Rapport - Italië - nlambassade.org

advertisement
Rapport
De creatieve industrie
- Kansen voor Nederlandse architectuur in Italië -
Nederlandse Ambassade
Afdeling Economie & Handel / Afdeling Onderwijs & Culturele Zaken
Via Michele Mercati, 8 - 00197 Rome
Tel. +39.06.32286001
Fax +39.06.32286256
[email protected]
www.olanda.it
Rome, april 2008
Inhoud
Pagina
Samenvatting
4
1. Architectuur en creatieve industrie
1.1. Achtergrond en doelstellingen van het onderzoek
5
2. De Italiaanse architectuur
2.1. Inleiding
2.2. Sectorprofiel
2.3. Ontwikkelingen
6
6
7
3. De Italiaanse bouwsector
3.1. Problematiek
3.2. Ontwikkelingen
11
11
4. De Italiaanse overheid
4.1. Aanbestedingen
4.2. Ruimtelijke ordening
4.3. Bescherming van cultureel erfgoed
4.4. Promotie van hedendaagse architectuur
16
17
18
18
5. SWOT analyse en aanbevelingen
5.1. SWOT analyse
5.2. Aanbevelingen
20
20
6. Bronvermelding
23
2
Bijlagen
(gerangschikt per hoofdstuk)
Pagina
1. Architectuur en creatieve industrie
I. De creatieve industrie
II. Relevante instellingen, evenementen en vakbladen Nederland
25
26
2. De Italiaanse architectuur
I. Relevante instellingen
II. Vakbladen, websites en evenementen
III. Websites actuele projecten
IV. Architectuurfaculteiten
28
28
29
30
3. De Italiaanse bouwsector
I. Relevante instellingen
II. Vakbladen en websites
III. Beurzen
IV. Contactgegevens belangrijkste aannemers
V. Duurzaam bouwen
32
33
33
34
35
4. De Italiaanse overheid
I. Overheidsaanbestedingen
II. Ministeries
36
36
Copyright © 2008 Nederlandse Ambassade, Rome
Dit document mag geheel of gedeeltelijk gedistribueerd en gereproduceerd worden, via
electronisch of fysiek medium onder vermelding van de bron
Foto op voorpagina: de Nederlandse ambassade in Rome
3
Samenvatting
Het kabinet heeft in de Brief Ons creatieve vermogen (2005) een pakket maatregelen
gepresenteerd om de relatie tussen economie en creativiteit te versterken. Dit onderzoek van de
Nederlandse Ambassade te Rome naar de Italiaanse architectuursector sluit aan op één van de
actielijnen uit het pakket: internationalisering van creatieve bedrijven intensiveren. Hoewel de
Nederlandse architectuur zich ook in Italië heeft weten te profileren als een sterk ‘merk’, vertaalt dit
zich nog niet naar de realisatie van een groot aantal projecten. Dit rapport is bedoeld om kansen
en bedreigingen te identificeren voor Nederlandse architecten op de Italiaanse markt.
Historisch gezien geniet Italië grote faam op het gebied van architectuur. Ondanks de
alomtegenwoordigheid van cultureel erfgoed is er maar weinig hedendaagse architectuur te
vinden. Tegen de realisatie van moderne architectuur in de historische stadscentra bestaat vaak
verzet, terwijl een vrij onverschillige houding wordt aangenomen tegenover de troosteloze
woningbouw aan de rand van de stad. Hoewel de rol van de architect in de stadsontwikkeling en
het bouwproces sinds de jaren ’70 is afgenomen, heeft Italië de hoogste architectendichtheid van
Europa.
De laatste jaren lijkt er een bescheiden toename in aandacht te zijn voor kwaliteitsbouw. Steeds
vaker schakelen lokale overheden en private opdrachtgevers een architect in voor
prestigeprojecten. Het zijn meestal de grote namen uit de internationale architectuur die dit soort
opdrachten krijgen. Ook een toenemend aantal Nederlandse architecten is actief in Italië. Voor
Nederlandse stedenbouwkundigen en internationaal bekende architecten liggen er mogelijkheden
in de herontwikkeling van oude industrie- en beursterreinen. Andere potentiële kansen zijn het
ontwerp van spoorwegstations, ziekenhuizen en winkelcentra (“centri commerciali”).
De Italiaanse bouwsector is de afgelopen jaren enorm gegroeid, al blijven de investeringen nog
altijd achter bij het Europees gemiddelde. Voor de komende jaren is een lichte daling in de
investeringen in nieuwbouwwoningen voorzien, tegenover een stijging in de utiliteitsbouw en de
publieke werken. Vooral op het gebied van infrastructurele werken en duurzaam bouwen liggen er
kansen voor Nederlandse bouwbedrijven en architecten. Wet- en regelgeving, bureaucratie en het
ontbreken van fondsen leiden vaak tot grote vertragingen, met name tussen de ontwerpfase en de
gunning.
Overheidsaanbestedingen, zowel voor architectendiensten als voor bouwopdrachten, moeten
voldoen aan de voorschriften uit de Europese aanbestedingsrichtlijnen. De Richtlijnen bieden voor
de Italiaanse praktijk echter onvoldoende garanties om een daadwerkelijk openbare, doorzichtige
en non-discriminatoire procedure te waarborgen. De uiteindelijke beslissing wordt, sterker nog dan
in Nederland, bepaald door politieke factoren.
Nederlandse architecten kunnen mogelijke problemen die te maken hebben met bijzonderheden
van de Italiaanse markt op het gebied van markttoetreding en projectverloop het beste
ondervangen door samen te werken met lokale partners. Hierbij kan gedacht worden aan
architectenbureaus of ingenieursbureaus. Ook lokale juridische ondersteuning kan wenselijk zijn.
Bovendien kan het van belang zijn in contact te komen met internationale vastgoedontwikkelaars
die al langer op de Italiaanse markt actief zijn.
Het organiseren van een handelsmissie naar Italië voor internationaal opererende Nederlandse
architecten en bouwbedrijven is een interessant instrument voor verdere oriëntatie op de Italiaanse
markt en voor het leggen van initiële contacten. Hiervoor zijn bij de EVD mogelijkheden voor
projectmatige en financiële ondersteuning aanwezig.
4
1. Architectuur en creatieve industrie
1.1. Achtergrond en doelstellingen van het onderzoek
In de Brief Ons creatieve vermogen (2005) signaleert het kabinet dat het weliswaar goed gaat met
de creatieve industrie in Nederland, maar dat veel kansen blijven liggen omdat er te weinig
verbindingen zijn met de economische sector. Daarom is een pakket maatregelen gepresenteerd
om de relatie tussen economie en creativiteit te versterken. Het pakket bestaat uit vijf actielijnen:
1. Actieve verbindingen leggen tussen creatieve bedrijfstakken, andere delen van het
Nederlandse bedrijfsleven en kennisinstellingen;
2. Financiële condities voor creatieve bedrijven versterken;
3. De randvoorwaarden inzake intellectueel eigendom verbeteren;
4. Internationalisering intensiveren;
5. De zakelijke onderbouw van het cultureel management professionaliseren.
Dit architectuuronderzoek van de Nederlandse Ambassade te Rome sluit aan op de vierde
actielijn: het intensiveren van de internationalisering van de Nederlandse creatieve industrie door
versterking van de exportpositie.
De doelstellingen van het onderzoek zijn als volgt:
•
•
•
•
Inzicht verkrijgen in de Italiaanse markt voor architectuur en de bouwsector;
Ingaan op de rol van de Italiaanse overheid op deze markt;
Identificeren van kansen en bedreigingen voor Nederlandse architecten op de Italiaanse
markt;
Formuleren van aanbevelingen voor vervolgacties.
Het onderzoek is gebaseerd op literatuur en interviews met relevante partijen. Het gaat hierbij om
Nederlandse architecten die actief zijn in Italië, Nederlandse en Italiaanse architectuurexperts en
juristen op het gebied van aanbestedingsrecht. In de bronvermelding is een lijst met respondenten
opgenomen.
5
2. De Italiaanse architectuur
2.1. Inleiding
Wat opvalt aan het Italiaanse stadsbeeld is dat er relatief weinig moderne architectuur te vinden is.
Vanwege de grote omvang en kwestbaarheid van het cultureel erfgoed worden ingrepen in de
oude stadscentra omzichtig uitgevoerd. Niet alleen historische gebouwen, maar ook
archeologische resten leveren vaak problemen op van zowel praktische als esthetische aard.
Hedendaagse architectuur stuit daar meestal op verzet. Interessant genoeg lijkt er minder publieke
verontwaardiging te bestaan over de troosteloze buitenwijken van de Italiaanse steden, hoewel
daarin langzaam verandering begint te komen.
Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde Italië zich in hoog tempo van een agrarische naar een
industriële natie, waardoor de steden zich enorm uitbreidden. Typerend voor deze uitbreidingen
was dat het (bijna) uitsluitend woningen betrof. In de jaren ’70 kreeg de woningbouw een sociale
component. Het architectuuronderzoek zette zich voort naar behuizingen van steeds grotere
dimensies. De woningnood maakte stadsuitbreiding op grote schaal noodzakelijk, waarbij de
aandacht voor architectonische kwaliteit op de achtergrond raakte. Aan de rand van de stad (de
‘periferia’) verrezen enorme wooncomplexen. Veel geplande voorzieningen voor deze wijken
werden echter te laat of helemaal niet uitgevoerd, waardoor ze afhankelijk bleven van de
voorzieningen in de oude stad.
Kregen jonge architecten in de jaren ’50 en ’60 volop kansen om zich te bewijzen in de
woningbouw, vanaf de jaren ’70 verloor de architect geleidelijk aan invloed. Architecten in Italië
raakten hun centrale rol in het bouwproces en in het proces van stadsontwikkeling kwijt. In de jaren
’90 kwam dit probleem ineens duidelijk naar voren, doordat de stadsuitbreiding niet langer op grote
schaal plaatsvond en er dus een groot tekort aan werk was. Kansen voor jongere architecten
waren er maar weinig. Vanaf het eind van de jaren ’90 is er echter weer een licht positieve tendens
waarneembaar in de Italiaanse architectuursector (zie 2.3.).
2.2. Sectorprofiel
Er zijn ongeveer 130.000 architecten in Italië.1 Dat is niet alleen een groot aantal in absolute zin.
Volgens onderzoek uitgevoerd door de International Unie van Architecten UIA heeft het land de
hoogste architectendichtheid van Europa: 1 op de 515 inwoners (tegenover 1 op de 1.880
inwoners in Nederland). Vaak houden architecten zich dan ook noodgedwongen bezig met
(interior) design en andere min of meer aan architectuur verwante werkzaamheden, zoals
renovatie. De meeste architecten opereren in studio’s van 2-3 personen. Er zijn geen gegevens
bekend over de omzet van de Italiaanse architectuursector. Wel is de omzet van de sector
architectuur- en ingenieursbureaus bekend (SBI code 7420): voor 2004 ging het om een omzet
van 19.759 miljoen euro (een stijging van bijna 25% ten opzichte van het jaar 2000).2
De grootste concentratie architecten en bouwkundig ingenieurs bevindt zich in Rome en Milaan,
waar ook de belangrijkste architectuurfaculteiten zijn gevestigd. Respondenten geven aan dat
traditioneel gezien de best aangeschreven architectuurfaculteiten die van Rome (La Sapienza),
Milaan (Politecnico) en Venetië (IUAV) zijn. Daarbij dient wel te worden aangetekend dat het
aanzien van de faculteit sterk afhankelijk is van de docenten die er werkzaam zijn, en dus niet
constant is.
Grote namen van de hedendaagse Italiaanse architectuur zijn Renzo Piano en Massimiliano
Fuksas. Beiden zijn zowel binnen als buiten Italië erg actief, hoewel ze aanvankelijk naam hebben
1
2
Aantal architecten dat op 31 december 2006 was ingeschreven bij de Orde van Architecten.
Bron: ISTAT.
6
gemaakt in het buitenland. Zij staan ook beiden vermeld in de top 20 van de al internationale
ranglijst van BauNetz (respectievelijk op de 11e en 13e plaats).3 Italiaanse architecten worden in
het buitenland in het algemeen gewaardeerd, omdat Italië van oudsher een naam heeft op het
gebied van cultuur en architectuur. Toch werken zij niet zo veel buiten de landsgrenzen; volgens
een schatting wordt minder dan 1% van de totale omzet van de architectuursector in het
buitenland gegenereerd.4 Als Italiaanse architecten al buiten Italië actief zijn, is dat meestal in
buurlanden als Frankrijk en Spanje.
De architect heeft in Italië sinds de jaren ’70 aan invloed verloren. Architecten ondervinden op de
markt met name concurrentie van ‘geometri’5 (op kleinere projecten) en ingenieurs (op grotere
projecten). De invloed van de architect binnen het bouwproces zelf is vaak ook beperkt: hij zal
meer dan in Nederland een artistieke rol toebedeeld krijgen, en niet als vanzelfsprekend een
leidinggevende positie hebben. Uit interviews kwam naar voren dat in het verleden met name
private opdrachtgevers de rol van de architect in de uitvoerende fase zoveel mogelijk trachtten te
beperken. De laatste jaren is hierin echter wel enige verbetering opgetreden, ondanks het feit dat
de overheid daartoe weinig actie heeft ondernomen. Een reden daarvoor kan geweest zijn dat de
private bouwsector en de ‘geometri’ een sterke politieke lobby hebben binnen het bestel.
Ook illegale (woning)bouw (“edilizia abusiva”) ondermijnt de positie van de architect. Illegale bouw
neemt een hoge vlucht in Italië: ongeveer 10% van de woningbouw in 2006 is illegaal, en van de
13 miljoen gebouwen komt naar schatting 2 miljoen niet voor in het kadaster. De regionale
verschillen zijn erg groot: in het zuiden (met name Molise, Sicilië en Campania) is de illegale bouw
een veel frequenter fenomeen dan in het midden en noorden van het land.
De nationale overheid en lokale overheden ondernemen tot op heden niet daadwerkelijk actie om
het illegaal bouwen een halt toe te roepen.
2.3. Ontwikkelingen
Toenemende aandacht voor kwaliteitsbouw
In 1994 werd voor het eerst een wet betreffende het aanbesteden van publieke werken
geïntroduceerd.6 Deze wet gaf een impuls aan overheidsaanbestedingen. Eén van de eerste grote
werken die onder deze nieuwe wet werd gerealiseerd, was het Auditorium van Renzo Piano in
Rome. In 2006 is de wet vervangen door de implementatie van de Europese
aanbestedingsrichtlijnen.7 Kwaliteitsgaranties voor het bouwen zijn er echter nog steeds niet. Er
lijkt wel politieke wil te zijn om verandering in de situatie te brengen. Zo heeft de Italiaanse Minister
van Cultuur, Francesco Rutelli, al meermalen in interviews en artikelen een grotere rol voor de
architect bepleit en de strijd aangebonden met de ‘geometri’ die in het verleden ‘op een
incompetente, haastige en goedkope manier hebben ingestemd met iedere wens van de
opdrachtgever’ waardoor het Italiaanse stadsbeeld en landschap steeds lelijker zijn geworden.’8
Vanuit het grote publiek is er een groeiende interesse voor architectuur: bijvoorbeeld in dagbladen
en tijdschriften wordt veel aandacht besteed aan het onderwerp.
Momenteel is er vooral interesse in kwaliteitsbouw voor prestigeprojecten in de steden, zoals
musea en andere openbare gebouwen. Met name grote steden als Milaan, Rome en Turijn
3
4
5
6
7
8
De ranglijst is te vinden op www.baunetz.de/ranking/?area=ranking&type=top&int=1 en gebaseerd op
publicaties in vakbladen.
Schatting van sectorexpert.
Een ‘geometra’ is letterlijk vertaald een landmeter. Hij heeft een opleiding die niet gelijk staat aan die van
architect, maar mag wel veel vergelijkbare werkzaamheden verrichten.
Wet van 11 februari 1994, nummer 109, de zogenaamde ‘Legge Merloni.’
Richtlijnen 2004/17 EG en 2004/18/EG, geïmplementeerd middels Wetgevend decreet (Decreto
legislativo) van 12 april 2006, nummer 163, “Codice dei contratti pubblici relativi a lavori, servizi e
forniture in attuazione delle direttive 2004/17/CE e 2004/18/CE”. Zie ook 4.1.
Francesco Rutelli tijdens een congres van de Fai (Fondo per l’ambiente italiano) op 15 november 2007.
7
besteden hier aandacht aan.
Veel projecten betreffen herinrichting van bestaande structuren in stadsgebieden, waarbij met
name gedacht moet worden aan 19e- eeuwse beurs- en industrieterreinen. Volgens onderzoek van
de Assoimmobiliare (brancheorganisatie van de onroerendgoedsector) bevindt het merendeel
(42%) van de in totaal 332 stadontwikkelingsprojecten zich in het noordwesten van het land,
tegenover een klein percentage (14%) in het zuiden. Voorbeelden van actuele projecten op dit
gebied zijn de herziening van het terrein van het voormalig jaarbeursgebouw Fiera di Roma
(aanbestedingsfase architectendienst); Mercati Generali Rome (masterplan van Rem Koolhaas;
momenteel wordt bepaald welke architecten het masterplan gaan uitvoeren) en de herziening van
het terrein van het voormalig jaarbeursgebouw Fiera di Milano (gepland staan onder meer drie
torens van Daniel Libeskind, Zaha Hadid, Arata Isozaki en Pier Paolo Maggiora). Een ander nieuw
project voor stadsontwikkeling is ‘Bagnoli futura’ in Napels. Op deze terreinen zijn in de regel
gebouwen met diverse functies voorzien, zoals woningen, kantoren en openbare ruimten. Voor dit
soort projecten zijn niet alleen architecten nodig, maar ook stedenbouwkundige experts.
In toenemende mate worden ook Italiaanse ziekenhuizen door moderne architecten gebouwd. Een
voorbeeld is het nieuwe ziekenhuis van Mestre (Studio Altieri) dat in het voorjaar van 2008 volledig
voltooid zal zijn. Ook bij de ziekenhuizen in Turijn (Unità Spinale Unipolare), Varese en Careggi
(Ospedale Pedriatico Anna Meyer) waren moderne architecten nauw betrokken.
Niet alleen (lokale) overheden, maar ook private opdrachtgevers zijn steeds meer geïnteresseerd
in het betrekken van een architect bij hun projecten. Zo is er toenemende aandacht voor het
ontwerp van “centri commerciali.” ‘Il Vulcano Buono’ in Napels is bijvoorbeeld ontworpen door
Renzo Piano, en ‘Etnapolis’ in Catania door Massimiliano Fuksas. Aan de Designer Outlets in
Serravalle en Castel Romano kan men zien dat er steeds meer zorg wordt besteed aan de
aankleding van outlets, ook als misschien niet wordt gekozen voor een bekende naam uit de
architectuur.
Interesse voor ‘starchitects’
Voor het ontwerp van bovengenoemde prestigeprojecten worden door (lokale) overheden en
private partijen met regelmaat internationaal bekende namen uit de architectuur (de zogenaamde
‘starchitects’) aangetrokken (tabel 2). De architect wordt hierbij ingezet om een signaal van
kwaliteit af te geven en publiciteit te genereren. Veel opdrachtgevers geven er de voorkeur aan om
een grote naam te verbinden aan een project, niet in de laatste plaats om het ontwerp min of meer
heelhuids door de bureaucratische molen te krijgen. Nadeel van de huidige situatie is, dat de
kleine en middelgrote architectenbureaus in Italië moeite hebben om aan genoeg opdrachten te
komen. Het feit dat bekende buitenlandse architecten voor prestigieuze projecten geselecteerd
worden, leidt soms tot irritatie. Zo spreekt Flavio Albanese, hoofdredacteur van het
toonaangevende vakblad Domus, van een ‘agressie van de kant van de grote buitenlandse firma’s:
zij winnen het grootste gedeelte van de prijsvragen en behandelen Italië als een territorium dat ze
kunnen koloniseren.’9
De internationale architectuur mag zich in Italië in het algemeen echter verheugen in een warme
belangstelling. Tal van vaktijdschriften besteden aandacht aan experimentele projecten en
architecten uit het buitenland. Helaas vertaalt deze interesse zich (nog) niet vaak in een keuze
voor beginnende of minder bekende architecten. Verschillende ondervraagden geven wel aan dat
de nieuwe generatie Italiaanse architecten zich steeds beter weet te profileren met kleine,
bijzondere projecten, en dat (met name private) opdrachtgevers steeds meer openstaan voor
experimentele ideeën.
9
Flavio Albanese in een interview in Venerdì della Repubblica van vrijdag 4 januari 2008.
8
Tabel 2: Voorbeelden projecten buitenlandse ‘starchitects’ in Italië
Stad
Cagliari
Architect
Zaha Hadid (UK)
Project
Museo dell’arte nuragica
Colle Val d’Elsa
(Siena)
Florence
Jean Nouvel (FR)
La Fabbrichina e piazza Arnolfo Woningen
Station hogesnelheidslijn
Belfiore
Miniera di Monteponi
Station
Iglesias
Norman Foster (UK) en
Ove Arup ingenieurs (UK)
Hertog&De Meuron (CH)
Milaan
Norman Foster (UK)
Milano Santa Giulia
Woningen
Milaan
Vecchio quartiere fieristico
Milano
Woningen
Ex area Fiat
Diverse gebouwen aan de
rand van openbaar park
Pisa
Daniel Libeskind (VS),
Zaha Hadid (UK), Arata
Isozaki (JP) en Pier Paolo
Maggiora (IT)
Odille Deq (FR), Zaha
Hadid (UK) en Carne
Pinos (SP)
David Chipperfield (UK)
Area ospedaliera di Santa
Chiara
Stedenbouwkundig
ontwerp
Rome
Zaha Hadid (UK)
Museo MAXXI
Museum
Rome
Rome
Odile Decq (FR)
OMA (Rem Koolhaas)
MACRO
Ex Mercati Generali
Museum
Masterplan
Rome
PCZ (Jan Pesman)
Nederlandse ambassade
Renovatie Kantoorpand
Napels
Zaha Hadid (UK)
Station
Salerno
Jean Nouvel (FR)
Station hogesnelheidslijn
Afragola
Area del vecchio pastifico
Amato
Salerno
Zaha Hadid (UK)
Ferry Terminal Salerno
Passagiershaven
Savona
Ricardo Bofill (ESP)
Complesso “Filo d’Acqua”
Woningen
Turijn
AREP (FR)
Station
Verona
Richard Rogers (UK)
Station hogesnelheidslijn Porta
Susa
Verona Forum
Novoli
Ontwerp
Museum
Hotelstructuren
Woningen en Centro
commerciale
Wolkenkrabber, woningen,
kantoren, winkels en park
Bron: La Repubblica, Il Corriere della Sera, Il Sole 24 Ore (progetti e concorsi).
Interesse voor Nederlandse architecten
Ook voor het werk van Nederlandse architecten is veel aandacht in Italië. Zo zijn er boeken over
de Nederlandse architectuur verschenen (recentelijk bijvoorbeeld Undutchable door Giampiero
Sanguigni uit 2006) en is er een aantal monografieën over Nederlandse architecten gepubliceerd,
onder meer over MVRDV, Maurice Nio, Ben van Berkel, Mecanoo en NOX. Colleges en lezingen
van Nederlandse architecten trekken in het algemeen volle zalen. Deze belangstelling voor de
Nederlandse architectuur vertaalt zich tot op heden echter nog niet vaak naar concrete projecten.
In tabel 3 is een indicatief overzicht opgenomen van lopende projecten in Italië van Nederlandse
architecten. De meeste van de genoemde architectenbureaus hebben al wel eerder meegedaan
aan prijsvragen in Italië, maar het is vaak de eerste keer dat zij hier daadwerkelijk een project
realiseren. Dit wijst erop, dat de kansen voor Nederlandse architecten op de markt (licht)
toenemen. Wat verder opvalt aan de genoemde voorbeelden, is dat een groot gedeelte van de
opdrachten masterplannen en andere stedenbouwkundige ontwerpen betreft. De Nederlandse
stedenbouwkunde is, vergeleken met de Italiaanse, in een vergevorderd stadium van ontwikkeling
(zie 4.2).
9
Bureau
Jo Coenen
Plaats
Parma
Omschrijving
Masterplan “Il
villaggio olandese”
(Op uitnodiging van
opdrachtgever)
Masterplan
“Milanofiori”
bedijvenpark
Brede school.
(Op uitnodiging van
partners Autonome
Forme)
Centraal station
Opdrachtgever
ING Real Estate en
Impresa Pizzarotti & C
Spa
Tijdspad
2006-2011
Erick van Egeraat
Associated Architects
Milaan
Brioschi Sviluppo
Immobiliare Spa
2003-2010
HH Architects and
Urban Designers
(Herman Hertzberger)
Rome
Comune di Roma
Uitbreiding Museo
Pecci.
(Op uitnodiging van
opdrachtgever)
Ex Mercati Generali:
Complex met
faciliteiten voor
cultuur, ontspanning
en winkels (“Città
dei Giovani”)
Gebouw met diverse
functies (kantoor,
showroom etc.)
Masterplan Area
Bovisa
Ponte Parodi:
driedimensionaal
plein
Elena Pecci
2004-?
Vertraagd door
bureaucratische
procedures
Selectiefase
aanbesteding;
uitslag bekend in de
2e helft van 2008
2006-2010
MVRDV
Bologna
Maurice Nio
Prato
OMA (Rem Koolhaas)
Rome
Bologna
Milaan
Milaan
Milaan
UN Studio
West 8
Genua
(Havengebied)
RFI (Rete Ferroviaria
Italiana)
SCO (Sviluppo Centro
Ostiense): eigenaar is
Lamaro Appalti
2004-2010.
Vertraagd doordat
concurrenten de
uitkomst van de
prijsvraag betwistten
Prada
2007-?
Private partijen (i.s.m.
gemeente Milaan)
Porto Antico di
Genova Spa/
ALTAREA Italia
Progetti S.r.l.
2007-?
Centraal Station
RFI (Rete Ferroviaria
Italiana)
Voormalig
fabrieksterrein
Santa Giulia:
Binnentuin en
openbaar park
(Op uitnodiging van
Foster & Partners).
Santa Giulia SVA
(ontwikkelaar)
Selectiefase
aanbesteding;
uitslag bekend in de
2e helft van 2008
2004-?
Bron: Betrokken architectenbureaus
10
2001-2010/2011.
3. De Italiaanse bouwsector
3.1. Problematiek
De Italiaanse bouwsector wordt gekenmerkt door territoriale fragmentatie en kleinschaligheid.
Bouwbedrijven opereren veelal lokaal, ook om logistieke redenen, en zijn vergeleken met
Nederland klein. Dat heeft ook gevolgen voor de professionaliteit van de bedrijven, waardoor bij
grote projecten de rol van de opdrachtgever bij de keuze en begeleiding van onderaannemers in
de regel groter zal zijn dan in Nederland. De mafia heeft belangen in de bouwsector. Met name in
het zuiden is de inmenging van criminele organisaties groot.
Bouwprojecten hebben in Italië de neiging om grote vertragingen op te lopen, met name tussen de
ontwerpfase en de gunning van de bouwopdracht. Volgens een schatting duurt deze periode voor
werken met een waarde van boven de 15 miljoen euro gemiddeld 2.017 dagen (5,5 jaar).10 Deels
heeft dit te maken met de bureaucratie en de regelgeving. Zo blijkt de Italiaanse regelgeving vaak
tegenstrijdigheden te bevatten of voor meerdere interpretaties vatbaar te zijn. Niet alleen de
Soprintendenze (zie 4.3.), die een bouwproject kunnen stilleggen ter bescherming van het
cultureel erfgoed, maar ook verschillende afdelingen binnen de lokale overheid kunnen het proces
blokkeren. Voor de bouw worden veel vergunningen en toestemmingen gevraagd. Vaak moeten
aanpassingen worden gemaakt voordat de uitvoering van een ontwerp door de lokale overheden
wordt goedgekeurd (dat is ook een van de redenen waarom graag wordt gekozen voor een
bekende architect: de aarzeling zal groot zijn om deze te verzoeken zijn plan aan te passen).
Het ontbreken van voldoende fondsen leidt ook regelmatig tot de nodige vertraging. Voor het
vaststellen van de prijs van de opdracht gelden, anders dan in Nederland, bepaalde
standaardtarieven. Aannemers geven vervolgens zo groot mogelijke kortingen. Deze kunnen
oplopen tot wel 30-40%; volgens onderzoek van OICE zelfs tot 70%. Aanbestedende partijen
zullen over het algemeen het criterium van de laagste prijs hanteren en niet voor dat van de
economisch meest voordelige inschrijving (waarbij ook rekening wordt gehouden met andere
factoren dan de prijs). In veel gevallen probeert de bouwer de aangeboden korting later terug te
verdienen door wijzingen in het bouwplan af te dwingen die de prijs alsnog doen stijgen, waardoor
de begrote fondsen in de uitvoeringsfase ontoereikend blijken te zijn. De architect is vaak niet bij
machte de aanpassingen tegen te houden; zijn rol zal doorgaans beperkt zijn in de uitvoeringsfase
van een project.
3.2. Ontwikkelingen
Investeringen bouwsector
De investeringen in de bouwsector blijven in Italië achter bij het Europees gemiddelde: in 2006
bedroegen deze investeringen 9,9% van het BNP, tegenover gemiddeld 11,0% in de EU.11 De
landen met de grootste investeringen in de bouw als aandeel van het BNP waren Ierland (21,2%)
en Spanje (17,8%); Nederland (11,6%) neemt binnen de EU de zesde plaats in. Zoals blijkt uit
figuur 2, zijn de investeringen in de Italiaanse bouwsector vanaf het eind van de jaren ’90 fors
toegenomen. De verdeling tussen investeringen in woningbouw en utiliteitsbouw is hierbij
ongeveer gelijk (tabel 4). In de zuidelijke regio’s trekt de bouwsector het meest aan. De groei van
de afgelopen jaren werd vooral veroorzaakt door de bouw van nieuwe woningen en publieke
werken. Voor de jaren 2008-2010 is een lichte daling in de investeringen in nieuwbouwwoningen
voorzien, tegenover een stijging in buitengewoon onderhoud van bestaande woningen, in
utiliteitsbouw en in publieke werken. De groei van de investeringen in de hele bouwsector zal
10
11
Il Sole 24 Ore, 22 januari 2008.
Hiermee wordt bedoeld de EU met 15 lidstaten; dwz vóór uitbreiding van 2004.
11
hierdoor licht groeien.
Figuur 2: Investeringen in de Italiaanse bouwsector 1990-2006
Bron: ANCE op basis van gegevens ISTAT, juni 2007
Tabel 4: Investeringen in de Italiaanse bouwsector
2004
Segment
2005
2006
Investeringen in lopende prijzen (miljoen euro)
en in procenten
72.011
76.980
24,7%
34.930
25,3%
37.132
26,3%
37.081
26,8%
39.848
1. Woningbouw:
- waarvan nieuw
- waarvan
buitengewoon
onderhoud
2. Utiliteitsbouw:
- waarvan privé
67.701
32.757
34.944
- waarvan openbaar
Totaal
29.231
22%
29.917
21,6%
30.511
21%
132.661
100%
138.330
100%
145.548
100%
Procentuele verandering ten opzichte van vorig jaar (in waarde)
4,8%
2,2%
3,6%
4,5%
2,5%
3,0%
1. Woningbouw:
- waarvan nieuw
- waarvan
buitengewoon
onderhoud
2. Utiliteitsbouw:
- waarvan privé
- waarvan openbaar
64.960
35.729
27%
66.319
36.402
26,3%
68.568
38.057
25,5%
27,4%
26,1%
5,0%
2,0%
4,1%
-1,8%
-5,7%
3,5%
-1,7%
-1,9%
-1,5%
0,4%
1,5%
-1,0%
Bron: ANCE op basis van gegevens ISTAT, juni 2007.
Aanbestedingen publieke werken
Het aantal aanbestedingen voor publieke werken bedroeg in 2006 29.770 (een daling van 7,6%
ten opzichte van 2005) met een totale waarde van 26.125 miljoen euro. Verwacht wordt dat de
investeringen in publieke werken weer iets zullen aantrekken de komende jaren, aangezien daar
voor 2008-2009 in de Begroting (Finanziaria) 2008 geld voor is vrijgemaakt. De regio’s geven
relatief de grootste opdrachten, de gemeenten de meeste (tabel 5). In het zuiden van het land
vinden de meeste aanbestedingen plaats (tabel 6).
12
Tabel 5: Overheidsopdrachten voor publieke werken in Italië in 2006, verdeeld naar opdrachtgever
Opdrachtgever
Aantal Aantal Bedrag Bedrag Gemiddeld
in %
(miljoen in %
bedrag
euro)
(miljoen
euro)
Nationale overheid
794
2,7% 898
3,4%
1,131
Lokale overheden:
22.616
15.229
- Regio’s
414
1,4%
2.812
10,8%
6,696
- Provincies
2.661
9,1%
2.560
9,8%
0,962
- Gemeenten
18.882 64,5% 9.544
36,5%
0,505
- Andere lokale overheden
Non-profit overheidsinstellingen:
659
2.659
2,3%
314
3.446
1,2%
0,477
1,296
- Havenautoriteiten
99
0,3%
253
1%
2,557
- Icap (Bureau voor woningbouw)
692
2,4%
556
2,1%
0,804
- Asl-Usl (Gezondheidsdiensten)
607
2,1%
861
3,3%
1,419
- Universiteiten
284
1%
475
1,8%
1,674
- Ziekenhuizen
307
1%
654
2,5%
2,130
- Andere non-profit overheidsinstellingen
670
2,9%
647
2,5%
0,965
Overheidsinstellingen met winstoogmerk
457
1,6%
370
1,4%
0,809
Instellingen die lokale openbare diensten
verrichten (gemeentelijk)
Bedrijven met overheidsdeelname:
1.120
3,8%
1.510
5,6%
1,349
- Spoorwegen
266
0,9%
1.559
6%
6,012
- ANAS (onderhoud en beheer wegen)
482
1,6%
1.070
4,1%
2,221
- Concessiehouders snelwegen
267
0,9%
774
3%
2,900
- Andere bedrijven met overheidsdeelname
172
0,6%
116
0,4%
0,673
Concessiehouders van overheidsinstellingen 83
0,3%
295
1,1%
3,560
Andere instellingen
361
1,2%
817
3,1%
2,264
Totaal
29.277 100%
26.126
100%
0,892
1.187
0,673
3.559
2,999
Bron: ANCE (gebaseerd op data van Infoplus) juni 2007
Tabel 6: Overheidsopdrachten voor publieke werken in Italië in 2006, per geografisch gebied.
Gebied
Aantal
Aantal in %
Bedrag
Bedrag in %
(miljoen euro)
Noordoosten
3.511
12%
6.270
24%
Noordwesten
6.979
23,8%
5.862
22,4%
Midden
4.180
14,3%
4.575
17,5%
Zuid en eilanden
14.391
49,2%
8.992
34,4%
0,7%
427
1,6%
100%
26.126
100%
Niet onder te verdelen 216
naar gebied
Totaal
29.277
Bron: ANCE (gebaseerd op data van Infoplus) juni 2007.
Bij de bouw van publieke werken neemt het belang van Publiek Private Samenwerking (in het
Italiaans PPP: Partenariato Pubblico Privato) steeds meer toe. De laatste jaren neemt vooral
13
Project Financing een hoge vlucht, waarbij een openbaar werk deels of geheel door marktpartijen
wordt gefinancierd. Project Financing kan een positieve invloed hebben op de tijdsduur van het
project. In 2006 werd 20,6% van alle openbare werken in Italië via een dergelijke constructie
gefinancierd, tegen 13,9% in 2003.12 Het geplande nieuwe congrescentrum in Rome (ontworpen
door Massimiliano Fuksas) wordt bijvoorbeeld betaald door een groep banken, evenals het eerder
aangehaalde nieuwe ziekenhuis van Mestre (het eerste ziekenhuis in Italië waarbij Project
Financing wordt toegepast). Het belang van Project Financing neemt overigens in heel Europa toe:
de Europese Commissie achtte het onderwerp van genoeg gewicht om er in 2004 een Groenboek
aan te wijden.
Infrastructurele werken
De afgelopen jaren is er in toenemende mate aandacht voor verbetering van de Italiaanse
infrastructuur, die is achtergebleven door onvoldoende investeringen in de jaren ’80 en ‘90.
In 2001 is met het oog hierop een speciale wet geïntroduceerd, de ‘Legge Obiettivo’. Deze wet
versoepelt de procedures voor bepaalde prioritaire infrastructurele projecten en introduceert het
principe van de ‘General Contractor’. Voorheen werden projecten vaak in kleinere delen
aanbesteed; nu heeft de General Contractor de eindverantwoordelijkheid voor het project als
geheel en besteedt hij kleinere delen uit aan de subcontractors. De laatste aanpassing van de lijst
met prioritaire projecten heeft plaatsgevonden in 2007; de lijst bevat nu 50 projecten.
Belangrijke investeringen betreffen de aanleg van Hoge Snelheidslijnen en metrolijnen in de grote
steden (tabel 7). Hiermee verbonden is het ontwerp van nieuwe (met name HSL-) stations. RFI
(Rete Ferroviaria Italiana, verantwoordelijk voor het beheer en de ontwikkeling van het
spoorwegnet) heeft de afgelopen jaren voor 4 grote stations met hogesnelheidslijnen
aanbestedingen voor architectuurdiensten uitgeschreven. Het gaat om de stations Rome Tiburtina
(Paolo Desideri; voltooiing eind 2009), Turijn Porta Susa (AREP; voltooiing eind 2009), Florence
Belfiore (Norman Foster en Ove Arup; voltooiing eind 2010) en Napels Afragola (Zaha Hadid;
voltooiing begin 2009). Ook Bologna krijgt een nieuw centraal station. In de tweede helft van 2008
wordt bekendgemaakt wie de aanbesteding voor de architectendienst wint. Naar het project dingen
ook twee Nederlandse architectenbureaus mee (zie tabel 3).
Aangezien Italiaanse havens toenemende concurrentie ondervinden van havens in omliggende
landen in het Middellandse zeegebied, heeft de regering Prodi in 2007 een bedrag van 100 miljoen
euro extra vrijgemaakt voor de ontwikkeling van de havens Gioia Tauro (Calabrië), Cagliari
(Sardinië) en Taranto (Apulië). Voor de andere havens wordt aangestuurd op toenemende
financiële onafhankelijkheid, waardoor zij meer dan in het verleden aangewezen zullen zijn op
andere vormen van financiering (zoals Project Financing). Er is een stijgende interesse voor
zogenaamde ‘waterfront’ projecten die stad en haven beter moeten integreren, waarvoor uiteraard
architectuurontwerpen nodig zijn. Een voorbeeld is het Waterfront Genua (masterplan uit 2004
door Renzo Piano). In de havens Savona, Civitavecchia en Salerno hebben minder ingrijpende
projecten van internationale architecten plaatsgevonden. Ook Napels is bezig met de herziening
van het waterfront. Het marktrapport Haveninfrastructuur en waterbouw Italië (2007) bevat
uitgebreide informatie over de Italiaanse havensector en kan gratis worden aangevraagd bij de
Afdeling Economie & Handel van de Nederlandse Ambassade Rome (e-mail: [email protected]).
Tot slot vinden er werkzaamheden plaats aan een aantal kleinere Italiaanse luchthavens. De
luchthaven van Florence wordt verbouwd (prijsvraag in januari 2008 gewonnen door Pascall +
Watson Architects Limited en Ausglobe Formula Spa); de vliegvelden Lamezia Terme (prijsvraag
architectendienst aangekondigd) en Perugia (Gae Aulenti Architetti Associati; voltooiing in 2008)
worden beiden uitgebreid. Zowel Lampedusa als Pantelleria krijgt een nieuwe luchthaven (bouw in
2008-2009).
12
Osservatorio ANCE juni 2007, p. 161 e.v.
14
Tabel 7: De 10
grootste infrastructurele investeringen uit het prioriteitenplan van 2007
Project
1
Hogesnelheidslijn Milaan-Venetië-Triëste
2
Spoorlijn Verona-Fortezza (Brenner)
3
Hogesnelheidslijn Napels-Bari
4
Snelweg langs Ionische Zee
5
Autosnelweg Salerno – Reggio Calabria
6
Spoorlijn Rome – Pescara
7
Spoorlijn Genua – Ventimiglia
8
‘Pedemontana’, snelweg Lombardije
9
Rome – Metrolijn C
10 Turijn – Metro
Bron: Nederlandse Ambassade Rome, Afdeling Economie & Handel.
Bedrag in miljoen euro
7.147
2.583
2.153
1.943
1.275
1.098
920
415
350
287
Duurzaam bouwen
De laatste jaren staat duurzaam bouwen in toenemende mate in de belangstelling. In Italië ligt de
nadruk daarbij met name op het bouwen van huizen die weinig energie verbruiken en daarin
zoveel mogelijk zelfvoorzienend zijn. Een voorbeeld van een woningbouwproject met dat soort
duurzame huizen is het complex Sesto Ricasoli (Florence) van Gruppo Margheri. Het Italiaanse
ministerie van Milieu tracht het gebruik van zonnepanelen door bedrijven en particulieren te
stimuleren door projecten als ‘conto energia’ waarbij van overheidswege financiële voordelen
worden gecreëerd. Ook in de Begroting (Finanziaria) 2008 is geld vrijgemaakt voor
energiebesparende maatregelen in woningen. Er is minder oog voor bouwen met duurzaam
verantwoorde materialen, die het milieu minder belasten of minder energie kosten om te verkrijgen.
Momenteel is men in Italië nog in afwachting van concrete criteria ter implementatie van Richtlijn
2002/91/EG betreffende duurzaam bouwen. Verschillende regio’s en gemeenten hebben, hierop
anticiperend, alvast regelgeving in het leven geroepen. Een nadeel daarvan kan zijn, dat er
verschillen ontstaan tussen de regio’s bij gebrek aan uniforme nationale criteria. Milieubeleid
wordt in Italië in hoge mate op regionaal en gemeentelijk niveau inhoud gegeven.
15
4. De Italiaanse overheid
Italië is onderverdeeld in 20 regio’s. Deze regio’s hebben een vrij grote mate van wetgevende en
financiële autonomie en zijn op hun beurt onderverdeeld in provincies (110 in totaal), welke weer
zijn onderverdeeld in gemeenten (8.103 in totaal). Vergeleken met Nederland is er dus één
bestuurlijk niveau meer. De provincies hebben voornamelijk administratieve taken. Vanwege de
hoge overheidsuitgaven is de laatste jaren een discussie gaande over de bestuurlijke en
vertegenwoordigende noodzaak van de provinciale overheden.
4.1. Aanbestedingen
Indien de opdracht door een overheidsorgaan, bijvoorbeeld een lokale overheid, wordt gegeven
volgt eerst een haalbaarheidsonderzoek. Vervolgens worden het voorlopig en definitief ontwerp
dikwijls samen aanbesteed (aan een architect). De realisatie wordt veelal separaat aanbesteed
(aan een bouwer of projectontwikkelaar).
Op Europees niveau is een tweetal richtlijnen uitgevaardigd die ervoor moeten zorgen dat
overheidsaanbestedingen op een dergelijke manier worden vergeven, dat eerlijke mededinging op
de Europese markt gewaarborgd is.13 De Richtlijnen verplichten nationale en lokale overheden
bepaalde procedures te volgen indien drempelbedragen worden overschreden.14 De richtlijnen zijn
gebaseerd op de volgende beginselen, die worden uitgewerkt in procedurele bepalingen:
•
•
•
Openbaarheid - elk bedrijf moet op de hoogte kunnen zijn van de te vergeven opdrachten
Doorzichtigheid - de procedures en regels moeten vooraf duidelijk zijn
Non-discriminatie - er moeten objectieve selectiecriteria worden toegepast
Europese aanbestedingen dienen gepubliceerd te worden in de Tenders Electronic Daily, een
supplement op het publicatieblad van de Europese Unie. De aankondiging van de opdracht vindt
plaats in alle officiële talen van de Unie. De opdracht zelf hoeft echter maar in één taal te worden
gepubliceerd. In de TED kan gezocht worden op land, maar ook op bedrijfssector en op CPV
code.15 In de Italiaanse wetgeving ter implementatie van de Richtlijn wordt bovendien bepaald dat
de aanbesteding dient te worden geplaatst in de Gazzetta Ufficiale (Staatscourant), op de websites
van het ministerie van Infrastructuur en van het regionale Observatorium voor publieke werken en
in tenminste twee nationale en twee lokale dagbladen.16 Voor publieke werken die onder de
communautaire drempelbedragen vallen, gelden de supranationale publicatienormen niet.17 In
Italië bestaan ook gespecialiseerde agentschappen die informatie geven over nieuwe
aanbestedingen.
In praktijk geven de aanbestedingsrichtlijnen en de Italiaanse wetgeving ter implementatie daarvan
slechts beperkte garanties. De aanbestedende dienst heeft grote vrijheid in haar keuze. De
werkelijke redenen waarom een bepaalde architect of bouwer een aanbesteding wint zijn vaak
moeilijk te achterhalen. De situatie lijkt met de komst van de Europese aanbestedingsrichtlijnen
eerder te zijn verergerd ten opzichte van de eerder aangehaalde aanbestedingswet uit 1994 (2.3.),
aangezien de juryleden van prijsvragen voorheen professionele architecten waren terwijl zij nu
13
Richtlijn 2004/17 EG (nutssectoren) en Richtlijn 2004/18 EG (leveringen, diensten en werken). In Italië
zijn de richtlijnen geïmplementeerd middels wetgevend decreet (Decreto legislativo) van 12 april 2006,
nummer 163, “Codice dei contratti pubblici relativi a lavori, servizi e forniture in attuazione delle direttive
2004/17/CE e 2004/18/CE”.
14
Met ingang van 1 januari 2008 €206.000 voor diensten en €5.150.000 voor werken.
15
De CPV codes voor architectuur en bouw zijn respectievelijk 74220000 (dienstverlening voor architectuur
en dergelijke) en 45000000 (bouwwerkzaamheden).
16
Art. 66 lid 7, wetgevend decreet (Decreto legislativo) van 12 april 2006, nummer 163.
17
Art. 122, wetgevend decreet (Decreto legislativo) van 12 april 2006, nummer 163.
16
wordt gevormd binnen de aanbestedende dienst, hetgeen leidt tot een meer economisch en
politiek getint oordeel. Met name in Zuid-Italië heeft de mafia nog steeds een belangrijke invloed
op de bouwsector. Overheidsaanbestedingen voor bouwprojecten worden daar nog zelden op een
openbare, doorzichtige en non-discriminatoire manier vergeven. Wel wordt de laatste jaren door de
Italiaanse overheid steeds meer aandacht besteed aan het transparanter maken van
overheidsaanbestedingen voor bouwprojecten.
Voor publieke opdrachten moeten architecten zich in Italië bij de orde inschrijven als architect
(Ordine degli Architetti). Iedere opdracht kent zijn eigen inschrijving. Dit heeft voor de Nederlandse
architect wel als voordeel dat de Nederlandse aansprakelijkheidsverzekering blijft gelden.
Uit interviews met respondenten blijkt dat in Italië de taalbarrières door de aanbestedende
diensten vaak hoger worden gelegd dan in andere landen. Zo dienen presentaties van ontwerpen
in de regel uitsluitend in het Italiaans plaats te vinden, ook als het een prijsvraag betreft waarvoor
internationale architectenbureaus zijn uitgenodigd.
Een ander probleem op de Italiaanse markt dat te maken heeft met overheidsaanbestedingen, is
het hoge aantal procedures dat tegen de opdracht of tegen de uitkomst van de competitie wordt
aangespannen door concurrenten. Aangezien bij het Tribunale Amministrativo Regionale
(regionale bestuursrechtelijke rechtbank) om opschorting van de uitvoering kan worden verzocht
tot de uitspraak bekend is, kan dit leiden tot grote schadeposten (en frustraties) bij architect en
bouwer.
Nederlandse architecten dienen hiermee rekening te houden en ruime aandacht te besteden aan
de samenwerking met lokale partners en actieve representatie bij de opdrachtgevers (zie 5.2).
4.2. Ruimtelijke ordening
Er is de afgelopen jaren een toenemende belangstelling voor stedenbouwkunde en ruimtelijke
ordening (“pianificazione urbanistica/territoriale”) waar te nemen in Italië. In vergelijking met
Nederland bevinden deze terreinen zich echter nog in een pril stadium van ontwikkeling. De
inbreng van de burger is bijvoorbeeld in veel gevallen minimaal.
De Italiaanse kaderwet voor de ruimtelijke ordening stamt uit 1942 (Legge Urbanistica
Nazionale).18 Het Italiaanse systeem voorziet in gemeentelijke bestemmingsplannen (Piano
Regolatore Comunale). Daarbij kan een onderscheid worden gemaakt tussen algemene
bestemmingsplannen (Piano Regolatore Generale - PRG) en specifieke bestemmingsplannen
(Piano Regolatore Particolareggiato - PRP), die een meer concrete uitwerking vormen van de
algemene plannen. Ook kunnen er voor speciale onderwerpen of terreinen aparte
bestemmingsplannen worden opgesteld, zoals voor het landschap (Piano Regolatore
Paesaggistico; opgesteld door de regio) en voor havengebieden (Piano Regolatore Portuale;
opgesteld door de havenautoriteiten en goedgekeurd door de regio).
•
•
18
In een algemeen gemeentelijk bestemmingsplan (PRG) worden de grote lijnen van het
gebied uiteengezet. Het bevat bijvoorbeeld de belangrijke spoor-, weg- en waterwegen.
Ook wordt aangegeven welke gebieden er bedoeld zijn voor stadsuitbreiding, openbare
ruimte en openbare gebouwen.
De specifieke gemeentelijk bestemmingsplannen (PRP) maken deel uit van de algemene
bestemmingsplannen. Het wegennetwerk wordt hierin gedetailleerd beschreven. Bovendien
wordt aangegeven welke gebieden bebouwd mogen worden en met wat voor type gebouw
(woningen, kantoren, etc.). Deze gebieden worden vervolgens onderverdeeld in kavels
(lotti).
Aangepast bij wet van 6 augustus 1967, nummer 165. Momenteel wordt er gewerkt aan een nieuwe
Legge Urbanistica, die door de grondwetswijziging van 2001 noodzakelijk is geworden.
17
Grotere gemeenten hebben een speciaal “Ufficio del Piano Regolatore” waar het bestemmingsplan
wordt gemaakt. Kleinere gemeenten hebben beperkte expertise en zijn vaak niet in staat een goed
bestemmingsplan te maken. In de zuidelijke regio’s is er in praktijk zelfs meestal geen PRG, maar
alleen een bouwregelement (Regolamento d’Edilizia). De situatie is wel aanzienlijk verbeterd: 20
jaar geleden hadden de meeste steden geen bestemmingsplan.
Nadat het PRG is opgesteld dient het door de regio te worden goedgekeurd en te worden vervat in
een regionale wet. Het PRG is geldig tot een nieuw bestemmingplan wordt vastgesteld. Het maken
en goedkeuren van een algemeen bestemmingsplan duurt vaak jaren. Ter illustratie: het nieuwe
PRG voor de stad Rome wordt verwacht in 2008; het oude bestemmingsplan dateert uit 1962 en
kostte destijds 8 jaar om te maken. De ‘assessore all’urbanistica’ (wethouder voor stedenbouw)
houdt toezicht op naleving van de bestemmingsplannen.
4.3. Bescherming van cultureel erfgoed
De bescherming van het cultureel erfgoed en het landschap behoort tot de taken van de nationale
overheid. In theorie ligt de eindverantwoordelijkheid voor de bescherming van het landschap bij de
ministeries van Cultuur en Milieu. Deze verantwoordelijkheid heeft zich in de praktijk echter nog
niet uitgekristalliseerd. Het zijn momenteel de regio’s die uitvoerende regelgeving vaststellen (door
de al eerder genoemde Piani Regolatori Paesaggistici). Het gaat hierbij alleen om gebieden
waarvan het landschap speciale bescherming behoeft (zoals natuurgebieden) en dus niet om al
het landschap.
Van groter belang voor bouwprojecten zijn de zogenaamde ‘Soprintendenze.’ Zij vallen direct
onder het ministerie van Cultuur en zijn ingesteld om cultureel erfgoed te beschermen en te
monitoren. Het zijn gedecentraliseerde organen die zowel gebiedsgebonden als objectgebonden
opereren. Zij kunnen bouwprojecten stopzetten als er gevaar dreigt voor het cultureel erfgoed.
Aangezien Italië nu eenmaal veel cultureel erfgoed heeft, is dit voor de bouwer en de architect een
reëel gevaar. Met name in steden als Rome worden bijna gegarandeerd archeologische resten
gevonden. Het is dan aan de ‘Soprintendente’ om te bepalen of de vondsten de moeite waard zijn
om te onderzoeken. Dit kan leiden tot uitstel (en soms zelfs afstel) van een project.
4.4. Promotie van hedendaagse architectuur
Als het gaat om de promotie van hedendaagse architectuur, dient allereerst de
architectuurbiënnale in Venetië te worden genoemd. Dit is één van de belangrijkste Europese
evenementen op het gebied van internationale architectuur. De directeur van de 11e Biënnale
(september 2007-november 2008) is voormalig NAi directeur Aaron Betsky.
Ook het Italiaanse ministerie van Cultuur is in dit kader noemenswaardig. Het DARC (Direzione
Generale per l’architettura e l’arte contemporanee) organiseert lezingen, boekpresentaties en
exposities19 die tot doel hebben de Italiaanse (en in mindere mate internationale) hedendaagse
kunst en architectuur onder de aandacht te brengen. Ook verzorgt het DARC wetenschappelijke
uitgaven. Het neemt bovendien concrete initiatieven om de kwaliteit van het bouwen te stimuleren.
Een voorbeeld daarvan is ‘Qualità Italia’,20 bedoeld om architectuur in de zuidelijke regio’s een
impuls te geven. Het plaatselijk bestuur ontvangt onder bepaalde voorwaarden financiële en
technische ondersteuning van de staat bij het plaatsen van een aanbesteding voor een
architectendienst.
19
Een expositie die door het DARC en de Nederlandse Ambassade in Rome is geïnitieerd is ‘Holland-Italy’ in
het MAXXI museum in Rome (18 mei tot 1 juli 2007), waarbij het werk van 5 Nederlandse en 5 Italiaanse
architecten centraal stond. www.darc.beniculturali.it/MAXXI/H_I/index.htm
20
www.sensicontemporanei.it/qi
18
Ook het ministerie van Infrastructuur (Ministero delle Infrastrutture) is in dit kader van belang. Het
departement dat zich bezighoudt met publieke werken (Dipartimento per le infrastratture stradali,
l’edilizia e la regolazione dei lavori pubblici) is verantwoordelijk voor bouw en onderhoud van
overheidsgebouwen die worden beheerd door de nationale overheid (zoals gevangenissen en
brandweerkazernes) en stelt de aanbestedingsprocedures voor openbare werken vast, maar
speelt ook een rol op het gebied van woningbouw. De directie tracht kwaliteitswoningbouw te
stimuleren door onderzoek en financiering. Net als het DARC probeert het bovendien lokale
overheden te stimuleren architecten te betrekken bij woningbouwprojecten, bijvoorbeeld door de
promotie van Europan, een Europese prijsvraag waarvoor lokale overheden terreinen kunnen
indienen.21
Op regionaal en gemeentelijk niveau worden ook initiatieven ondernomen ter stimulering van de
architectuur. Meestal is dat in de vorm van het uitschrijven van prijsvragen en door zelf op te
treden als opdrachtgever voor projecten om op die manier kwaliteitsbouw te stimuleren. De regio
Sardinië is momenteel een voorloper op dit gebied. Ook de burgemeester van Rome, Walter
Veltroni, maakt zich sterk voor hedendaagse architectuur in de stad. Maar zelfs als er een politieke
wil is om prioriteit te geven aan verantwoorde architectuur, dan nog zijn er vele obstakels binnen
de lokale overheden die overwonnen moeten worden (zie 3.1.). Financiële ondersteuning voor
jonge architecten in andere vorm dan een prijsvraag is eerder uitzondering dan regel. Een
voorbeeld is ondersteuning van nieuwe creatieve bedrijven, onder meer in de sector architectuur,
door de provincie Milaan.22
21
22
www.europan-italia.com
www.provincia.milano.it
19
5. SWOT analyse en aanbevelingen
5.1. SWOT analyse
Strenghts
• Nederlandse architectuur is sterk
‘merk’.
• Architecten hebben hoog niveau;
kundigheid op groot aantal
terreinen.*.
• Bureaus hebben internationale
ervaring.
• Nederlanders spreken hun talen
goed en passen zich snel aan
vreemde cultuur aan.
• Groeiend aantal projecten van
Nederlandse architecten in Italië.
Weaknesses
• Relatief kleine groep bureaus is
internationaal actief (10-15%), maar
aandeel wel groeiend.
• Onvoldoende kennis bijzonderheden
van de Italiaanse markt.
• Bescheiden positie Nederlandse
architecten op Italiaanse markt.
• Architecten hebben onvoldoende
lokaal netwerk en geen vestigingen in
Italië.
Opportunities
Threats
• Italië heeft een positief beeld van
• Verzet tegen hedendaagse
Nederlandse architectuur
architectuur in de stadscentra en
onverschilligheid ten opzichte van
• Aandacht voor kwaliteitsbouw bij
kwalitatieve woningbouw in
prestigeprojecten.
e
buitenwijken.
• Voor herstructurering van 19
• Investeringen in de bouwsector lager
eeuwse beurs- en
dan EU gemiddelde; lichte daling groei
industrieterreinen is onder meer
nieuwbouwwoningen.
architectuur-historische
•
Veel concurrentie uit binnen- en
stedenbouwkundige expertise
buitenland, niet alleen van architecten
nodig.
maar ook van ‘geometri’ en ingenieurs.
• Toenemende belangstelling voor
• Intransparante
architectuur bij realisatie van
aanbestedingsprocedures (met name
spoorwegstations, ziekenhuizen en
in het zuiden).
winkelcentra.
• Gecompliceerde regelgeving en
• Stijgende investeringen verwacht
bureaucratische procedures, waardoor
voor publieke werken en
een lang tijdsbestek zit tussen
utiliteitsbouw; kansen op het
ontwerpfase en gunning.
gebied van infrastructurele werken,
• Beheersing van het Italiaans vaak
met name wat betreft oude
onontbeerlijk.
beurscomplexen, stations,
vliegvelden, havenprojecten.
• Toenemende aandacht duurzaam
bouwen.
* Het betreft hier o.a.: complexe binnenstedelijke projecten, bouwen in hoge dichtheden, woningbouw, herstructurering van wijken,
relatie van bouw en landschap, infrastructurele kunstwerken (viaducten, bruggen, stationshallen, vliegvelden, dammen),
watergerelateerde projecten
5.2. Aanbevelingen
De Nederlandse architectuur heeft een goede naam in Italië. Ondanks een licht groeiend aantal
projecten van Nederlandse architecten, is de feitelijke presentie beperkt. Gezien de ontwikkelingen
op de Italiaanse markt zijn er kansen met name op het gebied van stedebouw, ziekenhuizen en
winkelcentra en infrastructurelwe werken als stations, vliegvelden en havens.
20
Architecten die de Italiaanse markt op willen doen er goed aan zich te laten bijstaan door
Italiaanse partners. Dit is met name van belang vanwege de ondoorzichtige procedures en
Italiaanse cultuur. Een Italiaanse partner kan voorkomen dat alleen om taalkundige redenen een
project verloren gaat.
Voor Nederlandse architecten die willen opereren op de Italiaanse markt, zijn zowel lokale
contacten als actieve representatie van groot belang. Een vestiging of vooruitgeschoven post in
Italië met medewerkers die kennis hebben van de lokale marktsituatie helpt uiteraard enorm, maar
vergt wel de nodige investeringen. Ook het werven van Italiaans personeel in Nederland kan
effectief zijn. Persoonlijk charisma en aanwezigheid van de architect bij belangrijke besprekingen
worden in Italië in ieder geval zeer gewaardeerd.
Werken met lokale partners is in veel gevallen onontbeerlijk in verband met:
•
•
•
De Italiaanse wet- en regelgeving (complex en tegenstrijdig);
De Italiaanse taal. In Italië spreekt men lang niet overal Engels. Presentaties van
ontwerpen dienen vaak in het Italiaans te worden gegeven;
Contacten met overheden en (andere) opdrachtgevers. In Italië werkt men graag met
bedrijven waar al eerder zaken mee zijn gedaan.
Voor het verkrijgen van
overheidsopdrachten is het bovendien van belang om tijdig (dus ook in het voortraject op
de aanbesteding) op informele wijze te trachten invloed uit te oefenen.
Bij het kiezen van een lokale partner is het niet alleen van belang dat de partner Italiaans is; ook
bekendheid met de situatie in de regio in kwestie is een pre. De partner hoeft uiteraard niet een
grote artistieke rol te vervullen, zijn functie is meer die van een gids. Als geen architectenbureau
met voldoende continuïteit gevonden kan worden, zou men ook kunnen denken aan een
ingenieursbureau. Indien het gaat om wettelijk complexe procedures kan het ook geen kwaad om
een juridisch adviseur in te schakelen. Tot slot kan het van belang zijn in contact te komen met
internationale vastgoedontwikkelaars die al langer op de Italiaanse markt actief zijn.
Het organiseren van een handelsmissie naar Italië voor internationaal opererende Nederlandse
architecten en bouwbedrijven (m.n. gespecialiseerd in duurzaam bouwen en duurzame
bouwproducten) is een interessant instrument voor verdere oriëntatie op de Italiaanse markt en
voor het leggen van initiële contacten. Zo’n missie kan onder andere bestaan uit matchmaking
bijeenkomsten met potentiële opdrachtgevers (zoals lokale overheden, aanbestedende partijen op
infrastructureel gebied, projectontwikkelaars) en met potentiële lokale partners als bouwbedrijven,
belangrijke architectenbureaus en ingenieursbureaus. Onderdeel van zo’n missie kan ook de
Nederlandse deelnemers op informele wijze in contact brengen met Nederlandse bedrijven die al
langer in Italië actief zijn en kennis hebben van de bijzonderheden van de markt. Zo is er een
aantal Nederlandse vastgoedondernemingen actief waarmee contact kan worden gelegd (ING
Real Estate, Corio, Multi Vastgoed, etc.). Verder kan gedacht worden aan bezoeken van enkele
grote bouwprojecten en relevante Italiaanse brancheorganisaties zoals ANCE (bouwsector) en
OICE (ingenieursbureaus). Op zo’n missie is het interessant om in ieder geval zowel Rome als
Milaan aan te doen.
De EVD, het agentschap voor internationaal ondernemen en samenwerken van het Ministerie van
Economische Zaken, beschikt over een instrumentarium voor projectmatige en financiële
ondersteuning van activiteiten van Nederlandse bedrijven in het buitenland. De voorgestelde
handelsmissie zou onder het Programma Collectieve Promotionele Activiteiten (CPA) van de
EVD kunnen worden gebracht. Dit programma bevordert het organiseren van uitgaande
handelsmissies, collectieve beursinzendingen en andere op het buitenland gerichte collectieve
promotionele activiteiten voor Nederlandse bedrijven. Projectvoorstellen kunnen in twee
tenderrondes per jaar worden ingediend door bedrijven en organisaties via een EUaanbestedingsprocedure. Zowel de kwaliteit en de prijs/prestatieverhouding van het
projectvoorstel, als de kennis en ervaring van de indiener worden meegenomen bij het besluit
21
welke projecten worden goedgekeurd. Circa 60 procent van de projecten zal worden gehonoreerd
in een beperkt aantal sectoren, waarvan ook de creatieve industrie deel uitmaakt.
Voor meer informatie zie de link:
http://www.evd.nl/home/financiering_projecten/financiering/programma_cpa.asp?land=cpa
Een andere programma van de EVD is het Programma Starters op Buitenlandse markten
(PSB). Dit is een subsidieregeling die tot doel heeft MKB-bedrijven met weinig exportervaring te
ondersteunen.
Voor meer informatie zie de link:
http://www.evd.nl/home/financiering_projecten/financiering/programma_psb.asp?land=psb
Verder biedt de Afdeling Economie en Handel van de Nederlandse Ambassade in Rome
ondersteuning aan Nederlandse bedrijven bij hun activiteiten in Italië, in contacten met de
Italiaanse overheid en in contacten met overheidsgerelateerde sectoren. Voor een beschrijving van
de activiteiten en algemene informatie over de Italiaanse economie en sectoren zie de link
http://italie.nlambassade.org/economie_en_handel
Voor meer informatie over de Italiaanse architectuurmarkt kan contact worden opgenomen met:
•
Chris Schoenmakers
Senior Economic Advisor – Afdeling Economie & Handel, Nederlandse Ambassade
Via Michele Mercati 8 - 00197 Rome
Tel. +39 06 32286229 (direct); +39 06 32286001 (centrale); fax +39 06 32286249
E-mail : [email protected]
www.olanda.it
Bas Ernst
Beleidsmedewerker – Afdeling Onderwijs & Culturele Zaken, Nederlandse Ambassade
Via Michele Mercati 8 - 00197 Rome
Tel. +39 06 32286225 (direct); +39 06 32286001 (centrale); fax +39 06 32286261
E-mail : [email protected]
www.olanda.it
In Milaan is het Nederlands Consulaat-Generaal gevestigd dat de Nederlandse handel en cultuur
bevordert in vooral Noord-Italië. Het Consulaat-Generaal werkt hierbij nauw samen met de
Ambassade in Rome. Voor de contactgegevens zie www.olanda.it
22
6. Bronvermelding
Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van diverse bronnen. De belangrijkste daarvan zijn
publicaties en interviews. Ook is gebruikt gemaakt van informatie uit verschillende dagbladen,
vakbladen en van een groot aantal websites (te vinden in de bijlagen). Tot slot zijn gegevens
gebruikt uit eerder onderzoek van de Nederlandse Ambassade Rome en van het ISTAT en het
CBS.
Publicaties
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Holland-Italy: 10 works of architecture. Catalogo della mostra a cura di Gabriele Mastrigli,
Electa 2007.
Il mercato delle costruzioni 2006. Lo scenario di medio periodo 2005-2010, CRESME
november 2005.
Osservatorio Congiunturale sull’industria delle costruzioni, ANCE juni 2007.
Progettare e realizzare infrastrutture in Italia: le proposte per uniformarsi alle procedure più
efficaci dei paesi industrializzati, OICE 23 oktober 2007.
Boschma, Ron, e.a. Creatieve klasse en regionaal economische groei (2005). (Beschikbaar
via
http://www.nicis.nl/kenniscentrum/binaries/stedelijkeeconomie/bulk/Onderzoek/onderzoek_
universiteit_utrecht.pdf)
Braaksma, R.M. e.a.. Creatieve bedrijvigheid in Nederland: structuur, ontwikkeling en
innovatie (2005).
Cappetta, Rossella e.a., Le specificità della classe creativa a Milano (2005).
Florida, Richard, The rise of the creative class, New York, 2002.
Florida, Richard and Tinagli, Irene. Europe in the Creative Age. 2004. Beschikbaar via
http://www.gmit.ie/research/report_europe_in_the_creative_age.pdf.
Link2Italy (in opdracht van de EVD en i.s.m. Nederlandse Ambassade in Rome),
Haveninfrastructuur en waterbouw Italië (2007).
Lootsma, Bart. Superdutch. De tweede moderniteit van de Nederlandse architectuur.
Uitgeverij SUN, Nijmegen 2000.
Ministeries van Economische Zaken en Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Brief cultuur en
economie: Ons creatieve vermogen (2005).
Schoenmakers, Chris, Afdeling Economie & Handel – Nederlandse Ambassade in Rome,
marktrapporten ‘Italiaanse spoorwegmarkt’ (2007), ‘Grote stations’ (2007), ‘Italiaanse
luchthavens’ (2005).
Interviews
Organisatie
Nederlandse architectuur
Fanny Smelik
Nederlands Architectuur Instituut
Kees van der Hoeven
Betsy Visser
Kenniscentrum Nederlandse Architecten Praktijk
Bond Nederlandse Architecten
Hans Ibelings
Nederlandse
architectenbureaus
Cor Kruter en Herman
Hertzberger
Mauro Parravicini
Robert Schütte
A10
Walter van Dijk
NL Architects
HH Architects and Urban Designers
Office for Metropolitan Architecture
West 8
23
Maurice Nio
Denise Houx
Nuno Almeida
Nathalie de Vries
Nio Architecten
Studio Jo Coenen Milaan
UN Studio (Van Berkel en Bos)
MVRDV
Italiaanse architectuur
Michele Bonino
Marco Brizzi
Architectuurcriticus
Architecture mediator, Università di Firenze
Maristella Casciato
Università di Bologna
Michele Costanzo
Università La Sapienza Roma
Ivano Ferraro
Architect
Michele Furnari
Università Roma 3
Gabriele Mastrigli
Oscar Pirico
Pier Luigi Sacco
Amedeo Sciattarella
Aanbestedingsrecht
Jurriën Brombacher
Architectuurcriticus, Università di Camerino
Architect
Hoogleraar economie en Cultuur (IUAV)
Ordine degli architetti
Paolo Pontecorvi
Studio legale Pontecorvi, Mannaerts & Triboldi
Ann-Marie Kuhler
Procesverloop en
overheidsbeleid
Jaap Joldersma
Cynthia Fico
Europa Decentraal; kenniscentrum decentrale overheden
Anna Bimbo
ANCE (hoofd Osservatorio sull’industria delle costruzioni)
Gemeente Utrecht, Bureau Aanbestedingen
ING Real Estate
Ministero delle Infrastrutture e del trasporto / architetto
24
Bijlagen bij hoofdstuk 1: Architectuur en creatieve industrie
1.I. De creatieve industrie
(Cursief: Niet behorend tot de creatieve bedrijfstakken)
Creatie
Materiële productie
Distributie en detailhandel
• Beeldende kunst en fotografie
• Beeldende kunst en fotografie
• Podiumkunsten: muziek, dans,
theater
• Productie van podiumkunsten:
muziek, dans, theater
• Reproductie en uitgeverij van
CD’s en DVD’s
• Recreatiecentra, evenementenhallen
• Musea en expositieruimtes,
tentoonstellingen, kunstveiling,
kunstuitleen, galeries
• Schouwburgen en
concertgebouwen,
evenementenhallen
• CD- en DVD-winkels
• Recreatiecentra, culturele
evenementen,
evenementenhallen
Kunsten
• Recreatiecentra, organisatie van
culturele evenementen
Media en entertainment
• Film: Scenario, Scriptwriting en
andere pre-productie.
• Filmproductie, incl. ondersteunende
activiteiten
• Filmdistributie, bioscopen,
filmtheaters, videotheken
• Idem bij radio- en televisie
• Productie van radio- en
televisieprogramma’s
• Omroeporganisaties
• Schrijven: romans, poëzie,
non-fictie
• Uitgeverij en boekdrukkerij
• Openbare bibliotheken,
boekhandels
• Journalistiek
• Uitgeverij en drukkerij dagbladen
• Openbare bibliotheken, winkels
in boeken, tijdschriften en kranten
• Creatieve ICT: games, nieuwe
media
• Vervaardiging van meubels,
kleding, brilmonturen, auto’s,
enzovoorts, enzovoorts...
• Creatieve ICT: games, nieuwe
media
• Handel in kleding, brillen,
meubels, auto’s,etc.
• Handel in computers en
software
• Architectuur, stedenbouwkundig
ontwerp,landschapsarchitectuur
• Algemene burgerlijke en
utiliteitsbouw, projectontwikkeling
Creatieve zakelijke
Dienstverlening
• Industriële vormgeving,
modeontwerp, grafisch ontwerp
• Reclame
• Projectontwikkeling, handel in
onroerend goed
• Overige reclamediensten
• Drukkerijen
Bron: Ons creatieve vermogen: Brief cultuur en economie
De werkgelegenheid in de creatieve sector is in de jaren 1996-2004 sterk gegroeid (+25%; van
190.000 banen in 1996 naar 238.000 banen in 2004). Het aandeel in de totale werkgelegenheid
bedraagt 3,2%. De Nederlandse creatieve bedrijvigheid realiseerde in 2004 een omzet van 51,8
miljard euro.
25
1.II. Relevante instellingen, evenementen en vakbladen Nederland
Brancheorganisaties architecten
o BNA (Bond Nederlandse Architecten)
o BNSP (Beroepsvereniging Nederlandse
Stedenbouwkundigen en Planologen)
o NVTL (Nederlandse Vereniging voor Tuin- en
Landschapsarchitectuur)
o BNI (Bond Nederlandse Interieurontwerpers)
Brancheorgansiaties ingenieurs
o Kivi Niria (belangenorganisatie Nederlandse
Ingenieurs)
o Orde van Nederlandse Raadgevende
Ingenieurs (brancheorganisatie van ingenieursen adviesbureaus)
Brancheorganisaties bouw
o Bouwend Nederland (Brancheorganisatie infraen bouwbedrijven)
o MKBnet sector bouw
o Stichting BouwGarant
o Nederlandse Vereniging van Leveranciers van
Bouwstoffen
o NABU (Vereniging van Nederlandse
aannemers met belangen in het buitenland)
Internationale organisaties
o ACE: Europese Raad van architecten
o UIA: International Union of Architects
o Website internationaal congres UIA 2008 Turijn
Culturele instellingen
o NAi (Nederlands Architectuur Instituut)
o Arcam: Architectuurcentrum Amsterdam
o AIR: Architectuur Instituut Rotterdam
Ministeries
o Ministerie van Economische Zaken
o Ministerie van Onderwijs, Cultuur en
Wetenschappen
o Atelier Rijksbouwmeester
Fondsen
o Stimuleringsfonds voor de Architectuur en
Stedenbouw
o Fonds Beeldende Kunsten, Vormgeving en
Bouwkunst (Fonds BKVB)
Profielen Nederlandse architecten
o Architectenweb
o Architectenkeuze
o Archined
o Architectuur.nl
o Architectuur.org
Prijzen
o BNA kubus en BNA Jonge Architecten
Prijsvraag
o De Nederlandse Bouwprijzen (met
sectorprijzen)
o NAi prijs (tweejaarlijks)
o Archiprix
o Rietveldprijs
26
www.bna.nl
www.bnsp.nl
www.nvtl.nl
www.bni.nl
www.ingenieurs.net
www.onri.nl
www.bouwendnederland.nl
www.mkbnet.nl/Industrie_en_Bouw
www.bouwgarant.nl/
www.bouwgrondstoffen.com
www.nabu.nl
www.ace-cae.org
www.uia-architectes.org/
www.uia2008torino.org/
www.nai.nl
www.arcam.nl
http://airfoundation.nl/
www.minez.nl
www.minocw.nl
www.rijksbouwmeester.nl/
www.archfonds.nl
www.fondsbkvb.nl
www.architectenwerk.nl
www.architectenkeuze.nl
www.archined.nl
www.architectuur.nl
www.architectuur.org
www.bna.nl
www.bouwbeurs.nl
www.nai.nl
www.archiprix.nl
www.rietveldprijs.nl
www.oap-prijs.nl
o
Omgevingsarchitectuurprijs OAP (openbare
ruimte; tweejaarlijks)
Jaarboeken
o Jaarboek Architectuur in Nederland (editie
2006-2007)
Evenementen en beurzen
o Dag van de Architectuur (1 juli)
o Architectuur Biënnale Rotterdam
o Internationale Bouw Beurs Utrecht
o Bouw RAI Amsterdam
Vakbladen
o A10
o Blauwe kamer
o Bouwwereld
o Dax
o De architect
Overheidsaanbestedingen
o Aanbestedingskalender (Nederland)
o Tenders Electronic Daily (Europa)
Kenniscentra
o Kenniscentrum Nederlandse
Architectenpraktijk
Architectuuropleidingen
o Academie van Bouwkunst Amsterdam
o Academie van Bouwkunst Arnhem
o Academie van Bouwkunst Groningen
o Academie van Bouwkunst Maastricht
o Academie van Bouwkunst Rotterdam
o Academie van Bouwkunst Tilburg
o TU Delft Faculteit bouwkunde
o TU Eindhoven Faculteit bouwkunde
Postdoctorale opleidngen
o Berlage instituut
http://www.naipublishers.nl/architectu
ur/jaarboek_0607_nl.html
www.dvda.nl
www.biennalerotterdam.nl
www.bouwbeurs.nl
www.bouwrai.nl
www.a10.eu
www.blauwekamer.nl
www.bouwwereld.nl
www.dax-magazine.nl
www.dearchitect.nl
www.aanbestedingskalender.nl
http://ted.europa.eu/
www.architectenwerk.nl
www.academievanbouwkunst.nl/
www.avb-arnhem.nl/
www.hanze.nl/
www.academievanbouwkunst.com/
www.avbr.nl/
www.fontys.nl/aas/
www.bk.tudelft.nl/
www.tue.nl/bwk
www.berlage-institute.nl/
27
Bijlagen bij hoofdstuk 2: De Italiaanse architectuur
2.I. Relevante instellingen
Architectuur en ingenieurswezen
OICE (Associazione delle organizazzioni di
ingeneria, di architettura e di consulenza
techno-economica - brancheorganisatie van
ingenieurs-, architecten- en
consultancybureaus)
Ordine degli Architetti, Pianificatori,
Paesaggisti e Conservatori (Italiaanse Orde
van Architecten, georganiseerd per provincie)
CNAPPC (Consiglio Nazionale di Architetti,
Pianificatori, Paesaggisti e Conservatori)
AIPI (Associazione Italiana Progettisti in
architecttura di Interni - brancheorganisatie
binnenhuisarchitectuur)
Consiglio Nazionale di Ingegneri
Assoingegneri
InArSind (Sindacato degli Ingegneri ed
Architetti Liberi Professionisti – georganiseerd
per provincie)
Assoarchitetti (Associazione Liberi Architetti)
Federarchitetti (Sindacato Nazionale Architetti
Liberi Professionisti)
I.C.A.R. (Istituto di Cultura Architettonica)
INARCH (Istituto Nazionale di Architettura)
www.oice.it
Tel: +39 06 80687248
Provincie Rome:
www.architettiroma.it/
Tel: +39 06 97604560
Provincie Milaan:
www.ordinearchitetti.mi.it/
Tel: +39 02 625341
www.architetturaitalia.it
www.awn.it
www.aipi.it
Tel: + 39 02 58310243
www.tuttoingegnere.it/web/ITA/
Tel: +39 06 6976701
www.assoingegneri.it
Tel: +39 065138851
Provincie Rome:
xoomer.alice.it/inarsindroma/
Tel: +39 06 83396563
www.assoarchitetti.it
Tel: +39 04 44235476
www.federarchitetti.it
www.icar.archiworld.it/it/index.html
Tel: + 39 06 6889901
www.inarch.it/
Tel: + 39 06 68802254
Stedenbouw
Assurb (Associazione nazionale degli urbanisti www.urbanisti.it
e pianificatori territoriali e ambientali)
Tel: + 39 041958532
SIU (Società Italiana degli Urbanisti)
INU (Istituto Nazionale di Urbanistica)
www.planum.net/siu
Tel: + 39 0223995482
www.inu.it
Tel: + 39 06 68801190
2.II. Vakbladen, websites en evenementen
Evenementen
Triënnale Milaan
www.triennale.it
Biënnale Venetië
www.labiennale.org
Fuori Biennale
www.fuoribiennale.org
28
Vakbladen
Domus (tweetalig: Engels- Italiaans)
www.domusweb.it
Giornale dell’architettura & Magazine dell’architettura www.ilgiornaledellarchitecttura.com
Casabella
www.mondadori.it/ame/it/gruppo/testate/cb.html
Abitare
http://abitare.corriere.it
Il Sole 24 Ore: Edilizia e territorio
www.ediliziaterritorio.ilsole24ore.com/
Websites
Architetturaweb, il portale italiano dell’architettura
www.architetturaweb.it
Archinfo.it
www.archinfo.it
Architettura.it, guida all’architettura in rete
www.architecture.it/
2.III. Websites actuele projecten
Stadsontwikkeling
Ex fiera di Roma
www.comune.roma.it
Ex fiera di Milano
www.nuovopolofieramilano.it
Ex mercati generali Rome
www.oma.eu
Bagnoli futura Napels
www.bagnolifutura.it
Ziekenhuizen
Ziekenhuis Mestre
www.nuovospedalemestre.it/Home.php
Winkelcentra en outlets
Il Vucano buono
www.euroform-eu.com/vulcanobuono/index.asp;
Etnapolis
www.centroetnapolis.it/etnapolis/index.html
Designer outlet Serravalle
www.mcarthurglen.it/serravalle/home/home.php
Designer outlet Castel Romano
www.mcarthurglen.it/castelromano/home/home.php
Infrastructurele werken
Stations HSL
www.rfi.it/pagine/rfi_03/rfi2_03,04,06.asp
Station Bologna
www.consorsostazionebologna.com
Waterfront Genua
www.porto.genova.it/waterfront/
Luchthaven Florence
www.aeroporto.firenze.it
29
2.IV. Architectuurfaculteiten
Plaats
Opleiding en adres
Website
Bari
Politecnico di Bari
Facoltà di Architettura
Via Orabona 4
70125 Bari
Università di Bologna
Dipartimento di Architettura e
Pianificazione Territoriale
Via Zamboni 33
40126 Bologna
Università di Camerino
Facoltà di Architettura
Viale della Rimembranza
63100 Ascoli Piceno
Università di Ferrara
Facoltà di Architettura (Presidenza)
Via Quartieri 8
44100 Ferrara
Università degli Studi di Firenze
Facoltà di Architettura (Presidenza)
Palazzo S. Clemente, Via Micheli 2
50121 Firenze
Università degli Studi di Genova
Facoltà di Architettura
Stradone S.Agostino 37
16123 Genova
Politecnico di Milano
Facoltà di architettura civile
www.poliba.it/Architettura
Bologna
Camerino
Ferrara
Florence
Genua
Milaan
www.dapt.ing.unibo.it
http://architettura.unicam.it/
www.unife.it/architettura
www.unifi.it/unifi/architettura
www.arch.unige.it/
www.arch2.polimi.it/
Via Durando 10
Napels
Palermo
Pescara
Milano
Istituto Superiore di Architettura e
Design (ISAD)
Via Balduccio da Pisa 16
20139 Milano
Nuova Accademia di Belle Arti (NABA)
Via C. Darwin 20
20143 Milano
Politecnico di Milano
Prima Facoltà di Architettura
Milano Leonardo; Facoltà di architettura
e società
Via Ampère 2
20133 Milano
Università degli studi di Napoli
"Federico II"
Facoltà di Architettura
Palazzo Gravina
Via Monteoliveto 3
80134 Napoli
Università degli Studi di Palermo
Facoltà di Architettura
Viale delle Scienze, Edificio n.14
90128 Palermo
Università degli Studi di Chieti
Facoltà di Architettura
Viale Pindaro 42
65127 Pescara
30
www.isad.it
www.naba.it
www.arch.polimi.it
www.architettura.unina.it
http://architettura.unipa.it/
www.architettura.unich.it
Reggio Calabria
Rome
Siracuse
Turijn
Triëst
Venetië
Università degli Studi Mediterranea di
Reggio Calabria
Facoltà di Architettura
Via Salita Melissari
89124 Reggio Calabria
Università degli Studi di Roma La
Sapienza
Prima Facoltà di Architettura
(Presidenza)
Via E. Gianturco 2
00196 Roma
Università degli Studi di Roma La
Sapienza
Facoltà di Architettura "Valle Giulia"
Via Antonio Gramsci 53
00197 Roma
Università degli Studi Roma Tre
Facoltà di Architettura
Via della Madonna dei Monti 40
00184 Roma
Università degli Studi di Catania
Facoltà di Architettura
Via Maestranza 99
96100 Siracusa
Politecnico di Torino
Facoltà di Architettura 2
Viale Mattioli 39
10125 Torino
Università degli Studi di Trieste
Facoltà di Architettura
Via S.Anastasio 12
34121 Trieste
Istituto Universitario di Architettura di
Venezia
Santa Croce 191
30135 Venezia
31
www.architettura.unirc.it/
www.arc1.uniroma1.it
www.architetturavallegiulia.it/
www.architettura.uniroma3.it/
http://wwwold.unict.it/farch/ita_
home.htm
www.archi2.polito.it/
www.units.it/~architet
www.iuav.it
Bijlagen bij hoofdstuk 3: De Italiaanse bouwsector
3.I. Relevante instellingen
Bouw Algemeen
ANCE (Associazione Nazionale Costruttori
Edili - Italiaanse Associatie van
Bouwondernemingen)
www.ance.it
Tel: +39-06-845671
Assarredo (Gruppo Arredo Urbano e per
esterni)
www.federlegno.it/associazioni/assarredo/gruppi/
urbano
Tel: + 39 02 806041
AIDI (Associazione Italiana di Illuminazione –
www.aidiluce.it
Italiaanse asscociatie voor verlichting)
Tel: + 39 023313463
ASSIL (Associazione Nazionale Produttori
www.assil.it
Illuminazione ANIE, Milano)
Tel: +39 023264236
ACAI (Associazione Costruttori Accaio Italiani) www.acaiacs.it
Tel: + 39 0229513413
Spoorwegen
ANIAF (Associazione Nazionale Imprese
Armamento Ferroviario - Nationale Associatie
van spoorwegbouwers)
CIFI (Collegio Ingegnieri Ferroviari Italiani –
College van Italiaanse spoorwegingenieurs)
Ferrovie dello stato:
•
Rete Ferroviaria Italiana
•
Grandi Stazioni
www.ainaf.it
Tel: +39 0644232974
www.cifi.it
Tel: +39 064742986
www.ferroviedellostato.it
T Tel: +39 0644105169
www.rfi.it
Tel: +39 0644105070
www.grandistazioni.it
Tel: +39 06478411
Havens
Assoporti (Associazione Porti Italiani –
Vereniging van Italiaanse havens)
Federazione del mare (verenigt groot aantal
brancheorganisaties op het gebied van havens
en scheepsbouw)
Luchthavens
www.federazionedelmare.it
Tel: + 39 06 67481402
www.federazionedelmare.it
Tel: + 39 06 67481402
Assaeroporti (Associazione Italiana Gestori
Aeroporti - Italiaanse Associatie van
luchthavenbeheerders)
www.assaeroporti.it
Tel: + 39 06 658871
32
3.II. Vakbladen en websites
Vakbladen
Il Giornale dell’edilizia italiana
www.gionaleedilizia.it
Il commercio edile (groothandelaren bouwsector) www.technichenuove.com
Costruire
http://costruire.corriere.it
Websites
Edilportale.com
www.edilportale.com
Edilio.it
www.edilio.it
Edilizia in rete
www.ediliziainrete.it
3.III. Beurzen
Lokatie
Website
Saie (Saloni internazionali
dell’industrializzazione edilizia)
Cersaie (Salone Internazionale
della Ceramica per l’Architettura e
dell'Arredobagno)
Restructura (Salone della
Costruzione e Ristrutturazione
Edizilia)
MADE Expo (Milano Architettura
Design Edilizia)
Build Expo
Bologna
(Jaarlijks in oktober)
Bologna
(Jaarlijks in oktober)
www.saie.bolognafiere.it
Turijn en Genua
(Jaarlijks)
www.restructura.com
Milaan
(Februari 208)
Milaan
(Februari 2007)
www.madeexpo.it
Expo Edilizia
Rome
(Jaarlijks in novemberdecember)
www.senaf.it/expoedilizia/
Edilmed (Salone mediterraneo
per l'edilizia)
Napels
(Tweejaarlijks)
www.edilmedfierait
Edilshow
Piacenza
(Jaarlijks in februari)
www.edilshow.it
Infrastructura (Biennale
internazionale delle infrastrutture)
Spoorwegen
Turijn
(Tweejaarlijks)
www.infrastructura.it
Expoferroviaria
Turijn
www.expoferroviaria.com
Bouw Algemeen
www.cersaie.it
www.buildupexpo.it
Infrastructuur
33
3.IV. Contactgegevens belangrijkste aannemers
•
Astaldi s.p.a.
Via Giulio Vicenzo Bona, 65
00156 Roma
Business Opportunities:
tel. +39.06.41766321 fax +39.06.41766740
[email protected]
www.astaldi.com
•
Baldassini Tognozzi s.p.a.
Via Francesco Baracca, 9 - 50127 Firenze
tel. +39.055.324781 fax +39.055.3247718
Via A. Gramsci, 7 – 00196 Roma
tel. +39.06.3269491 fax +39.06.36010388
[email protected]
•
Garboli Conicos s.p.a. Impresa Costruzioni Generali
Via Carlo Pesenti, 121/123 – 00156 Roma
tel. +39.06.417201 fax +39.06.41720217
[email protected]
www.garboli-conicos.com
•
Grandi Lavori Fincosit s.p.a.
Piazza Fernando de Lucia, 60 / 65 – 00139 Roma
tel. +39.06.881711 fax +39.06.8813051
[email protected]
www.glf.it
•
Impresa Grassetto s.p.a.
Strada Privata Ansaldi, 8 – 15057 Tortona AL
tel. +39.0131.8691 fax +39.0131.869279
www.grassetto.it
•
Impresa Costruzioni Giuseppe Maltauro s.p.a.
Viale dell’Industria, 42 – 36100 Vicenza
tel. +39.0444.962111 fax +39.0444.961541
[email protected]
www.maltauro.com
•
Impresa Pizzarotti & C. s.p.a.
Via A. Maria Adorni, 1 – 43100 Parma
tel. +39.0521.2021 fax +39.0521.207461
[email protected]
www.pizzarotti.it
•
Rizzani de Eccher s.p.a.
Via Buttrio, frazione Cargnacco – 33050 Pozzuolo del Friuli UD
tel. +39.0432.6071 fax +39.0432.522336
[email protected]
www.rizzanideeccher.com
34
•
Salini Costruttori s.p.a.
Via della Dataria, 22 – 00187 Roma
tel. +39.06.67761 fax +39.06.6776332
[email protected]
www.salini.it
•
Todini Costruzioni Generali s.p.a.
Via del Serafico, 200 – 00142 Roma
tel. +39.06.519951 fax +39.06.5043427
[email protected]
www.todini.it
•
Torno Internazionale s.p.a.
Via Valtellina, 17 – 20159 Milano
tel. +39.02.695561 fax +39.02.69556600
[email protected]
www.torno.com
•
Vianini Lavori s.p.a.
Via Montello, 10 – 00195 Roma
tel. +39.06.374921 fax +39.06.3728546
www.vianinigroup.it
3.V. Duurzaam bouwen
Organisaties
ANAB (Associazione Nazionale Architettura
Bioecologica)
Assosolare
www.anab.it
Associazione Italiana Solare Termico
www.assolterm.it
Associazione Produttori Energia da Fonti
Rinnovabili
Gruppo Imprese Fotovoltaiche
www.aper.it
www.assosolare.org
www.gifi-fv.it
Bevordering duurzaam bouwen
Subsidieregeling zonnepanelen
Begroting 2008
www.casarinnovabile.it / www.conto-energiaonline.it
www.ecquologia.it/cms/content/view/244/27/
Beurzen
Klimahouse (Fiera specializzata per l'efficienza
energetica e l'edilizia sostenibile)
www.fierabolzano.it/klimahouse2008/
Bolzano (Jaarlijks in januari)
Ecocasa
www.ecocasa.re.it
Reggio Emilia (jaarlijks in februari-maart)
www.casaenergia.com
Milaan (jaarlijks in oktober)
Casa Energia Expo
Voorbeelden projecten duurzaam wonen
Gruppo Margheri
www.gruppomargheri.it
PNS vastgoed
www.pnsvastgoed.com
35
Bijlagen bij hoofdstuk 4: De Italiaanse overheid
4.I. Overheidsaanbestedingen
Websites overheidsaanbestedingen
Europese aanbestedingen
http://ted.europa.eu/
Aanbestedingen die onder de Europese
aanbestedingsgrens liggen
Italiaanse aanbestedingen (Observatorium
publieke werken)
Italiaanse aanbestedingen (Ministerie van
Infrastructuur)
Europa Concorsi
www.tsstenders.eu
Ferrovie dello stato
www.rfi.it
www.italferr.it
www.trenitalia.it
www.ferroviedellostato.it
www.autoritalavoripubblici.it
www.serviziocontrattipubblici.it/
www.europaconcorsi.it
Italiaanse agentschappen voor openbare
aanbestedingen
Infogare
www.infogare.it
Infoplus
www.infoplus.gare.it
Telemat
www.telemat.it
Mectro
www.mectro.net
Infordat
www.infordatappalti.it
Siciliappalti
www.siciliappalti.it
SIFIC
www.sific.it
Infoappalti
www.infoappalti.it
Appaltitalia
www.appaltitalia.it
Linaeppalti
www.lineappalti.it
4.II. Ministeries
Ministerie
Ministero per i beni e le attività
culturali
Ministero delle infrastrutture e del
trasporto
Adres
Via del Collegio Romano 27
00186 Rome
Tel: + 39 06 67231
Piazzale Porta Pia 1
00161 Roma
Tel: + 39 06 44121
36
Website
www.beniculturali.it
www.infrastrutturetrasporti.it/
Download