Het inademen van vluchtige oplosmiddelen is ongezond
en leidt op korte termijn (direct) en over langere periodes (gedurende
jaren) tot gezondheidsklachten. Tijdens het werken met oplosmiddellijm kun je last krijgen van hoofdpijn, irritatie van de slijmvliezen van
ogen en ademhalingswegen, misselijkheid, duizeligheid, dufheid en
een gevoel van dronkenschap of afwezigheid. Het langdurig en regelmatig werken met oplosmiddelen kan leiden tot de aantasting van
het zenuwstelsel en de hersenen. Klachten die daardoor ontstaan
vallen onder de noemer OPS (Organisch Psycho Syndroom). Typische
verschijnselen van OPS zijn vergeetachtigheid, slapeloosheid,
vermoeidheid, concentratie- en geheugenstoornissen en in ernstige
gevallen vroegtijdige dementie en karakterveranderingen. Door de
blootstelling aan oplosmiddelen kunnen ook andere organen
beschadigd worden, zoals lever, nieren, hart, ei- en zaadcellen.
Oplosmiddelverbod
Sinds 1 januari 2000 is het gebruik
van oplosmiddelhoudende lijm bij
tapijt- en parketleggen verboden. Dat
staat in de wet
(Arbeidsomstandighedenbesluit). De
overheid heeft deze maatregel
afgekondigd om te voorkomen dat
werknemers gezondheidsschade
(OPS) oplopen door inademing van
oplosmiddelen. Bij het binnenshuis
toepassen van lijmen geldt een
vervangingsplicht. De vervangende
lijmen mogen ten hoogste 5 gram
oplosmiddel per kilogram product
bevatten. Hetzelfde geldt voor
voorbewerkingsproducten zoals
primers.
De vervangingsplicht geldt in de
volgende situaties:
- Het lijmen van bekleding op vloeren,
trappen, wanden of plafonds. Dit
geldt ook voor het voorbewerken,
verwijderen of afbijten van oude
lijmlagen, het aanbrengen van
ondervloeren, het voorstrijken van
vloeren en wanden en het egaliseren
van wanden en andere oppervlakken.
- De vervangingsplicht geldt voor
woningen en andere gebouwen en
betreft dus binnensituaties.
De alternatieve lijmen die nu meestal
worden gebruikt, zijn – afhankelijk
van de exacte toepassing – watergedragen dispersies (acrylaten),
1-en 2-component poyurethaanlijmen,
MS Polymeerlijmen en soms poederlijmen op cementbasis. Verder
gebruikt men dubbelzijdige tapes.
Voor schilderwerk en het lakken van
parket geldt eveneens een oplosmiddelverbod.
Brand en explosie. De meeste organische oplosmiddelen zijn zeer
brandbaar. Wanneer een ontstekingsbron in de buurt is, zoals
open vuur, hete oppervlakken, statische elektriciteit of elektrische
vonken, is de kans op brand of explosie groot.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-5
Risicoklassen oplosmiddelen
Of het gezondheidsrisico nu groot of zeer klein is, blootstelling aan oplosmiddelen kun je beter zo veel mogelijk vermijden.
Gezonde oplosmiddelen bestaan namelijk niet.
GEZONDHEIDSRISICO
- zeer groot
- groot
- matig
- klein
- zeer klein
OPLOSMIDDELEN
zwavelkoolstof, benzeen (niet in lijmen gebruikt)
methyleenchloride, acetonitril, n-hexaan, tetrahydrofuraan
methanol, methylethylketon, aceton, tolueen, ethylacetaat
nitrobenzeen, isopropylalcohol, cumeen, n-octaan, butylacetaat
butoxyethanol, ethyleenglycol
Het gehalte oplosmiddelen van lijmen verschilt sterk: van bijna nul in bijvoorbeeld hotmelts (b.v. voor vloerbedekking op
trappen), cementlijmen (b.v. tegellijm) en watergedragen dispersies (houtlijm, vloerbedekkinglijm) tot wel 80% tot bijna
100% in resp. contactlijm en PVC-lijm.
Grenswaarden
Een ‘risicomaat’ voor oplosmiddelen en andere gevaarlijke stoffen is de Grenswaarde, tot 1 januari 2007 MAC-waarde
geheten (Maximale Aanvaarde Concentratie). Het geeft aan hoeveel er van een stof in de werklucht aanwezig mag zijn
zonder dat de gezondheid er onder lijdt. Zelfs bij levenslange blootstelling. De hoogte van de grenswaarde is afhankelijk van
de giftigheid van de stof. Hoe giftiger, hoe lager de grenswaarde. In Nederland bestaan voor een aantal zeer schadelijke
stoffen grenswaarden die de overheid heeft vastgesteld (‘publieke’ grenswaarden). Voor de overige stoffen moet het
bedrijfsleven zelf grenswaarden opstellen (‘private’ grenswaarden).
Grenswaarden gelden voor afzonderlijke stoffen en niet voor producten die immers altijd een mix van een veelheid aan
stoffen zijn. Om die reden bestaan er geen grenswaarden voor lijm, maar wel voor lijmbestanddelen. Bijvoorbeeld voor
oplosmiddelen. Meer over grenswaarden vind je op www.veiligwerkenmetchemischestoffen.nl.
Monomeren
De werking van lijmen en kitten berust voor een belangrijk deel op
polymerisatie van het bindmiddel. Dat is een chemische reactie
waarbij losse moleculen zich aaneenrijgen tot lange ketens.
Monomeren zijn dus per definitie reactieve verbindingen. Wanneer
niet alle monomeren uit het bindmiddel polymeriseren blijven er
vrije monomeren over. Vanwege het reactieve karakter van die
moleculen kan dat ernstige gezondheidsrisico’s met zich meebrengen. Harde gegevens over gehalten monomeren in diverse lijmtypes zijn echter erg schaars.
Lijmen en kitten waarin monomeren voor zouden kunnen komen
zijn: epoxy’s, formaldehydeharsen, acrylaten en soms polyurethanen (PUR).
Aangenomen wordt dat voor de meeste lijmtypen de monomeergehalten zeer miniem zijn: veel lager dan 0,1%. Gezondheidsrisico’s
door de aanwezigheid van vrije monomeren zijn dan ook niet waarschijnlijk. Dit geldt echter niet voor 2-component lijmen en kitten;
hierin kunnen de reactieve stoffen nog in hoge gehalten aanwezig
zijn.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-6
Productinformatie
Wie wil weten of hij met gevaarlijke stoffen werkt, moet zich verdiepen in de gegevens over die stoffen. Informatie over de stoffen is
te vinden op de verpakking, het Veiligheidsinformatieblad (VIB) en
in het stoffenregister van het bedrijf.
Leveranciers van gevaarlijke stoffen zijn verplicht om hun producten
goed te etiketteren en te voorzien van veiligheidsinformatiebladen
(in het Nederlands). Zo'n veiligheidsinformatieblad wordt gratis
verstrekt; in ieder geval bij de eerste keer dat het product wordt
geleverd en verder wanneer daarom wordt gevraagd door de
afnemer.
In ieder bedrijf en op elke bouwplaats hoort een stoffenregister
aanwezig te zijn, als onderdeel van de Risico-Inventarisatie
en –Evaluatie (RI&E). Hoe dat register eruit ziet, zal van bedrijf tot
bedrijf verschillen. In het register moet in ieder geval de volgende
informatie zijn vermeld:
De identiteit (chemische naam) van de stof of het product. Van een
product moet zijn vermeld welke gevaarlijke bestanddelen er in
welke hoeveelheden inzitten;
De gevaren van de stof. Die blijken uit het gevaarssymbool en de Rzinnen op het etiket;
De afdelingen in het bedrijf waar de stof aanwezig is.
Meer informatie over productinformatie, MAC-waarden, etiketten,
R- en S-zinnen? Zie Arbowijzer 7: Werken met gevaarlijke stoffen.
Vlammen en doodshoofden.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-7
Let op je lijf – Overige toevoegingen
Naast een of meer bindmiddelen bevatten lijmen en kitten stoffen
die het product beter verwerkbaar of langer houdbaar maken. Met
uitzondering van de oplosmiddelen en vulstoffen zijn ze meestal in
kleine hoeveelheden toegevoegd. Toch kunnen ook die stoffen
sterk bijdragen aan de giftigheid van de lijmen of kitten.
vulstof
type
risico
krijt, kalk, zand, aluminiumsilicitaat,
gips, bariumsulfaat, klei
hout- of kwarts(meel)
portlandcement
niet vluchtig
huidirritaties en (bij poedervorm)
hoesten, slijmvorming
weekmakers en kleefkrachtversterkers
ftalaten, rubber, glycerol, glycol, castorolie,
adipaten, sebacaten, colofonium en andere
harsen, fosfaten
conserveringsmiddelen
fenolen, fenolaten, formaldehyde,
isothiazolinon
cementeczeem
niet vluchtig
huidirritaties, huidallergieën
giftig
huidziekten, via de ademhaling
lever- en nierbeschadigingen
zinkchloride, zinksulfide, borax,
koperverbindingen
primers
chloropreen, synthetisch rubber,
polysiloxanen, acrylaatkunsthars,
andere synthetische harsen
silanen
overige hulpstoffen
harders, stabilisatoren, antioxydantia,
remmers, katalysatoren, schuimremmers,
corrosieremmers, emulgatoren
huidirritaties
reactief
huidirritaties
huidirritaties, bij inademing:
aantasting slijmvliezen
diverse
huidirritaties, eczeem
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-8
Wat zegt de wet?
Een werknemer moet veilig kunnen werken met gevaarlijke stoffen.
De werkgever is verplicht daarbij
te helpen. Dat staat in een aantal wetten.
Wet milieugevaarlijke stoffen
De leverancier is verplicht alle stoffen en producten van een etiket
te voorzien en om bij de eerste levering en daarna op aanvraag
een Veiligheidsinformatieblad (VIB) te verstrekken. Dit blad (ook
wel: Material Safety Datasheet) geeft aanvullende informatie bij
het gevaarsetiket.
Arbowet (artikel 5, Arbobesluit hoofdstuk 4)
De werkgever is verplicht om alle arborisico's te inventariseren
en te evalueren (RI&E), en moet volledig op de hoogte zijn van
alle mogelijke risico's die het gebruik van gevaarlijke stoffen met
zich meebrengt. Bij het werken met gevaarlijke stoffen moet de
aard, de duur en de frequentie van de blootstelling bekend zijn.
De werkgever is verplicht een register bij te houden van alle
stoffen waarmee gewerkt wordt. De gegevens voor het register
komen van het etiket, het informatieblad of PISA (productgroep
informatie systeem Arbouw).
De werkgever is verplicht om werknemers voorlichting en
onderricht te geven over de gevaren van het werk en de
materialen waarmee gewerkt wordt.
De werkgever moet doeltreffende maatregelen nemen om te
voorkomen dat werknemers gezondheidsschade oplopen door
het werken met gevaarlijke stoffen. Als maat voor de toelaatbare
blootstelling gelden de grenswaarden, die de maximaal
aanvaarde concentratie aangeven.
Arbeidsomstandighedenbesluit
In het kader van de Vervangingsregeling preventie OPS van het
Ministerie van SZW mogen bepaalde lijmen en verven sinds
1 januari 2000 nog slechts een zeer beperkt gehalte vluchtige
organische oplosmiddelen bevatten. De verplichte vervanging geldt
voor binnenschilderwerk en tapijt- en parketleggen. Werkgevers
moeten ervoor zorgen dat werknemers met oplosmiddelarme
of -vrije producten kunnen werken.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-9
Tips & trucs voor gezonder lijmen en kitten
Bij het werken met lijm en kit moet de blootstelling aan schadelijke
stoffen zo veel mogelijk worden voorkomen. Tips & trucs voor
verbeteringen op een rij. Oplossingen die de bron van het probleem
aanpakken, hebben altijd de voorkeur. De Arbowet schrijft dat
trouwens ook voor. Als bronoplossingen niet kunnen, zijn vaak
andere verbeteringen voor handen. Pas in laatste instantie komen
persoonlijke beschermingsmiddelen aan bod. Niet alle oplossingen
zijn één, twee, drie in te voeren. FNV Bouw zet zich in om op
branche en politiek niveau tot verbeteringen te komen.
1. Bronoplossing
Vervang lijmen en kitten die oplosmiddelen bevatten door
producten op waterbasis, smeltlijmen of oplosmiddelvrije lijmen.
Kies bij oplosmiddelvrije lijmen waar mogelijk liever 1-component
dan 2-component producten.
Gebruik zo mogelijk geen oximhardende siliconenkit en 2-component
polysulfidekit.
Bij aanstelling moet de werknemer gekeurd worden op mogelijke
allergieën. Mensen die al (over)gevoelig zijn voor bepaalde stoffen,
kan men niet met producten laten werken die deze stoffen
bevatten.
Personen met een gevoelige huid moeten hun huid extra
beschermen (handschoenen) en verzorgen (handcrèmes) als ze met
(mogelijk) irriterende producten werken.
Houd rekening met gezondheidsrisico's bij de keuze voor een
verbindings- of afdichttechniek. Mogelijkerwijs heeft een
mechanische verbindingsmethode (nieten, schroeven, naaien en
lassen) minder ongezonde neveneffecten dan lijmen of kitten. Bij
het bekleden van trappen wordt o.m. gebruik gemaakt van sterke
dubbelzijdige tapes.
2. Beperking blootstelling
Plan het werk zo, dat zo weinig mogelijk mensen worden
blootgesteld aan lijm- of kitlucht.
De plaats waar met lijmen en kitten wordt gewerkt, moet goed
geventileerd worden, zodat de concentratie van gevaarlijke stoffen
in de lucht zo laag mogelijk blijft. Plaatselijke afzuiging van
lijmdampen is nog beter.
Koop 2-component lijmen en kitten in veilige verpakkingen die
de kans op huidcontact beperken, zoals combinatiespuiten die de
2 componenten in de spuitmond mengen, en zgn. ‘doorsteekverpakkingen’.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-10
Eet, drink en rook niet tijdens het werk. Alcoholische dranken
kunnen de schadelijke werking van organische oplosmiddelen
versterken.
Reinig en was na het lijmen of kitten de handen met zeep en warm
water. Doe dit voor elke pauze, toiletbezoek, roken, eten en
drinken. Was de handen ook na het werk en aan het eind van de
werkdag.
Vuile werkkleding moet regelmatig , liefst dagelijks, gereinigd
worden. Vervang beschermende kledingstukken en handschoenen
die door lijm aangetast zijn.
Neem regelmatig pauzes om een frisse neus te halen.
Werk voorzichtig, zodat er geen lijm of kit op de huid komt.
Gebruik spatels en voegspijkers om en kitrand glas af te strijken in
plaats van je vinger.
Probeer een te hoge werkdruk te voorkomen. Snel en gehaast
lijmen of kitten vergroot de kans dat het product in aanraking komt
met de huid en de ogen.
Probeer taken te rouleren, zodat niet steeds dezelfde mensen
lijmen of kitten.
Houd potten met lijm, die oplosmiddelen bevat, zo veel mogelijk
gesloten.
Voorkom dat lijmen in poedervorm gaan stuiven. Zorg er in ieder
geval voor dat de lijmpoeder niet in de buurt van neus en mond
komen.
Schadelijke lijmbestanddelen die in water oplosbaar zijn, zoals
formaldehyde, vormen een extra risico voor contactlensdragers. Via
het traanvocht kunnen deze stoffen grote schade aanrichten achter
de lens. In sommige gevallen kunnen daardoor zelfs brandwonden
op het oog ontstaan.
Blus branden die ontstaan zijn bij het gebruik van lijmen met
oplosmiddelen niet met water of tetrachloride, maar met schuim of
koolmonoxide. Draag tijdens het blussen een ademhalingsmasker
en een veiligheidsbril of een gelaatsschild.
Gebruik waar mogelijk wegwerp kitpistolen en andere gereedschappen. Als gereedschappen toch met oplosmiddel gereinigd
moeten worden, doe dat dan buiten.
3. Persoonlijke bescherming
Maak bij twijfel over de schadelijkheid van de productsoort altijd
gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen zoals maskers,
beschermende kleding, handschoenen en veiligheidsbrillen.
Bescherm de huid in ieder geval goed bij het werken met 2-component producten zoals epoxy- en polyurethaanlijmen.
Bescherm de huid door broeken met lange pijpen, bovenkleding
met lange mouwen en handschoenen te dragen. De keuze voor een
bepaald type handschoen hangt af de bestanddelen van de lijm.
Raadpleeg het Veiligheidsinformatieblad.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-11
Handschoenen bieden slechts tijdelijk bescherming en moeten
minimaal dagelijks vervangen worden.
Draag een veiligheidsbril om te voorkomen dat er lijmspatten in de
ogen komen.
Kies voor een ademhalingsbeschermingsmiddel voorzien van een
filterbus, die de ingeademde lucht filtert. Voor lijmwerk is een
bruine filterbus (type A) geschikt, dat beschermt tegen dampen en
gassen van organische oplosmiddelen. Behalve de typeaanduiding
is op filterbussen een codering in cijfers (1, 2 of 3) aangegeven.
Die getallen duiden op de capaciteit van het filter. Hoe lager het
cijfer, hoe lager de concentratie waartegen het filter beschermt. De
leverancier geeft de maximale gebruiksduur van filters aan. Bewaar
filters altijd in een afgesloten ton (meestal meegeleverd), en teken
elk uur dat het gebruikt is af op de ton.
Trek vingers, die door secondenlijm aan elkaar plakken, nooit van
elkaar los. Daarmee kan de huid losgetrokken worden. Week de
hand in lauw water. Raadpleeg een arts als dit geen effect heeft.
Handschoenen
Om de huid te beschermen tegen de
oplosmiddelen in lijmen, moet voor
het juiste type worden gekozen.
Raadpleeg hiervoor het
Veiligheidsinformatieblad. Verder
gelden de volgende aanbevelingen:
kijk in het VIB, of in de productinformatie van de handschoen,
naar de maximale gebruikstijd in
combinatie met de stof waartegen
de handschoen moet beschermen
(de ‘doorslagtijd’);
gebruik handschoenen liefst niet
langer dan één ‘shift’ (4 uur);
gebruik handschoenen liefst
éénmalig:
- het meermalen aan- en
uittrekken kan de handschoen
van binnen verontreinigen;
- tijdens het uit- en weer aantrekken kunnen de handen verontreinigd raken;
- als de handschoen uit is, gaat
de doordringing van chemische
stoffen in de handschoen door;
de pauze telt dus mee in de
maximale gebruiksduur!
omdat ook de buitenkant van een
verpakking vaak verontreinigd is,
is het bij sensibiliserende stoffen
aan te raden om de handschoenen al aan te doen vóórdat deze
wordt geopend;
trek handschoenen nooit aan als
de handen vochtig of verontreinigd
zijn, of als de handschoen van
binnen vochtig of verontreinigd is;
gebruik vochtafsluitende handschoenen niet te lang achter
elkaar; al na 10 minuten wordt de
huid aan vocht blootgesteld als
gevolg van transpiratie;
beperk de blootstelling aan transpiratievocht met behulp van
katoenen binnenhandschoenen.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-12
Meer weten?
Meer weten over de risico’s van werken met lijmen en kitten?
Neem contact op met de helpdesk van FNV Bouw: 0900 368 2689
(lokaal tarief)
Tips voor verder lezen
Lijmwijzer. Chemiewinkel UvA, Amsterdam, 1986.
Pisa. De stichting Arbouw heeft een productinformatiesysteem
(Pisa) met een overzicht van veel gevaarlijke producten in de bouw,
de gezondheidsaspecten en de te nemen maatregelen.
Chemiekaarten. Gegevens over veilig werken met gevaarlijke
stoffen. Informatie per gevaarlijke stof. TNO Arbeid/Samsom
Praktijkgidsen Arbeidshygiëne. Wet- en regelgeving en achtergrondinformatie over tal van onderwerpen. Onder andere over Gevaarlijk
afval, Etikettering, Veiligheidsinformatiebladen, Oplosmiddelen.
Kluwer.
Arbowijzer 7: Werken zonder gevaarlijke stoffen. Vlammen en
doodshoofden. FNV Bouw, Woerden.
A-blad Tegelzetten. Stichting Arbouw, 2003.
A-blad Epoxy’s in de afwerksector. Stichting Arbouw, 2004.
A-blad Kitverwerkende bedrijven. Stichting Arbouw, 2008.
A-blad Platte daken. Stichting Arbouw, 2005.
Rapport Good Practices Oplosmiddelarme producten wonenbranche.
IVAM, Amsterdam, 2005.
Factsheet Afdichtingskitten. Vereniging Nederlandse voegkit
industrie, www.nrk.nl, 2006.
Brochure Arboconvenant wonenbranche, ‘Allergene risico’s irriterende en allergene stoffen’. op , www.arbo-wonen.nl
Surftip
Actuele informatie over lijmen en kitten en andere arbo-onderwerpen vindt u onder het kopje ‘werk en inkomen’ op de diverse sectorsites van FNV Bouw. Zie: www.fnvbouw.nl
www.arbouw.nl
www.arbo-wonen.nl
www.nrk.nl
www.veiligwerkenmetchemischestoffen.nl
Specifiek voor tegelzetters en stukadoors:
www.stoffenmanagerbouw.nl
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-13
Nuttige adressen
Arbouw
Postbus 213
3840 AE Harderwijk
T 0341 46 62 00
F 0341 46 62 11
E [email protected]
I www.arbouw.nl
Bureau Beroepsziekten FNV
Postbus 58096
1040 HB Amsterdam
T 020 581 69 92
F 020 581 69 93
E [email protected]
I www.bbzfnv.nl
TNO Kwaliteit van Leven
Business Unit Arbeid
Postbus 718
2130 AS Hoofddorp
T 023 554 93 93
F 023 554 93 94
E [email protected]
I www.tno.nl/arbeid
Vereniging OPS
Hoofdstraat 40
9141 TS Wierum
T 0519 58 97 85
F 0519 58 97 85
E [email protected]
I www.verenigingops.nl
IVAM, Universiteit van Amsterdam
Postbus 18180
1001 ZB Amsterdam
T 020 5255080
F 020 5255850
E [email protected]
I www.ivam.uva.nl
Colofon
Uitgave FNV Bouw | Herziene 2e uitgave: mei 2010 | Oorspronkelijke tekst: Bus & co/Hedwig
Neggers, december 2000; Herziening: J. Terwoert, IVAM UvA BV, augustus 2009 | Opmaak: Studio FNV Bouw |
Fotografie: Bert Janssen en Harold Naayer | Woerden, mei 2010 | Bestelnummer B0920
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-14
Bijlage: gedetailleerde informatie over lijm en kit
per productgroep
Het is onmogelijk om in algemene zin iets te zeggen over de schadelijkheid van lijmen en kitten. De
samenstelling van de soorten verschilt daarvoor te sterk. Omdat fabrikanten op hun producten
vermelden welke stof het bindmiddel van de lijm of kit vormt, zijn de verschillende soorten hier naar
bindmiddel ingedeeld en beschreven.
Natuurlijke basis
Stijfsel bestaat uit zetmeel, een natuurlijk kleur- en reukloos poeder. Stijfsel kan water opnemen. Om
het lijmproces te versnellen wordt natriumhydroxide (base) toegevoegd. Het zetmeel, waaruit stijfsel
gemaakt wordt, levert geen gevaar voor de gezondheid op. De toegevoegde base en conserveringsmiddelen kunnen de huid irriteren. Het inademen van stuivend stijfselpoeder kan luchtwegirritaties
veroorzaken.
Een ander type stijfsel is dextrine, dat een chemische voorbehandeling heeft gehad. Dextrinepoeder
lost daardoor beter op in water dan stijfsel. Dextrines zijn verkrijgbaar in poedervorm en als waterige
oplossing. Om de oplosbaarheid tegen te gaan wordt wel ureumformaldehyde of caseïne (vochtvasthouders) toegevoegd. Dextrine is relatief onschadelijk voor de gezondheid. Ureumformaldehyde en
sommige conserveringsmiddelen kunnen huidirritaties veroorzaken. Inademing of inslikken van stof kan
door de aanwezigheid van het conserveringsmiddel borax leiden tot misselijkheid en braken.
Veel voorkomende vormen van lijmen op basis van cellulose-esters zijn cellulose-acetaat en cellulosenitraat. Cellulose-esters zijn verkrijgbaar in poedervorm en als oplossing. Als oplosmiddel worden
ketonen en alcoholen toegepast. Cellulose-esters worden onder andere toegepast als ‘hot-melt’: een
vaste lijm die kleverig wordt bij verwarming. In opgeloste vorm worden ze toegepast bij het lijmen van
papier, leer en andere poreuze materialen. De cellulose-esters zelf zijn vrij ongevaarlijk. Methylcellulose
en ethylcellulose zijn de meest gebruikte cellulose-esters. Methylcellulose is in koud water goed
oplosbaar en wordt verkocht als poeder (behanglijm). Ethylcellulose, dat ook voor hot-melts wordt
gebruikt, kan alleen opgelost worden met behulp van oplosmiddelen als alcoholen en ketonen.
Toegevoegde oplosmiddelen, zoals ketonen, alcoholen, methyl, butylacetaat, tolueen en andere
koolwaterstoffen, kunnen bij aanraking en inademing tot klachten leiden.
Gommen zijn lijmextracten van plantaardige origine. Het gebruik van gom is door de opkomst van
synthetische lijmsoorten sterk afgenomen. De belangrijkste gomsoort die nog gebruikt wordt is de
weinig giftige arabische gom.
Natuurlijke hars wordt gewonnen uit naaldbomen. Colofoniumhars, dat o.m. gebruikt wordt als
kleefkrachtversterker in vloerbedekkinglijmen, blijft over na de destillatie van terpentijn uit ruwe hars.
Bij het sealen van linoleum wordt gebruikt gemaakt van een smeltlaskoord op basis van colofoniumhars.
Colofoniumharsen kunnen bij aanraking allergische huidreacties veroorzaken en zijn zeer brandbaar. In
moderne lijmen wordt colofonium vaak in een aangepaste, minder allergene vorm gebruikt.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-15
Beender-, huid- en vislijm ontstaan bij het koken van botten, huiden, pezen en graten. De lijm is een in
water oplosbare eiwitsubstantie en wordt bij een temperatuurverschil van enkele graden vloeibaar of
hard. Deze dierlijke lijmen zijn niet giftig, maar helaas ook nauwelijks waterbestendig.
Caseïnelijm is een basische oplossing van caseïne (een melkeiwit) in water. Een belangrijke eigenschap
van caseïnelijm is de waterafstotendheid. Om de kleefkracht en de waterafstotendheid groter te maken
worden basen als natriumhydroxide, calciumhydroxide of ureum toegevoegd. Ook wordt soms
natriumfosfaat (oplosbaarheid) en natriumfloride (kleefkracht) aan caseïnelijmen toegevoegd.
Caseïnelijmen worden vooral gebruikt voor het hechten van poreuze materialen als hout, papier en leer.
De giftigheid van caseïnelijm hangt af van de samenstelling. Als alleen ureum als base is toegevoegd,
is de giftigheid gering. Toevoegingen als natriumfloride en natriumhydroxide zijn giftiger en werken sterk
prikkelend op de huid, de luchtwegen en het maagdarmkanaal.
Waterglas is een mengsel van siliciumdioxide en natriumoxide in water, dat uithardt tot glas. Het wordt
soms als extra bindmiddel toegevoegd aan andere lijmen, zoals caseïnelijm. Waterglas is niet giftig.
Rubber
Er zijn twee groepen rubberlijmen: lijmen op basis van natuurrubber en synthetische rubberlijmen. Beide
soorten zijn te koop als oplosmiddellijm en als latex (watergedragen dispersie). Als beide vormen
gebruikt kunnen worden, heeft de latexlijm de voorkeur omdat die goedkoper is en geen organische
oplosmiddelen bevat.
Natuurrubberlijm wordt gewonnen als latex, direct uit de bast van de rubberboom. De latex wordt
ingedikt tot het 60 procent rubber bevat die bestaat uit polymeren van isopreen. Van het bindmiddel
polyisopreen zijn geen giftige effecten bekend. Polyisopreen wordt ook wel gesynthetiseerd en in de
handel gebracht onder de verwarrende naam 'synthetisch natuurrubber'. Om te voorkomen dat
rubberlatex gaat klonteren, wordt als stabilisator soms ammoniumhydroxide toegevoegd.
Natuurrubberlijm wordt zowel als latex (dispersielijm) als op basis van ongevulkaniseerd rubber
gebruikt, dat met behulp van een oplosmiddel tot oplossing is gebracht. Om de kleefkracht van
rubberlijmen te vergroten, wordt de lijm soms gemengd met natuurlijke harsen, cumaron-indeenhars of
bitumen. De toevoegingen die in veel van deze lijmsoorten voorkomen kunnen huidirritaties
veroorzaken. Rubberlijmen worden toegepast op poreus materiaal zoals papier, leer en textiel, enkele
plastics, cellofaan, vloer- en wandtegels.
Van het bindmiddel polyisopreen zijn geen giftige effecten bekend. De huid verdraagt de blootstelling
aan deze stof lange tijd. Het kan wel voorkomen dat de toevoegingen huidirritatie veroorzaken.
De meest toegepaste synthetische rubberlijmen zijn polychloropreen-, polybutadieen- en polyisobuteenlijm. Polychloropreenlijm is zowel in latex- als opgeloste vorm verkrijgbaar. Polychloropreen in 70-80%
oplosmiddel is de bekende contactlijm (o.a. Bisonkit). Als harders worden zinkoxide en magnesiumoxide
toegevoegd. Polychloropreenlijm hecht aan zeer veel materialen en kent daar veel toepassingsgebieden.
Als spuitlijm wordt de lijm veel gebruikt bij de fabricage van matrassen. De oplosmiddelrijke contactlijm
wordt voor veel toepassingen gebruikt, waaronder het lijmen van b.v. laminaat, het aanbrengen van
lambrisering en (hoewel verboden) ook nog wel voor het lijmen van bekleding op trappen. Het bindmiddel,
polychloropreen, is een onschadelijke stof. Bij deze lijmsoort zijn het vooral de oplosmiddelen die de
giftigheid van de lijm bepalen. Aan de lijm toegevoegde antioxidantia of harsen kunnen huidirritaties
veroorzaken.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-16
Er zijn diverse lijmen op basis van polybutadieen op de markt. Het zijn lijmen op basis van butadieencopolymeren met styreen (SBR-lijm), acrylonitril (NBR-lijm) en lijm met styreen én acrylonitril (ABSoplosmiddellijm). Een vierde variant is de SIS-lijm met styreen en isopreen.
SBR- en NBR-lijmen komen zowel voor als latex- en oplosmiddellijm. SBR-lijm is ook als spuitlijm op de
markt. Van de genoemde lijmen wordt NBR-lijm het meest gebruikt, bijvoorbeeld voor het lijmen van
leer, synthetische rubbers en poreuze materialen zoals papier, hout, keramiek, katoen en kunstvezels.
SBR-lijmen worden gebruikt voor het lijmen van leer, synthetische rubbers en polystyreen en als
spuitlijm bij de matrassenfabricage. ABS-lijmen worden alleen gebruikt voor het lijmen van ABS-rubber.
SIS-lijmen worden toegepast als hot-melt en als zelfklevende lijm. Van de bindmiddelen zijn geen giftige
effecten bekend. Wel kunnen de toegevoegde oplosmiddelen en harsen huid- en luchtwegirritaties
veroorzaken.
Polyisobuteenlijm (ook wel butylrubberlijm) wordt vooral als afdichtmiddel (kit) gebruikt. Het hardt niet
uit, maar blijft plastisch. In sommige gevallen wordt een harder toegevoegd. Het bindmiddel is relatief
onschadelijk. De toegevoegde hulpstoffen kunnen huidirritaties geven. Als er oplosmiddelen in de lijm
zitten, kunnen die bij inademing o.m. hoofdpijn en duizeligheid veroorzaken.
Polyvinyl
Er zijn diverse soorten polyvinyllijm verkrijgbaar. De lijmeigenschappen van de soorten verschillen. De
grondstoffen van polyvinylacetaatlijm zijn acetyleen en azijnzuur. Deze lijmsoort is in vaste, opgeloste
en waterige (dispersie) vorm verkrijgbaar. Polyvinylacetaat (PVAc) is praktisch onoplosbaar in water,
maar wel in organische oplosmiddelen. PVAc-lijm heeft, afhankelijk van de vorm waarin het wordt
gebruikt (als hot-melt, opgelost of als dispersie) goede hechtende eigenschappen op verschillende
materialen. De meest toegepaste vorm van PVAc-lijm is de waterige dispersie (‘houtlijm’). De voordelen
van deze lijm: onbrandbaar en goedkoop. De lijm wordt gebruikt voor het hechten van absorberende
oppervlakken van hout, papier, leer en steen. De uitgeharde lijm levert geen gevaren op. Wel kunnen er
bij gebruik van PVAc-lijm als hot-melt schadelijke dampen vrijkomen. De oplosmiddelen kunnen bij
aanraking met de huid of bij inademing gezondheidsklachten veroorzaken. Weekmakers in de lijm
kunnen bij aanraking de huid irriteren. Door de gecombineerde blootstelling aan weekmakers en
oplosmiddelen kunnen de effecten sterker zijn.
Polyvinylalcohollijm wordt gemaakt van polyvinylalcohol (PVA). Het percentage polyvinylalcohol in de
lijm varieert van 85 tot 100 procent. Polyvinylalcohollijm wordt op de markt gebracht als poeder of in
oplossing. De lijm wordt vooral gebruikt voor het hechten van vezelige materialen als leer, textiel of
papier. Polyvinylalcohol is een onschadelijke stof. Toegevoegde weekmakers als glycerol en
polyethyleenglycol werken prikkelend op ogen en huid.
Polyvinylpropionaatlijm wordt meestal in waterige dispersie geleverd. De lijm wordt vooral gebruikt voor
het lijmen van polystyreen(schuim), hout, beton, steen en stucwerk. Omdat de lijm in waterige dispersie
wordt toegepast, is de schadelijkheid ervan zeer beperkt.
Polyvinylchloridelijm bevat altijd vulstoffen, weekmakers en andere hulpstoffen. De lijmsoort is
bestand tegen vele chemicaliën en oplosbaar in cyclohexaan. Polyvinylchloridelijm (PVC-lijm) wordt
alleen gebruikt voor het lijmen van zacht of hard PVC (‘cold welding’, koud lassen). Polyvinylchloride is
een onschadelijke stof. Blootstelling aan de weekmakers en oplosmiddelen in de lijm kunnen wel
schadelijk zijn. De lijm kan tot meer dan 95% oplosmiddel bevatten. PVC-kitten bestaan uit een
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-17
oplosmiddelvrije pasta van PVC en weekmakers. De pasta wordt onder verhitting verhard. Daarbij
kunnen giftige verbindingen ontstaan. PVC-kit wordt in de bouw niet veel gebruikt.
Polyvinylpyrrolidonlijm (PVP) is oplosbaar in veel oplosmiddelen, zoals water, ethanol, glycerine en
isopropylalcohol. Als copolymeer met vinylacetaat, ethylacetaat en styreen wordt de lijm gebruikt voor
het hechten van textiel papier en glasfiber. Ook wordt polyvinylpyrrolidonlijm toegepast als
'natmaaklijm', die van te voren bevochtigd moet worden. Polyvinylpyrrolidon is een onschadelijke stof.
De toegevoegde oplosmiddelen zijn wel schadelijk.
Polyvinylacetaallijm kan polyvinylbutal (PVB) of polyvinylformal (PVF) bevatten. PVB en PVF zijn
oplosbaar in veel organische oplosmiddelen. Als weekmaker kunnen castorolie, ftalaten, triacetin,
fosfaten, adipaten of sebacaten worden gebruikt. Ftalaten kunnen aanleiding geven tot hoesten, niezen,
hoofdpijn en misselijkheid. Sommige ftalaten zijn schadelijk voor de voortplanting. In het algemeen
worden deze niet of nauwelijks meer gebruikt. PVB wordt onder andere toegepast als primer. Als lijm
worden polyvinylacetaten gebruikt voor het lijmen van gelamineerd beveiligingsglas en als weekmaker
voor formaldehydelijm. Gemengd met fenolhars vormt polyvinylacetaat een hittestabiele lijm die
ondermeer wordt gebruikt voor het lijmen van triplex. Polyvinylacetaat is een onschadelijke stof. De
weekmakers daarentegen kunnen wel huid- en oogirritaties geven. Ook de toegepaste oplosmiddelen
kunnen bij aanraking of inademing gezondheidsklachten veroorzaken.
Polyvinyletherlijm is gemaakt uit acetyleen en een alcohol. Afhankelijk van de soort alcohol zijn het
viskeuze vloeistoffen, elastische of vaste stoffen. Ze zijn oplosbaar in ketonen, esters en aromatische
koolwaterstoffen. Polyvinylmethylether is als enige oplosbaar in water. Omdat de lijmen lichtgevoelig
zijn, worden er vaak antioxidanten aan toegevoegd. Polyvinylethers worden soms als weekmaker aan
andere waterige lijmen toegevoegd. Polyvinylether is onschadelijk. Als de lijm is opgelost in een
organisch oplosmiddel, kan de blootstelling aan het oplosmiddel gezondheidsklachten geven.
Polyamide
Polyamiden zijn vooral bekend om hun toepassing als nylon. Als lijm worden ze minder gebruikt.
Polyamidelijm kan als hot-melt en als oplosmiddellijm worden toegepast. De lijm is goed oplosbaar in
water of in een ethanol-watermengsel. Soms worden polyamidelijmen toegepast als harder voor epoxy
en fenolformaldehydeharsen. Polyamidelijmen hebben een licht prikkelende werking op huid, ogen en
slijmvliezen. Bij gebruik van oplosmiddelen is de inademing van ethanol mogelijk.
Acrylaat
Er bestaan zeer veel verschillende acrylaatlijmen, alle met uiteenlopende eigenschappen. Ze worden
veel toegepast in de bouw. Er zijn zowel watergedragen acrylaatlijmen (dispersies) als oplosmiddelhoudende. Ook watergedragen of oplosmiddelhoudende acrylaatkitten worden veel gebruikt.
Watergedragen dispersielijmen voor vloerbedekking en parket bijvoorbeeld zijn meestal acrylaatlijmen,
net als de nieuwere watergedragen contactlijmen voor vloerbedekking op trappen. De meest
voorkomende acrylaatlijmen zijn die op basis van (methyl)acrylzuur en (methyl)acrylaatesters. Maar ook
lijmen op basis van dimethacrylaten of cyanoacrylaten worden veel gebruikt. De meest voorkomende
acrylaatkitten zijn die op basis van polyacrylaat, polymethacrylaat of een mengsel van beide.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-18
Acrylzuur- en acrylaatesterlijmen zijn verkrijgbaar als vloeistof, oplosmiddellijm, hot-melt, dispersie of
emulsie in water en als copolymeer van vinylacetaat en acrylzuur. Deze lijmen hebben een veelzijdige
toepassing. Oplossingen en emulsies worden toegepast als één van de te lijmen delen een
absorberend oppervlak heeft. Voorbeelden zijn het plakken van PVC-folie op papier, leer, hardboard of
hout. Daarnaast wordt acrylaatlijm gebruikt als voegenkit of tapijtlijm. Als hot-melt wordt de lijm
toegepast bij het binden van metaalfolie. Acrylaatkitten komen voor als dispersie en in oplossing. De
kitten worden veel gebruikt om scheuren in metselwerk en voegen te vullen. Ook zijn ze bruikbaar op
een ondergrond van beton, keramiek, hout en aluminium. Acrylaatkit bestaat voor het grootste deel uit
vulstoffen, en voor een kleiner deel uit acrylaatpolymeer. De dispersie acrylaatkit heeft weinig
gezondheidsrisico’s. De oplosmiddelhoudende kit is irriterend voor de huid en de oplosmiddelen (2030%) kunnen bij inademing van hoge concentraties schadelijk zijn voor de hersenen.
Dimethacrylaatlijmen blijven vloeibaar in contact met de lucht. Ze harden pas als ze tussen twee
nauwsluitende oppervlakken worden aangebracht. Aan de lijm zijn remmers toegevoegd om voortijdige
harding tijdens opslag te voorkomen. Dimethacrylaatlijmen vormen zeer hechte verbindingen. Als de
huid met deze lijmsoort in aanraking komt, kan een overgevoeligheidsreactie optreden die tot
eczeemvorming kan leiden. In onverharde toestand heeft de lijm een prikkelende werking op ogen en
luchtwegen. De toegevoegde remmer is een giftige verbinding, maar komt waarschijnlijk alleen in
geringe hoeveelheid voor.
Cyanoacrylaatlijmen worden om hun sterke hechting ook wel super- of secondenlijmen genoemd. Het
hardingsproces start doordat de lijm in aanraking komt met vocht uit de lucht of van het oppervlak. De
lijm is goed te gebruiken op gladde, weinig poreuze materialen als metaal, glas, rubber en plastics. Van
het monomeer cyanoacrylaatester is bekend dat het irriterend werkt op de ogen, de huid en
ademhalingswegen. Het monomeer is vrij vluchtig. Ook kan een kleine hoeveelheid (< 1%) hydrochinon
aanwezig zijn; een stof die huidallergieën kan veroorzaken. De uitgeharde lijm levert geen gezondheidsgevaren op. Het grootste risico schuilt in de extreem snelle en sterke hechting waardoor lichaamsdelen,
met name vingers, aan elkaar kunnen plakken. Dergelijke onaangename situaties kunnen meestal
alleen door medisch ingrijpen verholpen worden.
Formaldehydehars
Formaldehydeharsen zijn in te delen in twee groepen: fenoplasten (gemaakt van formaldehyde en fenol)
en aminoplasten (gemaakt van formaldehyde en ureum of formaldehyde en melamine). Het soort reactie
dat optreedt tussen formadehyde en fenol, ureum of melamine heet polycondensatiereactie. Bij het
ontstaan van de hars komt namelijk water vrij, vandaar de term ‘condensatie’. Bij reactie van de
uitgeharde lijm met vocht uit de lucht kan soms formaldehyde in kleine hoeveelheden weer vrijkomen.
Formaldehyde is een stof die allergieën kan veroorzaken, en is ‘verdacht kankerverwekkend’.
Fenolformaldehydeharslijm wordt gevormd door formaldehyde en fenol te laten reageren. Afhankelijk
van de reactieomstandigheden ontstaat een Novolak of Resolhars. Novolakhars wordt toegepast onder
toevoeging van formaldehyde. De harding verloopt bij kamertemperatuur. Resolhars is alleen te
verwerken nadat het verwarmd is. Als verhitting onmogelijk is, moet aan de resol een aparte harder
worden toegevoegd. De meeste fenolformaldehydeharsen worden als resolen verkocht. Ze zijn in de
handel als basische, waterige oplossing, opgelost in organische oplosmiddelen (aceton of ethanol) of
als poeder. Fenolformaldehydeharslijm wordt vooral gebruikt voor het lijmen van hout, zoals tri- en
multiplex en spaanplaat. De koude variant wordt gebruikt bij de assemblage van boten en bij het
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-19
vervaardigen van gelamineerd hout.
De componenten, zoals bindmiddelen, harders en oplosmiddelen, waaruit formaldehydeharslijm is
samengesteld en de uitgeharde hars zelf zijn schadelijk voor de gezondheid. Door contact met de nog
niet uitgeharde hars kunnen huidirritatie en allergische aandoeningen optreden. De verantwoordelijke
stof voor deze problemen is fenol, dat ook door de gave huid kan dringen en via deze weg in het
lichaam schade kan aanrichten. Een gecombineerd contact met resorcinol, of fenol met aceton kan de
giftige werking versterken. Daar fenol, resorcinol en formaldehyde ook in water oplosbaar zijn, kunnen
deze stoffen bij intensief werken via het zweet door de huid opgenomen worden. De dampen die
ontstaan bij het lijmen van de hars kunnen irritatie aan ogen en ademhalingsorganen veroorzaken.
Keelpijn, hoesten, opgeven van slijm, duizeligheid en sufheid kunnen het gevolg zijn. In extreme
gevallen kan de blootstelling leiden tot ademnood of longoedeem.
Ureumformaldehydeharslijm hardt uit onder invloed van zuur. Hoe zuurder, hoe sneller de uitharding
verloopt. Ureumformaldehydeharslijmen zijn verkrijgbaar als neutrale of zwakbasische vloeistoffen en
als droge poeders. De poeder, waaraan soms een harder is toegevoegd, wordt gebruikt na toevoeging
van water. Ureumformaldehydeharslijmen worden vooral gebruikt voor het lijmen van hout, zoals bij de
fabricage van triplex, spaanplaat en fineer. Ook wordt de lijmsoort toegepast in de meubelmakerij en de
botenbouw. Bij huidcontact kunnen irritaties en allergische aandoeningen ontstaan. Opname van
formaldehyde gebeurt vooral via inademing. Slijmvliezen van ogen, neus en keel kunnen hierdoor sterk
geprikkeld worden. Blootstelling kan leiden tot bronchitis. Spaanplaat dat met deze lijm is gelijmd, kan
door het vrijkomen van spaanplaatgas (formaldehydegas) gezondheidsklachten geven.
Melamineformaldehydeharslijm wordt gemaakt door melamine met formaldehyde te laten reageren.
Melamineformaldehydehars lijkt in vele opzichten op ureumformaldehydehars. Om een goede harding te
krijgen, moet melamineformaldehydehars verwarmd worden. De harssoort wordt op de markt gebracht
als neutraal of lichtbasisch poeder. Het wordt gebruikt voor de fabricage van triplex en in mindere mate
van spaanplaat. Van de uitgeharde melamineformaldehydehars zijn geen irriterende eigenschappen
bekend. Wel kan blootsteling aan formaldehydedampen of -gassen plaatsvinden.
Als er strengere regels komen voor formaldehydehoudende lijmen, is de verwachting dat lijmen op basis
van ureum- en fenolformaldehydehars in de toekomst zullen verdwijnen. Lijm op basis van deze
bindmiddelen wordt veel gebruikt in de hout- en meubelindustrie, bijvoorbeeld bij het lijmen van houten
constructies en als lijm in spaanplaat en MDF.
Polyesterhars
Deze lijmsoort is als tweecomponentenhars in de handel. Het ene component bevat een bindmiddel dat
bestaat uit een alcohol, een organisch zuur en een dibasisch zuur. Aan deze component wordt styreen
toegevoegd als harder en oplosmiddel. Vaak is aan dit component ook een versneller toegevoegd. Het
tweede component is een katalysator die de harding op gang brengt. Hiervoor worden stoffen als
benzoylperoxide, butanox of ditertbutylperoxide gebruikt. Vaak is glasvezel de drager van de hars. De
eigenschappen van de hars, zoals de flexibiliteit, brandbestendigheid en lichtgevoeligheid, worden
beïnvloed door de toevoeging van andere stoffen.
Veel van de chemische stoffen in polyester zijn bij blootstelling schadelijk voor de gezondheid. Het
vluchtige oplosmiddel styreen is irriterend voor ogen, huid en ademhalingsorganen. Door inademing van
styreendamp kunnen hoofdpijn, misselijkheid, slaperigheid, concentratieverlies en een gevoel van
dronkenschap optreden. Langdurige blootstelling aan de stof kan het zenuwstelsel aantasten.
Het inslikken van één van de componenten van polyesterhars kan buikpijn, buikkramp en misselijkheid
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-20
veroorzaken. Toegevoegde glasvezels kunnen de huid beschadigen en jeuk geven. Via huidbeschadigingen
door glasvezels kunnen polyesterharscomponenten en stoffen als styreen makkelijk in het lichaam
terecht komen.
Epoxyhars
Epoxyharslijmen bestaan uit een polyepoxidehars en een harder. Hars en harder zijn verkrijgbaar als
één- en tweecomponentenlijm. In het eerste geval is de harder al aan de hars toegevoegd en moet de
lijm verwarmd worden om de harding te laten plaatsvinden. Aan hars en harder worden vaak verdikkingsmiddelen, vulstoffen, verdunners en weekmakers toegevoegd.
Epoxyharslijmen zijn in de bouw veel toegepaste lijmen. Ze vormen verbindingen met de meeste
materialen, zoals metalen, plastics, glas, hout, karton, papier en gelamineerd fiberglas. Toepassingen
zijn bijvoorbeeld tegellijmen voor speciale, vloeistofdichte of chemicaliënbestendige toepassingen (b.v.
grootkeukens, zwembaden, vloeistofdichte vloeren) en primers voor parketvloeren. De lijmsoort is in
verschillende vormen te koop. Meestal zijn het oplosmiddelvrije lijmen. Toch bestaat epoxyhars ook als
oplosmiddellijm. Epoxyharslijm is ook in vaste vorm verkrijgbaar als poeder, korrels of draad. Hierbij
moet de lijm verwarmd worden om het hardingsproces op gang te brengen. Dit komt in de bouw minder
vaak voor.
Epoxyharsen zijn niet vluchtig; eventueel toegevoegde oplosmiddelen wel. Ook reactieve verdunners
(‘glycidylethers’) en harders (amineverbindingen) kunnen ingeademd worden. Bij inademing kunnen die
vluchtige stoffen de luchtwegen irriteren. Allergische huidaandoeningen, zoals m.n. dermatitis (eczeem)
zijn de grootste risico’s bij het werken met epoxyhars. Zowel de epoxyhars als de reactieve verdunners
en de amine-verharders zijn sterk allergeen. Vaak begint de huidirritatie met jeuk aan handen,
onderarmen, gezicht en nek. Bij regelmatige blootstelling nemen de klachten meestal toe en kan
overgevoeligheid ontstaan.
Polyurethaan
Polyurethaanlijmen en –kitten zijn bijzonder veelzijdig, en tegenwoordig één van de meest toegepaste
typen lijmen en kitten in de bouw. In tegenstelling tot epoxy’s vormen ze elastische verbindingen.
Polyurethaanlijmen zijn geschikt voor het lijmen van metaal, rubber, hout, glas en enkele plastics. Ze
worden o.m. veel gebruikt bij het leggen van parket. Polyurethaan wordt gevormd door een reactie
tussen polyisocyanaten en polyolen. Polyurethaanlijm komt voor als één-component en als
tweecomponentenlijm. De één-component lijm hardt uit door een reactie met vocht in de lucht
(‘schuimende’ lijmen). In de twee-component lijm worden de polyisocyanaat en polyol op een verhouding
van 1:1 gemengd, waardoor polyurethaan ontstaat. In de praktijk wordt geen zuiver polyisocyanaat
gebruikt, maar prepolymeer (‘oligomeer’). De reden hiervoor is de grote giftigheid van polyisocyanaten.
Het prepolymeer ontstaat door van te voren al een deel van het polyol toe te voegen. De lijm hardt uit
na het toevoegen van het resterende polyol. Vaak worden organische oplosmiddelen toegevoegd om de
lijm verwerkbaar te houden.
Polyurethaankit bestaat, net als polyurethaanlijm, als één- en tweecomponentensysteem. In de bouw
wordt polyurethaankit veel gebruikt als vervanger voor siliconenkit of polysulfidekit; ook combinaties van
polyurethaan en andere bindmiddelen komen veel voor. Polyurethaankit wordt veel gebruikt voor o.a.
het verlijmen van prefab elementen en als voegkit.
De giftigheid van polyurethaanlijmen en -kitten wordt volledig bepaald door de zeer giftige polyisocyanaten;
de polyolen en het uitgeharde polyurethaan zijn weinig giftig. Damp of stof van polyisocyanaten irriteren
neus, keel en longen. Bij hogere concentraties is zwaar hoesten en braken het gevolg. Ook kunnen
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-21
astma-aanvallen ontstaan, soms enkele dagen na de blootstelling. In contact met de huid kunnen
polyisocyanaten brandwonden, blaren en eczeem veroorzaken. Wanneer je overgevoelig wordt voor
polyisocyanaten, leidt blootstelling aan kleine hoeveelheden soms al tot zeer heftige verschijnselen,
zoals astma-aanvallen. Het is daarom beter te werken met polyurethaanlijm waarbij de polyisocyanaten
vervangen zijn door prepolymeren. Nadeel van de prepolymeren is dat ze meestal in oplosmiddelen zijn
opgelost, die ook gezondheidsproblemen kunnen veroorzaken.
Siliconen
Siliconenkit is één van de oudste en meest gebruikte afdichtingskitten. Er zijn veel verschillende typen
siliconenkitten. Vaak worden siliconen, silanen en siloxanen gecombineerd met andere bindmiddelen.
Vroeger werden die combinaties vaak aangeduid als Hybride kit. Het komt alleen nog als één-componentsysteem voor. De harder is dus in de kit verwerkt. De kit hardt uit met behulp van water uit de
lucht. Siliconenkit hardt op siliciumhoudende ondergrond als keramiek, glas en steen, maar ook op
metalen, hout en kunststof. Siliconenkit wordt in de bouw veel gebruikt, onder meer in de installatie van
sanitair en voor aansluitvoegen bij kozijnen. De kit bevat vaak vulmiddelen zoals kiezelzuur en
calciumcarbonaat. De giftigheid van siliconenkit wordt bepaald door de toegevoegde harders en
primers. Aanraking kan huidirritatie veroorzaken.
Varianten van siliconenkitten die azijnzuur afsplitsen bij het uitharden of die het allergene butanonoxim
bevatten (‘oximhardende’ kitten) worden in verband met de gezondheidsrisico’s steeds minder
toegepast.
MS Polymeer
Een relatief nieuwe variant is de MS Polymeer lijm en -kit. MS staat voor ‘modified silane’. Het
bindmiddel is een polyether polymeer dat met silaan gemodificeerd is. MS Polymeer kit is één van de
typen ‘hybride’ kitten. Als vulstof wordt calciumcarbonaat gebruikt. De lijm en kit is oplosmiddelvrij, en
heeft naar verhouding weinig gezondheidsrisico’s. De producten harden uit door reactie met vocht uit de
lucht. Hierbij kan wel alcohol vrijkomen, maar niet zo veel dat hierdoor klachten op zullen treden. MS
Polymeerlijm wordt steeds vaker toegepast als o.m. parketlijm.
Polysulfide
Vloeibare polysulfiden (met een zwavelgehalte van zo'n 40 procent) worden gebruikt als basis voor
polysulfidekitten. Door oxidatie aan de lucht, waarbij water ontstaat, harden de vloeibare polysulfidekitten uit. Polysulfidekitten bestaan als één- en tweecomponentenkit. Aan één-componentkit wordt
calcium- of bariumperoxide als harder toegevoegd. In twee-componentenvorm wordt de polysulfide
gemengd met loodoxide of mangaanoxide. De uithardingstijd is te variëren door toevoeging van
stearinezuur of calciumstearaat (droogtijden tussen de 30 minuten en 8 uur).
Bij de meeste toepassingen is polysulfidekit in verband met zijn schadelijkheid vervangen door onder
meer polyurethaan- of MS Polymeerkit.
Bitumen
Bitumen is een aardolieproduct dat lijkt op teer en pek. Bitumen bevat, in tegenstelling tot teer,
nauwelijks polycyclische aromaten (PAK's). Bitumen wordt vooral gebruikt als hot-melt in dakbedekking.
In enkele gevallen wordt een oplosmiddel toegepast, bijvoorbeeld in de primers en zgn. ‘koude
kleefstoffen’ die soms bij het dakbedekken gebruikt worden. Bitumenkit wordt o.m. gebruikt voor het
opvullen van voegen van schoorstenen en het repareren van scheuren in bitumen daken. Doordat
bitumen geen PAK bevat, heeft het geen kankerverwekkende eigenschappen zoals teer en pek. Dampen
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-22
die ontstaan bij het verhitten van bitumen kunnen huid, ogen en luchtwegen irriteren en pigmentatie van
de huid veroorzaken.
Cement
Cement wordt als bindmiddel gebruikt in tegellijmen wanneer geen speciale eisen worden gesteld
(vloeistofdichtheid, chemicaliënbestendigheid). Ook is cement als bindmiddel wel toegepast in
parketlijmen (‘poederlijmen’). Combinaties van cement met polymeren (acrylaten) komen ook voor.
Meestal moet de lijm ter plekke worden aangemaakt met water. Hierbij kan cementstof in de lucht
komen, dat irriterend voor de luchtwegen, ogen en huid. Aangemaakt cement is basisch, en irriteert de
huid. Langdurige of herhaalde blootstelling kan leiden tot eczeem. Als gevolg van huidcontact met
cementspecie kan ook een huidallergie (chroomallergie) ontstaan, doordat cement chroomverbindingen
bevat.
Cumaron-indeenhars
Cumaron-indeenhars wordt gewonnen uit kolenteer of aardolie. Het mengsel is zacht en kleverig. De
harssoort wordt gebruikt in producten voor het aanbrengen van vloerbedekking en soms als hulpstof
toegevoegd aan natuurrubberlijm, polychloropreenlijm en andere synthetische rubberlijmen. Cumaronindeenharsen zijn niet vluchtig, zodat ze nauwelijks ingeademd kunnen worden. Al hoewel er geen
giftigheidsgegevens van deze harssoort bekend zijn, betekent dit niet persé dat de stof onschadelijk is.
Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-23