De Arnhemse ondergrond heeft communicatief een stevige basis!

Bodem en ruimtelijke ordening
De Arnhemse ondergrond heeft
communicatief een stevige
­basis!
Arnhem heeft door haar ligging op de overgang van de Veluwse stuwwallen naar het rivierengebied van IJssel en Rijn een unieke verbondenheid met de ondergrond. De ondergrond vormt de basis voor het stedelijk landschap met daarin groene en waterrijke zones. De ondergrond
wordt al intensief gebruikt, onder andere voor ondergronds bouwen,
waterwinning en bodemenergie. Communicatie over de ondergrond kan
bijdragen aan een verdere duurzame ontwikkeling van Arnhem.
Door: Marc van der Burght, Erik Kolkman en Henk Puylaert
Over de auteurs:
Marc van der Burght (gemeente Arnhem)
Erik Kolkman (Daelinck)
Henk Puylaert (H2Ruimte)
Visie op de ondergrond
In 2009 stelde Arnhem in een ‘Visie op de ondergrond’ de vraag:
‘Hoe kan de ondergrond bijdragen aan een duurzame ontwikkeling van Arnhem?’ Het antwoord was:
• door de ondergrond in een vroeg stadium van ontwikkelplannen te betrekken;
• door de ondergrondse netwerklaag te organiseren; en
• door bescherming en duurzame benutting van grondwater.
In de Visie op de ondergrond werden de kansen in beeld gebracht.
In de ‘Structuurvisie 2020-2040’ uit 2012 zijn vervolgens de opgaven uit de ‘Visie op de ondergrond’ verder uitgewerkt en heeft de
ondergrond een prominente plaats gekregen. Dit betreft in het bijzonder de ondergrond als onderlegger van het bijzondere landschap,
de ondergrond als factor van betekenis om tot een klimaatbestendige inrichting van de stad te komen, de drukte in de ondergrond en
bodemenergie. Daarmee is de Arnhemse structuurvisie wat betreft
de relatie tussen boven- en ondergrond uniek voor Nederland.
is het zaak om ondergrondthema’s tijdig en in samenhang in te
brengen. De praktijk leert dat dit in Arnhem nog niet altijd vanzelfsprekend is. Het vraagt om een doordachte aanpak om het
belang en de mogelijkheden van de ondergrond goed te presenteren en de ondergrond in het proces van andere beleidsvelden te
verankeren. Bij (bodem)professionals is er een natuurlijke houding om kennis aanbodgericht in de eigen vaktaal te presenteren.
Dat kan een landing binnen andere beleidsvelden lastig maken.
Een meer vraaggerichte aanpak is op zijn plaats.
De gemeente Arnhem heeft besloten om meer aandacht te besteden aan de communicatie over de ondergrond binnen de eigen
organisatie en in de richting van bewoners, bedrijven en partijen
die binnen de gemeente actief zijn met ontwikkeling en beheer
van gebieden. In een kort traject heeft de gemeente in samenwerking met Daelinck en H2Ruimte een ‘Communicatieplan ondergrond’ opgesteld.
Kennis delen is efficiënte investering
De gemeente doet dit vanuit de overtuiging dat de ondergrond
een belangrijke dimensie is voor de duurzame ontwikkeling van
Arnhem werkt ambitieus verder
aan verbinding boven- en
­ondergrond
C o m m u n i c at i e ov e r o n d e r g r o n d
De bestuurlijk vastgestelde structuurvisie biedt een prachtig lange
termijnkader waarin de onder- en bovengrond goed afgestemd
zijn. In concrete gebiedsontwikkelingen, projecten en bestemmingsplannen zal deze doorwerking moeten vinden. Ook daarin
9
Bodem en ruimtelijke ordening
de stad. De ondergrond is drager van de identiteit, het DNA van
de stad. De ondergrond biedt kansen bij de realisering van ambities op het gebied van groen, water, energie, wonen, klimaatbestendigheid en citymarketing. De ondergrond vraagt ook om bescherming om landschappelijke en ecologische waarden in stand
te houden. Communicatie over de ondergrond kan het besef over
drukte in de stedelijke ondergrond doen toenemen en daarmee
de noodzaak van ordening en afstemming in die ondergrond in
relatie tot de bovengrond steviger agenderen.
Communicatie over de ondergrond is van belang omdat de overheid een taak ziet in de bescherming van belangen van burgers
en bedrijven. Wie een bestaand gesloten wko-systeem heeft, stelt
het op prijs als dit systeem beschermd wordt. De gemeente kan
dit doen als deze systemen bij haar bekend zijn. Dit vraagt communicatie in de vorm van een oproep aan Arnhemmers en
Arnhemse bedrijven om hun systeem te melden.
Communicatie over de ondergrond is ook kennis ontsluiten over
die ondergrond. Kennis delen is een efficiënte investering en van
een eigentijdse overheid mag verwacht worden dat deze informatie actief beschikbaar stelt en ontsluit. Het EU verdrag van
Aarhus regelt ook de toegang tot milieu-informatie aanwezig bij
de overheid. Volgens dit verdrag dient de overheid aan ‘actieve’
informatieverstrekking te doen via onder meer het publiceren
van rapporten over de toestand van het milieu, publiek toegankelijke databanken of soortgelijke registers.
K e r n b o o d s ch a p O n d e r g r o n d
Er is een kernboodschap ondergrond geformuleerd, die gebruikt kan
worden bij de ontwikkeling van communicatieacties en - middelen.
Deze kernboodschap staat voorop in een opgestelde communicatiestrategie, die is ontwikkeld langs twee lijnen, die samenkomen
in een actieprogramma communicatie ondergrond.
Eerste lijn
De eerste lijn gaat over de beleidsprioriteiten vanuit andere beleidsvelden waaraan ondergrondaspecten een belangrijke waarde
kunnen toevoegen. Die waarde kan betrekking hebben op sturing, bewustwording en kennis. Zo heeft de ondergrond in de
Structuurvisie Arnhem 2020-2040 een sturende invloed gehad
op de keuze voor de ruimtelijke ontwikkelingsrichtingen en wat
wel en niet in de ondergrond mag. Een uitwerking hiervan vormt
bijvoorbeeld het bestemmingsplan leemlagen. Dit plan formuleert voor de stuwwal vanuit de ondergrond scherpe eisen over
toekomstig gebruik. Belangrijk voor de Arnhemse beken is dat de
toevoer van grondwater naar de beken in stand blijft.
Hemelwater dat in de bodem infiltreert, stagneert op aanwezige
slecht doorlatende leemlagen. Het grondwater stroomt vervolgens af richting het beekdal waar het uitstroomt in de beken en
deze voedt. De leemlagen vormen een essentieel deel van het hydrologisch systeem wat vraagt om bescherming. Werken die een
bedreiging vormen voor deze leemlagen zijn verboden. Dit betreft
onder meer het ondergronds bouwen en doorboren van ondoorlatende leemlagen. In de communicatie over het bestemmingsplan leemlagen is het belangrijk duidelijk te maken wat de unieke waarde van de ondergrond op de stuwwal is voor de
karakteristiek van Arnhem. Daaruit volgt voor de bewoners de
logica dat ondergronds bouwen (bijvoorbeeld de aanleg van kelders) in dit gebied niet is toegestaan. Communicatie hierover
dient te geschieden in nauw overleg met andere beleidsvelden zoals erfgoed, water en landschap.
Figuur 2: Ordeningspr incipes Koude-Warmte opslag Structuurvisie Arnhem 2020-2040.
bron: gemeente Arnhem, IF Technology.
10
Bodem en ruimtelijke ordening
Bewustwording is een stap die nodig is alvorens tot sturing te komen. Ook daar is communicatie een belangrijk middel. Voor
Archeologie is het bijvoorbeeld van belang te communiceren dat
het grondwaterpeil van invloed is op het behoud van archeologische vondsten. Dit speelt bijvoorbeeld bij de bouw van een multifunctioneel centrum en een appartementencomplex in de
Arnhemse wijk Schuytgraaf (een grote nieuwbouwwijk in
Arnhem-zuid). Door de bouw verandert het grondwaterpeil in de
wijk wat vervolgens van invloed is op de archeologische vondsten
en monumenten elders in deze wijk.
Om mensen bewust te maken van kansen, uitdagingen en problemen is ontsluiting van kennis nodig over hoe het ondergrondsysteem in elkaar zit en wel op een zodanige wijze dat dit positief
prikkelt en uitnodigt tot interactie. Begrijpen gaat voor ingrijpen.
Kennis over hoe het Arnhemse bekensysteem in elkaar zit is onontbeerlijk om planologisch beleid voor de stuwwal te kunnen
ontwikkelen. Kennis over de bodemopbouw in het centrum is
onmisbaar om complexe projecten als station Arnhem en directe
omgeving (Arnhem Centraal) te kunnen ontwikkelen.
Tw e e d e l i j n
De tweede lijn omvat de beleidsprioriteiten vanuit het werkveld
bodem: Wat zijn de urgenties en wat moet bereikt worden?
Deze lijn benoemt vier onderwerpen, die communicatieacties
vragen: Bodemenergie, Bodemkwaliteit, Drukte in de ondergrond
en Gebiedsgericht grondwaterbeheer. De urgentie wordt mede
bepaald door de politieke agenda. Daarnaast zijn er verplichtingen van buiten zoals de invoering van een Besluit bodemenergiesystemen.
Wa a r o m !
Bij de formulering van communicatiedoelstellingen en -acties
staat de Waarom-vraag centraal. Het Hoe en Wat zijn afgeleiden.
Er is steeds een duidelijk doel geformuleerd in termen van een te
bereiken resultaat (bijvoorbeeld ‘Alle Arnhemmers met een bestaand gesloten wko-systeem melden dit bij de gemeente’).
Vervolgens is gekeken met welke inzet dit resultaat het best bereikt kan worden.
De kennisbank Arnhemse bodem vormt het fundament onder
beide lijnen. Deze bestaat nu nog uit een reeks van rapporten,
databases met meetgegevens, onderdelen van de website van de
gemeente Arnhem, kaarten met ondergrondinformatie, etc.
Arnhem kiest bewust voor actieve
communicatie ondergrond
Kortom sterk aanbodgerichte informatie vanuit het werkveld bodem. Nuttig voor een specialist, maar onbegrijpelijk voor een generalist of iemand die niet uit het bodemvak afkomstig is. In de
toekomst zal dit samengebracht worden in een website ‘De
Arnhemse bodem’, die de Arnhemse ondergrondkennis op een
inzichtelijke en gebruiksvriendelijke wijze ontsluit vanuit het perspectief van de gebruiker. De informatie zal veel meer op burgers
en bedrijven uit de stad worden toegespitst en ook op mensen die
in hun werk met ondergrondaspecten te maken hebben of krijgen. Dit vraagt ook dat onderwerpen als erfgoed, energie, en water een substantieel onderdeel uitmaken van ‘De Arnhemse bodem’. Ook de bodemspecialist moet op deze site terecht kunnen
bijvoorbeeld om informatie over bodemkwaliteit te vinden. Veel
basismateriaal is aanwezig maar vraagt herordening, moet geredigeerd worden vanuit het perspectief van de gebruiker. Dat laatste
geldt bijvoorbeeld ook voor kaarten, die voor een gebruiker begrijpelijke legenda-eenheden horen te hebben. Zaken waar ook in
Arnhem nog een verbeterslag mogelijk is.
S ta n d va n z a k e n e n v e r vo l g
Het project Communicatie Ondergrond heeft een kernboodschap ondergrond als basis voor veel communicatie-inspanningen opgeleverd. Er ligt een communicatieplan met actieplan dat
nog een slag moet hebben in termen van tijd, geld en menskracht. Kortom prioriteiten stellen. Er ligt een houtskoolschets
voor een ontwerp van een website ‘De Arnhemse bodem’. En er
ligt een verhaallijn over (het ontstaan van) de Arnhemse bodem dat de basis vormt voor nog te ontwikkelen communicatiemiddelen bijvoorbeeld in de vorm van een strip, een film, een
app of een brochure.
E r va r i n g e n
Het opstellen van de communicatiestrategie en het actieplan is in
een korte periode vorm en inhoud gegeven. Met beperkte inspanning in tijd en middelen is zowel inhoudelijk als procesmatige
winst geboekt. Bodem is van nature letterlijk en figuurlijk gericht
op verdieping. Dit traject vraagt vooral aandacht voor verbinding
en verbreding. In het traject is een begin gemaakt in de omslag in
denken van een aanbod-gerichte naar een vraaggerichte benadering. Niet welke kennis heb ik en wil ik in de etalage zetten, maar
wat zijn de relevante maatschappelijke en politieke agendapunten
en hoe kan een duurzame omgang met de ondergrond daaraan
een bijdrage leveren? Met welke vragen zitten burgers en bedrijven
en wat kan de ondergrond daarin betekenen?
Het opstellen van een communicatieplan met actieplan leert te
reflecteren op wat belangrijk is in een wereld, die groter en anders is dan de wereld die dagelijks waarneembaar is door de eigen
(bodem)vakbril. Het stelt de toegankelijkheid en bruikbaarheid
van producten voor anderen centraal. Wat vinden zij belangrijk
en waarom? Welke bijdrage kan bodem daaraan leveren? Is een
bestemmingsplan leemlagen echt zo belangrijk? En voor wie dan?
Wie moet wat weten? Hoe past dit in een bredere boodschap over
een duurzame ontwikkeling van de stad? Etc.
Het project leert dat door het Waarom centraal te zetten, namelijk handhaving en ontwikkeling van een unieke en duurzame
kwaliteit van de Arnhemse ruimte, de aansluiting met andere beleidsvelden soepel verloopt. Er is sprake van een gedeeld belang
en gedeelde ambities waaraan verschillende disciplines vanuit de
eigen ervaring en deskundigheid kunnen bijdragen. Zo is voor
een vlotte ontwikkeling van het Arnhems stationsgebied een
masterplan netwerklaag ondergrond een handig middel om de
drukte in de ondergrond goed af te stemmen inclusief de afstemming met de drukte op het maaiveld. De belangen van bodemkwaliteit, water, kabels&leidingen, openbare ruimte, ruimte en
projectmanagement lopen daarin parallel en zijn dienend voor
een realistische en haalbare gebiedskwaliteit in dit deel van het
centrum van de stad.
En door mee te liften met de actualiteit en de agenda van bestuurders is het makkelijker om zaken voor elkaar te krijgen. Een goed
contact met de wethouder en de bestuuradviseur(s) van de wethouder verschaft inzicht welke bagage op welk moment om diens
schouders gehangen moet worden. Dat zijn kansen, die zich niet
elke dag voordoen, maar waar permanent alertheid voor vereist is.
Een actieprogramma dwingt tot prioriteitstelling. Met weinig
mensen en middelen is niet alles tegelijk te doen. Successen zijn
nodig om verder te komen. Beter twee dingen goed doen dan tien
dingen half.
11